Βρέθηκα στη ζωή ανάμεσα σε δυο αιώνες,
            σάμπως πάνω στη συμβολή δυο ποταμών.
Βούτηξα στα θολωμένα τους νερά
         κι όλο λύπη ξεμακραίνω απ' τη γέρικη όχθη που γεννήθηκα
κι όλο ελπίδα κολυμπώ προς ένα άγνωστο ακρογιάλι.  Σατωμπριάν

  Βιογραφικό

     Ο Φρανσουά-Ωγκύστ-Ρενέ, υποκόμης ντε Σατωμπριάν (François-Auguste-René, vicomte de Chateaubriand, ή Σατωβριάνδος, 1768-1848), ήτανε Γάλλος συγγραφέας, περιηγητής, πολιτικός, στρατιωτικός κι ένθερμος φιλέλληνας, που προερχόταν από παμπάλαια, αλλά ξεπεσμένη, αριστοκρατική οικογένεια. Σπούδασε (1777-1783) στα κολλέγια της Ντολ (Dol), Ρεν (Rennes) και Ντινάν (Dinan), όπου διακρίθηκεν ιδιαιτέρως κι ενώ ταλαντευόταν μεταξύ της ναυτικής και της εκκλησιαστικής σταδιοδρομίας, γίνεται ανθυπολοχαγός στη φρουρά του Καμπραί το 1786. Το 1788, λοχαγός πλέον, βρίσκεται στο Παρίσι, όπου συναναστρέφεται συγγραφείς της εποχής και δημοσιεύει τους 1ους του στίχους στο Almanach des Muses. Υπηρέτησε ως διπλωμάτης και Πρέσβης της Γαλλίας σε διάφορες πρωτεύουσες της Ευρώπης και χρημάτισε Υπουργός Εξωτερικών κατά τη περίοδο 1823-1824. Υποστήριξε σθεναρά την Ελλάδα κατά την Επανάσταση του 1821. Θεωρείται ιδρυτής του γαλλικού ρομαντισμού, από τα μεγάλα ονόματα της γαλλικής λογοτεχνίας, αυτός που ενέπνευσε στον άλλο μεγάλο ρομαντικό, τον Βίκτωρα Ουγκώ, την αποστροφή: Θέλω να είμαι ή Σατωβριάνδος ή τίποτα.
    Γεννήθηκε στο Σαιν-Μαλό της Βρετάνης στις 4 Σεπτέμβρη 1768, -τη στιγμή που στη περιοχή επικρατεί σφοδρή καταιγίδα κι επίσης δε θέλει να λέει πως γεννήθηκε τότε αλλά το 1769, το γενέθλιο έτος του θαυμαστή του Ναπολέοντα- τελευταίο από τα 10 παιδιά του Ρενέ ντε Σατωμπριάν, τιτλούχου άρχοντα, που 'χεν αναγκαστεί να γίνει θαλασσινός για να ζήσει και μεγάλωσε στον οικογενειακό πύργο του Κομπούργκ της ίδιας περιοχής. Ο πατέρας ήτανε τολμηρός πλοίαρχος κι έμπορος μαζί, σχημάτισε αρκετή περιουσία κι είχεν αγοράσει τον πύργο και τον τίτλο του κόμη. Περιούσια που κατά μέγα μέρος τη κληρονόμησε ο 1ος γιος, όπως ήταν τότε τα έθιμα. Η 1η λοιπόν επαφή του Σατωβριάνδου ήταν με τη τραχιά γη και την άγρια θάλασσα της Βρετάνης. Αν κι είναι ευγενής, παίζει στο λιμάνι με τα παιδιά των ψαράδων και νιώθει σαν απελευθερωμένος αντάρτης. Από τα 1777 ως τα 1779 σπουδάζει στα κολέγια της Ντολ, της Ρεν και της Ντινάν αποκαλύπτοντας στους δασκάλους του πολλά και καταπληκτικά χαρίσματα μαθητή με τεράστια μνήμη, μεγάλη έφεση για μάθηση, καθώς κι ευκολία αφομοίωσης των κλασσικών συγγραφέων, καλλιτεχνικών αλλά κι επιστημονικών γνώσεων, εντυπωσιάζοντας αυτούς αλλά και τους συμμαθητές του. Έχει κλίση και προς τη θάλασσα και προς τη θρησκεία.



     Καθώς το μεγαλύτερο μέρος της οικογενειακής περιουσίας μαζί με τους τίτλους πηγαίνανε στον πρωτότοκο, εκείνος ως μικρότερος έπρεπε να διαλέξει μια σταδιοδρομία. Στο Πύργο-φρούριο Κομπούρ περιμένοντας κλήση για τη στρατιωτική του θητεία, αρχίζει να πλάθει το μύθο του. Ξεχνά την αγάπη του για τη μουσική και την αρχιτεκτονική κι ανακαλύπτει τη μελαγχολία. Το φρούριο είναι γεμάτο μυστικά περάσματα και πύργους, υπόγειες διαβάσεις κι αποθήκες. Είναι το βασίλειο του σκότους. Ο νεαρός νοικοκύρης το περιτριγυρνά άσκοπα από το πρωί μέχρι το βράδυ, με παρέα τους δαίμονές του και τη Λουσίλ, την αγαπημένη του αδελφή και προφήτη. Μαζί της ανακαλύπτει τον ιλιγγιώδη ρομαντισμό που ασκούν τα μοναχικά μέρη και καλλιεργεί τη περιφρόνηση για τη κανονική ζωή. Στο Κομπούρ γράφει μετά από χρόνια το μυθιστόρημα του Ρενέ, ένα τραγικό και χυδαίο βιβλίο που φέρνει μεγάλη αναστάτωση σ’ όλη τη Γαλλία. Είναι η στιγμή της γέννησης του ρομαντισμού. Έτσι από το 1786 ως το 1790 δοκίμασε, χωρίς πραγματικό ενδιαφέρον, το στρατιωτικό πεδίο. το 1786 τον βρίσκουμε ανθυπολοχαγό στο Σύνταγμα της Ναβάρρας, που ήταν φρουρά στο Καμπραί. γίνεται ανθυπολοχαγός και βρίσκεται στην ευχάριστη θέση, να πηγαίνει στο Παρίσι με μια αστραφτερή κυανόλευκη στολή. Εκεί όμως το 1789 ξεσπά η Γαλλική Επανάσταση και τα ιδανικά της δεν αρέσουν στον Σατομπριάν. Συμπαθών αρχικά, γρήγορα απογοητεύεται. Στη γαλλική επανάσταση δεν παίρνει μέρος, θα είναι στο Παρίσι και θα συναναστρέφεται τους αναρίθμητους συγγραφείς του καιρού του, ανάμεσα στους οποίους είναι ο περίφημος Λα Αρπ, ο Σαμφόρ κι ο Φοντάν. Τότε η λεγομένη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, δηλαδή η φιλοσοφία των προοδευτικών ιδεών του Βολταίρου και του Ρουσσώ, αρχίζει να ασκεί απάνω του μεγάλη επίδραση μολονότι ήταν ένας ειλικρινής πιστός της μοναρχίας και ιδίως της συνταγματικής.



     Τα 2 πρώτα χρόνια της Επανάστασης κυλάνε σε αβεβαιότητα. Τα πάντα απειλούνται -και σ’ αυτή την αβεβαιότητα ο νεαρός, ρομαντικός, ανήσυχος, ονειροπόλος και διψώντας για καινούριες εμπειρίες, Σατωμπριάν ονειρεύεται να γίνει εξερευνητής. Μπαρκάρει σ’ ένα πλοίο με κατεύθυνση τον Βόρειο Πόλο αλλά το εγκαταλείπει στις Αζόρες κι αποφασίζει να ταξιδέψει στις ΗΠΑ για να γνωρίσει τη μεγάλη αυτή χώρα και να μελετήσει τους δημοκρατικούς θεσμούς της, αλλά και τη ζωή των Ινδιάνων, που τους θεωρούσε φορείς μιας αληθινά ελεύθερης ζωής. Στις 8 Απρίλη 1791, μες στη φωτιά της Επανάστασης, μπαρκάρει για τις ΗΠΑ, φτάνει στη Βαλτιμόρη, πάει στη Φιλαδέλφεια και μπαίνει στην υπηρεσία του αγωνιστή της ελευθερίας, Τζωρτζ Ουάσιγκτον, θαυμάζει τους καταρράκτες του Νιαγάρα και μεταμφιέζεται σε Ινδιάνο, όσο γράφει το έργο του για τις μισητές επαναστάσεις. Τότε φτάνουν οι πληροφορίες για τα γεγονότα στη Γαλλία. Το Γενάρη του 1791, 8 μήνες μετά την άφιξή του εκεί, φεύγει και φτάνει στη Χάβρη. Πρέπει όμως να φύγει αμέσως, γιατί κατά την απουσία του τον έχουνε καταδικάσει σε θάνατο κι έχοντας εξαντλήσει στο ταξίδι αυτό και το τελευταίο του φράγκο από το κατάλοιπο της πατρικής κληρονομιάς,επιστρέφει να βοηθήσει στην υπεράσπιση της μοναρχίας, αλλά αναγκάζεται να παντρευτεί με συνοικέσιο της αδελφής του τη Σελεστίνη Μπουισσόν, γυναίκα που ποτέ δεν την αγάπησε, την απατούσε συστηματικά, μα ποτέ δε χώρισε. Αλλά έπεσε θύμα όπως και πολλοί άλλοι, καθώς κι η αδελφή του, που έκαμε το συνοικέσιο, της ψεύτικης φήμης πως η Σελεστίνη ήτανε πολύ πλούσια, ενώ πραγματικά είχε πολύ μικρή περιουσία.
     Επιστρέφει  λοιπόν παντρεύεται και θα καταταγεί στο στρατό των εξόριστων Γάλλων ευγενών πριγκήπων (émigrés) για να υπερασπιστεί το βασιλικό καθεστώς, πολεμώντας κατά της Επανάστασης. Η γυναίκα του κι η αγαπημένη του αδελφή Λουσίλ συλλαμβάνονται κατά τη Τρομοκρατία του Ροβεσπιέρρου και της παρέας του, που κυρίως ανέβαζε στη γκιλοτίνα κεφάλια αριστοκρατών, κι ο αδελφός του καρατομείται. Πληγώνεται στη πολιορκία της Τιονβίλ και παίρνει τον δρόμο της εξορίας μεταμφιεσμένος, στο Λονδίνο -όπου χιλιάδες αριστοκράτες προσπαθούν να ζήσουνε κάνοντας όλα τα επαγγέλματα και πιστεύοντας πως η Επανάσταση γοργά θα κατέρρεε. Θα μείνει στην Αγγλία 7 χρόνια (1793-1800), στο Λονδίνο νοικιάζει ένα άθλιο μικρό δωμάτιο που σήμερα είναι μουσείο. Ζει σ' έσχατη ένδεια, δίνοντας μαθήματα Γαλλικής και κάνοντας μεταφράσεις, αλλά περνά περιόδους φρικτής δυστυχίας και πείνας.


                            η Σελέστ Μπουϊσόν

     Το 1797 δημοσιεύει στο Λονδίνο, το 1ο του έργο, το Δοκίμιο Για Τις Επαναστάσεις, που εκφράζει τη δυσπιστία του για τη Γαλλική αλλά και για όλες τις επαναστάσεις και που πέρασε απαρατήρητο. Περί το 1798 επανέρχεται στο Ρωμαιοκαθολικό δόγμα απ' όπου είχε αποστασιοποιηθεί. Στην Αγγλία ο Σατωμπριάν, που κατά βάθος ήτανε πλέγμα θεοσεβούς δανδή και χριστιανού Καζανόβα, αφήνεται ν’ αγαπηθεί παράφορα από τη κόρη ενός πάστορα. Στη κρίσιμη στιγμή των προτάσεων για γάμο από μέρους του πάστορα, ο Σατωβριάνδος, που ήτανε κι αυτός ερωτευμένος, σα πιστός καθολικός αποκαλύπτει στο μέλλοντα πεθερό του πως είναι παντρεμμένος. Επακολουθούνε σκηνές τραγικές κι ο πιστός στο δεσμό του γάμου καθολικός ξεκινά κι επιστρέφει στο Παρίσι τον Μάη του 1800, όπου ήδη είχε αρχίσει να επικρατεί κάποια τάξη κάτω από το άστρο του ύπατου Ναπολέοντα Βοναπάρτη, επωφελούμενος της αμνηστίας που παραχωρεί και τον οποίο θαύμαζε αρχικά. Την άλλη χρονιά δημοσιεύεται η Αταλά (που 'χε και 2ο τίτλο: Οι Έρωτες Δύο Αγρίων Μες Στην Έρημο) με καταπληκτική επιτυχία γιατί, όπως είπε η κριτική: «η Γαλλική λογοτεχνία διψά για μεγάλα έργα μετά τόσες ταραχές κι αναστατώσεις» κι ο Ρενέ, εμπνευσμένα και τα 2 από το ταξίδι του στις ΗΠΑ. Ένας τεράστιος παρθένος κόσμος ανοιγότανε μπρος στον αναγνώστη, η απαρχή του ρομαντισμού.
     Το 1802 δημοσιεύτηκε το μνημειώδες κι από τα κύρια έργα του, που άρχισε να γράφει πριν από την Αταλά, στα 1800, είναι Το Πνεύμα Του Χριστιανισμού, που δίνει στη θρησκεία της αγάπης και της συγνώμης μια καινούρια θέρμη, που τόσο την αναζητούσε ο ταλαιπωρημένος Γάλλος του 1800, μια απολογία του Ρωμαιοκαθολικού δόγματος, που συνετέλεσε στην αναβίωση του Καθολικισμού στην Γαλλία. Μετά απ' αυτό, συλλαμβάνει το σχέδιο ενός άλλου έργου θρησκευτικού, των Μαρτύρων, που θα δούνε το φως της δημοσιότητας στα 1809. Μα, πριν απ' αυτό, νιώθει την ανάγκη -συγγραφική κι ανθρώπινη μαζί- να επισκεφθεί την Αγία Γη, τη Παλαιστίνη, και γενικά να γνωρίσει, να μυρίσει, να γευτεί, με τον τρόπο που αυτός ήξερε, τους τόπους όπου ρίζωσε και βλάστησε η νέα θρησκεία. Αποφασίζει λοιπόν αυτό το περιπετειώδες ταξίδι, αυτός ο μέγας φίλος των ταξιδιών, και συμπεριλαμβάνει σ’ αυτό και την Ελλάδα, τη χώρα που 1η δέχτηκε ολόψυχα το κήρυγμα του Χριστού μέσα από τα λόγια και τη θέρμη των Αποστόλων. Ο Ναπολέων δε, που ήθελε να επανασυνδέσει τη Γαλλία με τη Καθολική Εκκλησία, τονε διόρισε γραμματέα της διπλωματικής αποστολής στο Παπικό Κράτος. Αλλά το 1804, μετά την απαγωγή κι εκτέλεση του δούκα ντ' Ανγκιέν, ξαδέλφου του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄, παραιτείται και διακόπτει κάθε σχέση του με τον Ναπολέοντα. Στο εξής θα ζει μόνο από τα βιβλία του.


         Έργο Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson (1767- 1824) 1808

     Το 1806 πραγματοποιεί το περίφημο ταξίδι του σε Ελλάδα, Μικρά Ασία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο και Ισπανία. 3 βιβλία ήτανε προϊόντα του ταξιδιού αυτού : Οι Μάρτυρες, ένα ακόμα θρησκευτικό έργο αναφερόμενο στους διωγμούς των 1ων Χριστιανών, Οι περιπέτειες του τελευταίου Αβενσεράγου, νουβέλα εμπνευσμένη από τη παραμονή του στην Ισπανία και τέλος η περιγραφή του ίδιου του ταξιδιού, το Οδοιπορικόν εκ Παρισίων εις Ιεροσόλυμα (1811) όπου εκφράζεται η αρχαιολατρεία και συμπάθειά του για τους συγχρόνους του Έλληνες. Άλλωστε η Ελλάδα δεν ήταν μόνο το 1ο σκαλοπάτι του χριστιανισμού. Ήτανε κι η χώρα που τα χώματά της είχανε ζυμωθεί με τη δόξα της λαμπρότερης ιστορίας του κόσμου και που όσα ερείπια μέναν ακόμα ορθά πάνω στα χώματα αυτά ακτινοβολούσανε κάτω από τον ίδιον ήλιο, την ασύγκριτη και τη μοναδική αρχαία πνευματική και καλλιτεχνική αίγλη. Η φαντασία του, ερεθισμένη από τις κλασσικές του σπουδές και ρομαντικά διαμορφωμένη, τον έκαμε κιόλας να φαντάζεται πως στην Ελλάδα θα μπορούσε να βρει κάτι από τη ζωντανή ύπαρξη του Λεωνίδα, του Λυκούργου, του Θεμιστοκλή και των άλλων ημίθεων της ιστορίας και του πνεύματος -πως ίσως ν’ άκουγε τα ονόματά τους να τα ψιθυρίζουν οι ελληνικοί άνεμοι, δίπλα σε ποτάμια με πικροδάφνες και μυρτιές και σε κρήνες όπου καλλίγραμμες και λευκοφόρες νέες θ’ αντλούσαν νερό γεμίζοντας αμφορείς εξαίσια τεχνουργημένους! Ο χορός των ποιητών, των βασιλέων, των στρατηγών, των ιστορικών έμοιαζε για τον Σατωβριάνδο με τα Τάγματα των χριστιανικών Αγγέλων, που η θερμή ευλάβεια μπορεί να σε κάνει να τα αισθανθείς να φτερουγίζουν ολόγυρά σου. Αναφέρεται κι άλλο ένα ακόμα κίνητρο για το ταξίδι αυτό προς τους αρχαίους και τους Αγίους Τόπους -ο φλογερός δεσμός του με μια ωραία κυρία, την κόμησσα ντε Νοάιγ, όχι βέβαια τη γνωστή μεγάλη ποιήτρια, που γεννήθηκε 1 αιώνα αργότερα. Υποστηρίζεται ότι το ταξίδι έγινε για να τελειώσει στην Ισπανία, όπου στην Ανδαλουσία είχε συμφωνηθεί να συναντήσει το ερωτικό του ίνδαλμα.



     Ξεκινώντας για την Ελλάδα και τη Μέση Ανατολή και γυρίζοντας από κει με βιβλίο, καθιέρωσε σταθερά 2 μοντέρνους τύπους ζωής και δημιουργίας. Τον συγγραφέα που ταξιδεύει και το πεζογράφημα των λογοτεχνικών ταξιδιωτικών εντυπώσεων. Και το 1ο μέρος του Οδοιπορικού του, που σχεδόν πιάνει και το μισόν όγκο του βιβλίου, είναι θρεμμένο από την Ελλάδα της εποχής εκείνης του 1806, δίνοντας εξαίσιες περιγραφές της φυσικής ομορφιάς της, των παραμελημένων ιστορικών μνημείων που μαρτυρούσαν το μεγαλείο του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και ρεαλιστικές εικόνες από τις απαίσιες συνθήκες ζωής των υπόδουλων Ελλήνων. Κι αν η αρχαία Ελλάδα, που με τόσο ρομαντικό πάθος την αναζήτησε στη Σπάρτη, την Ελευσίνα, το Άργος και την Αθήνα, ήταν ακόμα ολόκληρη σχεδόν θαμμένη κάτω από βαθιά στρώματα σκόνης που αγωνιζόταν από καιρό σε καιρό να τα ξεσκαλίσει μια πρωτόπειρη κι ερασιτεχνική αρχαιολογία σποραδικών ξένων περιηγητών, η Ελλάδα η σύγχρονη του Σατωβριάνδου ήτανε κι αυτή σα χαμένη, σαν αόρατη, σα να ήταν όλα τα έμψυχα όντα κάπου κρυμμένα και κουρνιασμένα, «γιατί τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά». Πέρα από το καλαισθητικό ή οποιοδήποτε άλλο, αυτό είναι το 1ο αίσθημα που νιώθει ανατριχιάζοντας ο σημερινός Έλληνας αναγνώστης καθώς βυθίζεται στα 1α κεφάλαια του Οδοιπορικού. Κι ασφαλώς πρόκειται για αίσθημα που σήμερα δεν μπορεί τόσο έντονα να το νιώσει παρά μόνον Έλληνας ή το πολύ-πολύ ένας ξένος βαθύτατα φίλος της χώρας. Όμως το Οδοιπορικό φαίνεται πως την εποχή εκείνη -δηλαδή από το 1807 κι έπειτα- κυρίως στους κύκλους των διανοουμένων, κέντρισε το ενδιαφέρον για την υπόδουλη Ελλάδα, τους έκαμε να συγκινηθούνε γι' αυτό το λαό των ανέλπιδων σχεδόν σκλάβων. Και θα πρέπει κανείς να θαυμάσει τη συγγραφική δύναμη του Σατωβριάνδου, κυρίως αυτή τη γοργή «απορροφητικότητα» που είχε ταξιδεύοντας. Γιατί τα σχετικά με την Ελλάδα κεφάλαιά του μας δίνουνε την εντύπωση πως ο ταξιδιώτης χριστιανός θα έμεινε πάρα πολύ καιρό στον τόπο μας, ενώ όλος αυτός ο τεράστιος για τις συγκοινωνιακές δυσκολίες της εποχής ταξιδιωτικός κύκλος άρχισε στο Παρίσι, όπου ο Σατωβριάνδος επέστρεψε στις 5 Ιουνίου 1807.



     Οι κύριοι σταθμοί του ήταν Παρίσι, Μιλάνο, Βενετία, Μεθώνη, Τρίπολη, Μυστράς, Σπάρτη, ‘Αργος, Αθήνα, Σούνιο, Τζια, Χίος, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Ρόδος, Ιερουσαλήμ, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Καρχηδόνα, Κόρδοβα, Γρανάδα, Μαδρίτη. Απ’ όλο αυτό το χρονικό διάστημα κατανάλωσε μόνο 50 μέρες για τη παραμονή του και τη διακίνησή του μες στον κυρίως ελληνικό χώρο -ας πούμε στον χώρο της Μεγάλης Ιδέας, που περιλαμβάνει τη Πόλη, τη Σμύρνη και τη Κύπρο. Αλλά οι διακινήσεις, επίπονες κι αργές, με άλογα και μουλάρια που τριποδίζανε σε δύσβατους κι επισφαλείς δρόμους, με ιστιοφόρα που η ταχύτητά τους ήταν εξαρτημένη από τα καπρίτσια των ανέμων, τρώγανε πιο πολύ καιρό από τη παραμονή στα μέρη των ενδιαφερόντων του. Κατά τη προεπαναστατική περίοδο ο Σατωβριάνδος μπορεί να χαρακτηρισθεί ως απλός περιηγητής κι ως ρομαντικός λογοτέχνης, που μελαγχολεί βλέποντας τους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων να ζουν σε ελεεινή κατάσταση, υπόδουλοι ενός άξεστου δυνάστη. Όμως με το ξέσπασμα της Επανάστασης, βλέποντας την αγωνιστικότητα των Ελλήνων από τη μια και την εχθρική στάση των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης προς το αγωνιζόμενο ελληνικό έθνος, μεταμορφώνεται σε ένθερμο φιλέλληνα, και τάσσεται ανεπιφύλακτα υπέρ του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Τον τίτλο του φιλέλληνα τον οφείλει κυρίως στο περίφημο Υπόμνημα Περί Της Ελλάδος (Note sur la Grėce, 1825), το οποίο κατά κάποιο τρόπο αποτέλεσε φιλελληνικό μανιφέστο κατά τη διάρκεια της ελληνικής Επανάστασης.



     Στο Παρίσι δε, σαν επέστρεψε, η δημοσίευση μιας δριμύτατης κριτικής κατά του Ναπολέοντα, όπου τον συγκρίνει με το Νέρωνα, του στοιχίζει την εκτόπιση. Ήδη έχει αναδειχθεί σε κεντρική μορφή της αντιπολίτευσης. Πολέμιος πλεον του Ναπολέοντα, επωφελείται τη πτώση του και την επιστροφή των Βουρβόνων κι αρχίζει τη πολιτική και διπλωματική του σταδιοδρομία. Ονομάζεται Ομότιμος, υπηρετεί σα πρέσβης της Γαλλίας σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και διορίζεται υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου, κι έπειτα Εξωτερικών τη περίοδο 1823-1824,  -υπεύθυνος για την γαλλική επέμβαση στην Ισπανία- αλλά γρήγορα πέφτει σε δυσμένεια, ο κεφάτος και συγκεχυμένος τρόπος του, τον οδηγεί σύντομα σε διάσταση με την εξουσία, αλλά και καθώς  αρνείται να συνεργαστεί με ανθρώπους της Επανάστασης που γίναν αποδεκτοί από τη Παλιννόρθωση. Η απώλεια μεγάλου μέρους της περιουσίας του κι η ασθένεια της γυναίκας του, υποχρεώνουνε το ζεύγος να ζει φιλοξενούμενο από φίλους και θαυμαστές. Απτόητος όμως περί τα ερωτικά συνδέεται (1817) με τη θρυλική Μαντάμ Ρεκαμιέ (Madame Récamier), που αποτελεί γι’ αυτόν πηγή έμπνευσης και ενεργητικότητας.
     Το 1818 ιδρύει την εφημερίδα Le Conservateur (Ο Συντηρητικός, 1818-1820) από την οποία ασκεί οξύτατη κριτική κατά της κυβερνήσεως από τα δεξιά. Στη νέα κυβέρνηση Βιλλέλ διορίζεται υπουργός Εξωτερικών και προσπαθεί να επιβάλει τις απόψεις του κατά της «ηθικής των συμφερόντων» και της διαφθοράς. Το 1824 αποπέμπεται από την κυβέρνηση και αναδεικνύεται σε ηγέτη της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης αρθρογραφώντας στην Journal des Débats (Εφημερίδα των Συζητήσεων), με μεγάλη απήχηση στη νεολαία, η οποία τον θαύμαζε ως συγγραφέα κι ως πολιτικό. Το 1826 εκδίδεται το μυθιστόρημά του Οι Νατσέζ, εμπνευσμένο από το ταξίδι του της Αμερικής, επεξεργασμένα επεισόδια του οποίου ήταν η Αταλά κι ο Ρενέ. Το 1828 διορίζεται πρεσβευτής στην Αγία Έδρα αλλά τον επόμενο χρόνο παραιτείται. Το 1830 μετά τη πτώση των Βουρβόνων, ο Σατωμπριάν αρνείται να δώσει όρκο πίστης στο Λουδοβίκο Φίλιππο, του δευτερότοκου κλάδου (των Ορλεανιδών) κι αποσύρεται από τον δημόσιο βίο.



     Ήδη από το 1817 είχε αρχίσει να γράφει το μεγαλόπνοο έργο του Απομνημονεύματα Πέραν Του Τάφου, με τη προοπτική να εκδοθεί το βιβλίο αυτό 50 χρόνια μετά το θάνατό του. Αλλά το 1836, πιεζόμενος οικονομικά, πούλησε τα δικαιώματα σε μιαν εκδοτική εταιρεία υπό τον όρον της μεταθανάτιας έκδοσης. Η εταιρεία πούλησε με τη σειρά της τα δικαιώματα στην εφημερίδα La Presse η οποία άρχισε να δημοσιεύει το έργο σε συνέχειες. Εν πάση περιπτώσει η οριστική σε βιβλίο έκδοση ήταν όντως μεταθανάτια, το 1848. Πρόκειται για έργο αυτοβιογραφικό, μια λυρική αφήγηση της ζωής και της εποχής του, με σατιρικές αιχμές και γραφικές περιγραφές. Τα απομνημονεύματά του αυτά γίνονται το μνημείο κι ο θρύλος του, ο καθρέφτης των μεγάλων φιλοδοξιών και της πλούσιας φαντασίας του.
     Το 1844 εκδίδει τη Ζωή Του Ρανσέ, ενός κοσμικού αριστοκράτη που αποσύρθηκε από τη κοινωνία για να ιδρύσει το αυστηρότατο τάγμα των Τραπιστών μοναχών. Πρόκειται για έργο με εμφανή αυτοβιογραφικά στοιχεία και μια προσπάθεια εκτίμησης της πορείας του 19ου αι.. Το 1847 πεθαίνει η γυναίκα του, την οποία σεβόταν αλλά απατούσε και μένει μόνος με τη Μαντάμ Ρεκαμιέ, την οποία αγαπούσε αλλά επίσης απατούσε. Πέθανε κατά τη διάρκεια της επανάστασης, 4 Ιουλίου 1848, σε ηλικία 80 ετών και τάφηκε κατά την επιθυμία του στο νησί Grand Be κοντά στο Σαιν-Μαλό, προσιτό μόνο κατά την άμπωτη. Αυτός ο κομψός κι ανιαρός ρομαντικός κι αντιδραστικός γέρος, είχεν ήδη επιζήσει 3 επαναστάσεων.



     Η ζωή του Σατωμπριάν ήταν ένα υπόδειγμα εντονότατων αντιφάσεων. Η σχέση του με την αγαπημένη του αδελφή Λουσίλ σκιάζεται από την υπόνοια (αν όχι βεβαιότητα) της αιμομιξίας. Ήταν υπέρμαχος της θρησκείας αλλά ζούσε τόσον εκτός των επιταγών της που ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ αναφώνησε κάποτε: Πολύ θα 'θελα να γνώριζα τ' όνομα του εξομολογητή του κυρίου ντε Σατωμπριάν!. Ήταν μοναρχικός των άκρων και πρωτεργάτης της επέμβασης για τη κατάπνιξη της επανάστασης στην Ισπανία, αλλά κι οπαδός της ελευθερίας του τύπου κι υπερασπιστής της Ελληνικής Επανάστασης που κατηγορήθηκε από τη συντηρητική παράταξη γιατί με τα έργα του προκαλούσε επαναστατικές ανησυχίες στη νεολαία. Ήταν ένας αντιδραστικός που ενέπνευσε τον Μπάυρον και τον Ουγκώ. Ο ίδιος είχε δηλώσει: Είμαι δημοκρατικός εκ φύσεως, μοναρχικός εξ αιτίας της λογικής και βουρβωνικός για λόγους τιμής.
     Στο Οδοιπορικό του ο Σατωμπριάν, που πίστευε ότι η Γαλλία ήταν «η πρωτότοκος θυγάτηρ της Ελλάδος κατά τε την ανδρείαν, την ευφυΐαν και τας τέχνας», έψαξε αλλά δε βρήκε την αρχαία Ελλάδα («»Λεωνίδα» έκραξα…αλλ’ ουδέν των ερειπίων επανέλαβε το μέγα τούτο όνομα» οι μεταφράσεις του Εμμανουήλ Ροΐδη). Τους νέους Έλληνες δεν τους καλογνώρισε αλλά εκφράζει την αισιοδοξία του για το μέλλον τους βασιζόμενος στο λαμπρό παρελθόν τους αλλά και τους φόβους του για τις συνέπειες της δουλείας. Όταν άρχισε η Ελληνική Επανάσταση, συνδέθηκε με τις φιλελληνικές εταιρείες και σε νέα έκδοση του Οδοιπορικού προέταξε το Υπόμνημα περί Ελλάδος, όπου υποστήριζε από νομικής, ιστορικής κι ηθικής απόψεως τα δίκαια της Ελλάδος.
     Τον τίτλο του φιλέλληνα τον οφείλει κυρίως στο περίφημο Υπόμνημα περί της Ελλάδος, το οποίο κατά κάποιο τρόπο αποτέλεσε φιλελληνικό μανιφέστο κατά τη διάρκεια της ελληνικής Επανάστασης. Γι' αυτό το έργο, ο Κυριάκος Αμανατίδης στα Επίκαιρα & Επίμαχα, Νέος Κόσμος -ομογενειακή ενημέρωση- γράφει:

   Το Υπόμνημα του Σατωβριάνδου δυστυχώς δεν κυκλοφορεί σε μορφή βιβλίου. Στάθηκα τυχερός να το εντοπίσω στην ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης (κωδικός 122700), από όπου το εκτύπωσα. Είναι σε ελληνική μετάφραση από τα γαλλικά.

     Ο Σατωμπριάν στη 2η παράγραφο του Υπομνήματος λέει:

   Μήπως έμελλε ο αιώνας μας να δει πλήθη αγρίων ανθρώπων να καταπνίξουν τον αναγεννώμενο πολιτισμό στον τάφο ενός έθνους, το οποίο εξημέρωσε και εκπολίτισε την οικουμένη; Θα επιτρέψουν οι Χριστιανοί στους Τούρκους να σφάζουν ανεμπόδιστα τους Χριστιανούς; Και τα νόμιμα κράτη της Ευρώπης θα ανεχθούν χωρίς αγανάκτηση να δίνεται το ιερό όνομα της νομιμότητας σε ένα τυραννικό καθεστώς, το οποίο θα έκανε και αυτόν τον Τιβέριο να αισθάνεται ντροπή;

     Στη συνέχεια γράφει πως η πρόθεσή του δεν είναι να αναφερθεί στην ιστορία του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, γιατί όπως λέει επί αυτού είχαν γραφεί πολλά συγγράμματα. Εκείνο που επιδιώκει να κάνει με το Υπόμνημά του είναι να ανασκευάσει τα επιχειρήματα των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης, για την εχθρική τους στάση έναντι του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού. Οι ακόλουθοι 4 λόγοι,  προβάλλονται για να δικαιολογήσουν αυτήν την στάση των Ευρωπαίων, βάσει λεγομένων του:

1. Επειδή η Τουρκία αναγνωρίσθηκε στη Συνέλευση Βιέννης, αναπόσπαστο μέρος της Ευρώπης.
2. Επειδή ο Σουλτάνος είναι νόμιμος κύριος των Ελλήνων κι ως εκ τούτου οι Έλληνες είναι αντάρτες.
3. Επειδή η παρέμβαση των Δυνάμεων θα μπορούσε να δημιουργήσει πολιτικές δυσκολίες.
4. Επειδή δεν συμφέρει να συσταθεί δημοκρατικό κράτος στην ανατολική Ευρώπη. (Βαλκάνια).

     Ο Σατωβριάνδος, με τα δικά του επιχειρήματα, αναιρεί τους λόγους που πρόβαλαν οι Μεγάλες Δυνάμεις για τη μη παρέμβασή τους υπέρ της Ελλάδας. Αναφορικά με τον 1ο, αποδεικνύει το ανυπόστατο της αναγνώρισης της Τουρκίας ως αναπόσπαστου μέρους της Ευρώπης. Για το 2ο, ότι ο Σουλτάνος αναγνωρίζεται από τις μεγάλες Δυνάμεις ως νόμιμος κύριος των Ελλήνων, ο Σατωβριάνδος παρατηρεί πως ο Σουλτάνος «βασιλεύει επ’ ονόματι του Κορανίου και της μαχαίρας». Επιπρόσθετα, αναφέρεται στο γεγονός ότι οι υπήκοοι του Σουλτάνου είναι Μωαμεθανοί. Οι Έλληνες, ως Χριστιανοί, ούτε νόμιμοι υπήκοοί του είναι, ούτε παράνομοι, μάλλον «σκύλοι γεννημένοι διά να αποθνήσκουν κάτω από την ράβδον των Μουσουλμάνων, ήτοι των αληθώς πιστών». Πιο κάτω συνεχίζει ως ακολούθως:

   Αλλ' αφού τέλος πάντων κρεμάσανε τους ιερείς του (ελληνικού έθνους), μόλυναν τους ναούς του̇ αφού έσφαξαν, έκαψαν, έπνιξαν χιλιάδες Ελλήνων̇ αφού διαπόμπευσαν τις γυναίκες τους, άρπαξαν τα παιδιά τους και τα πούλησαν ως ανδράποδα στις αγορές της Ασίας, τότε πλέον όσον αίμα έμενε ακόμη στην καρδιά τόσων δυστυχισμένων κόχλασε μέσα τους κι οι μέχρι τότε σιδηροδέσμιοι δούλοι ξεσηκώθηκαν κι έκαναν όπλα τα δεσμά τους. Ο Έλληνας, ο οποίος μέχρι πρότινος δεν ήταν υπήκοος σύμφωνα με το αστικό δίκαιο, ζητά τώρα την ελευθερία του στο όνομα του φυσικού δικαίου κι απέσεισε τον ζυγό χωρίς να γίνει αντάρτης, χωρίς να παραβιάσει κανένα νόμιμο δεσμό, γιατί δεν είχε συμφωνηθεί κανένας δεσμός με τον δυνάστη.

     Αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας, ο Σατωβριάνδος γράφει:

   Μια σταθερή, γενναία κι αφιλοκερδής πολιτική μπορεί να θέσει τέρμα στις τόσες σφαγές, να δώσει ένα νέο έθνος στον κόσμο, και να επαναφέρει την Ελλάδα στην Οικουμένη.

     Και κλείνει ως ακολούθως το Υπόμνημά του:

   Αλλά οποιεσδήποτε κι αν είναι οι πολιτικές αποφάσεις, ο αγώνας των Ελλήνων έχει καταστεί κοινός αγώνας όλων των εθνών. Φαίνεται πως τα αθάνατα ονόματα των Σπαρτιατών και των Αθηναίων κέρδισαν τη συμπάθεια όλου του κόσμου. Σε όλα τα μέρη της Ευρώπης έχουν συσταθεί Επιτροπές για τη βοήθεια των Ελλήνων, οι συμφορές και τα ανδραγαθήματα των οποίων έστρεψαν την προσοχή όλων στην ελευθερία τους….

     Τα αποσπάσματα που παρετέθησαν από το Υπόμνημα περί της Ελλάδος του Σατωβριάνδου, πους έζησε τα γεγονότα που περιγράφει από κοντά, δεν αφήνουνε περιθώρια αμφιβολίας, αλλά ούτε και για σκεπτικισμό, αναφορικά με τη γνησιότητα του φιλελληνικού κινήματος, αλλά και τη νομιμότητα της Ελληνικής Επανάστασης. Το γεγονός ότι το Υπόμνημα γράφτηκε από έναν επιφανή Γάλλο, που ως Υπουργός εξωτερικών της Γαλλίας ήταν πλήρως εξοικειωμένος με την κατάσταση, όπως αυτή επικρατούσε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, δίνει στις θέσεις που προβάλλει μεγαλύτερη βαρύτητα.
     Στο Οδοιπορικό του δε, αναφέρει χαρακτηριστικά για το πέρασμά του από το Άργος:

   [… Στις 20 Αυγούστου κατά την αυγή βρισκόμουν στο Άργος. Το χωριό που αντικατάστησε την ένδοξη αυτήν πόλη είναι πιο καθαρό και πιο ζωηρό από τα περισσότερα χωριά του Μοριά. Η θέση του είναι πολύ όμορφη, προς το βάθος του Αργολικού κόλπου και μιάμιση λεύγα απέχοντας από τη θάλασσα. Από τη μια πλευρά υψώνονται τα βουνά της Κυνουρίας και της Αρκαδίας κι από την άλλη οι ακρώρειες της Τροιζήνας και της Επιδαύρου. Όμως, είτε γιατί μ’ είχαν κυριέψει οι θλιβεροί διαλογισμοί, που τους είχε προκαλέσει η ανάμνηση των συμφορών και των εγκλημάτων των Πελοπιδών, είτε γιατί πραγματικά έβλεπα ολόγυμνη γύρω μου την αλήθεια, η γη της Αργολίδας μου φάνηκε ακαλλιέργητη κι ερημωμένη, τα βουνά γυμνά και σκοτεινά και, με δυο λόγια, όλη η φύση γόνιμη σε μεγάλα εγκλήματα και σε μεγάλες αρετές.
     Επισκέφθηκα τα λεγόμενα λείψανα των ανακτόρων του Αγαμέμνονα, καθώς και τα ερείπια του θεάτρου κι ενός ρωμαϊκού υδραγωγείου κι ύστερ’ ανέβηκα στην ακρόπολη επιθυμώντας να ιδώ και τις ελάχιστες πέτρες απ’ αυτές που μετακίνησε το χέρι του βασιλιά των βασιλιάδων. Ποιος μπορεί να καυχηθεί πως χάρηκε κάποια δόξα αν συγκριθεί με τους οίκους που ύμνησαν ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης κι ο Ρακίνας; Μα κι αντίστοιχα μεγάλη είναι η έκπληξή μας όταν βλέπουμε τι λιγοστά πράγματα απόμειναν απ’ αυτούς τους οίκους.
Πολύς καιρός πέρασε από τότε που τα ερείπια του Άργους πάψαν ν’ ανταποκρίνονται στο μεγαλείο αυτής της πόλης. Ο Τσάντλερ στα 1756 τα βρήκε όπως ακριβώς τα ‘δα κι εγώ τώρα. Ούτε ο αβάς Φουρμόν στα 1746 ούτε ο Πελλεγκρέν στα 1719 στάθηκαν πιο τυχεροί. Στη φθορά των μνημείων του Άργους συντέλεσαν προπάντων οι Ε­νετοί: μεταχειρίστηκαν τα συντρίμματά τους για να χτί­σουν το φρούριο του Παλαμηδιού.
Στα χρόνια του Παυσανία υπήρχε στο Άργος ένα άγαλμα του Δία, αξιοσημείωτο για τα τρία του μάτια κι ακόμα πιο αξιοσημείωτο για τον εξής λόγο: το ‘χε μεταφέρει από την Τροία ο Σθένελος. Και, καθώς λένε, πρόκειται για το ίδιο τ’ άγαλμα που στη βάση του ο γιος του Αχιλλέα έσφαξε τον Πρίαμο. Μα το Άργος, που περηφανευόταν δείχνοντας μες στα τείχη του εκείνους που πρόδωσαν τις εστίες του Πρίαμου, ύστερ’ από λίγο έγινε παράδειγμα της μετάπτωσης των ανθρωπίνων.
     Όταν βασίλευε ο Ιουλιανός ο Αποστάτης, τόσο είχε ξεπέσει από την παλαιά του δόξα ώστε εξαιτίας της μεγάλης του φτώχειας δεν μπόρεσε να συνεισφέρει για τους αγώνες στην εορτή των Ισθμίων. Ο Ιουλιανός αγόρευσε υπερασπίζοντας το Άργος κατά των Κορινθίων κι η δημηγορία του διασώθηκε στα συγγράμματά του. Πρόκειται για μια από τις πιο περίεργες σελίδες της ιστορίας των πραγμάτων και των ανθρώπων. Τέλος, το Άργος, η πατρίδα του βασιλιά των βασιλιάδων, αφού στον Μεσαίωνα έγινε κληρονομιά μιας χήρας από τη Βενετία, πουλήθηκε απ’ αυτή στην Ενετική Δημοκρατία για δια­κόσα δουκάτα τον χρόνο ισοβίως και πεντακόσια μετρητά. Το συμβόλαιο αυτό το μνημονεύει ο Κορονέλλι. Omnia vanitas! -Ματαιότης ματαιοτήτων!
     Με φιλοξένησε στο Άργος ο Ιταλός γιατρός Αβραμιόττι*, που γνώρισε κάποτε τον κ. Πουκβίλ στο Ναύπλιο κι έκαμε σε μια του εγγονή χειρουργική επέμβαση για υδροκεφαλία. Ο κ. Αβραμιόττι μου ‘δειξε έναν χάρτη της Πελοποννήσου, όπου, με τη σύμπραξη του κ. Φωβέλ, είχε σημειώσει τα παλαιά ονόματα κοντά στα καινούρια. Εργασία αληθινά πολύτιμη, την οποία θα μπορούσαν να ‘χουν εκπονήσει μόνο όσοι έμεναν πολλά χρόνια στην Ελλάδα. Ο γιατρός που με φιλοξένησε, πλούσιος πια τώρα, λαχταρούσε να επιστρέψει στην Ιταλία. Και πραγματικά δύο αισθήματα αναζωπυρούνται στην καρδιά του ανθρώπου όσο γερνά: η πατρίδα κι η θρησκεία. Νέοι όταν είμαστε, μπορεί να ξεχνάμε τα αισθήματα αυτά, γερνώντας όμως, ξαναβλέπουμε και την πατρίδα και τη θρησκεία γιομάτες θέλγητρα και νιώθουμε πιο ζωηρή τη λατρεία που τους χρωστάμε. Κουβεντιάσαμε λοιπόν στο Άργος για την Ιταλία και τη Γαλλία για τον ίδιο λόγο που κι ο Αργείος στρατιώτης που ακολούθησε τον Αινεία θυμήθηκε το Άργος όταν πέθαινε στην Ιταλία.
     Και μόνο στο τέλος αναφερθήκαμε στον Αγαμέμνονα, που τον τάφο του θα τον έβλεπα την άλλη μέρα. Κουβεντιάζαμε στο μπαλκόνι ενός σπιτιού απάνω από τον Αργολικό κόλπο -και δεν αποκλείεται από δω να 'ριξε η φτωχή εκείνη γυναίκα το κεραμίδι που διέκοψε τη δόξα και τις τύχες του Πύρρου. Ο κ. Αβραμιόττι, δείχνοντάς μου ένα ακρωτήρι απέναντι, «εκεί», έλεγε, «η Κλυταιμνήστρα τοποθέτησε τον δούλο που θα μηνούσε την επιστροφή του ελληνικού στόλου» κι ύστερα πρόσθεσε: «Έρχεστε από τη Βενετία; Νομίζω πως κι εγώ θα ‘καμα πολύ καλά να γύριζα στη Βενετία». Την άλλη μέρα τα ξημερώματα άφησα τον εξόριστον τούτο στην Ελλάδα, και με καινούρια άλογα και νέον οδηγό πήρα τον δρόμο για την Κόρινθο …]

     Για το πέρασμά του από τις Μυκήνες γράφει:

   […Ύστερα από μισής ώρας πορεία περάσαμε τον Ίναχο, τον πατέρα της Ιώς, της πασίγνωστης από τη ζηλοτυπία της Ήρας. Στα χρόνια τα παλιά, βγαίνοντας από το Άρ­γος και πριν τις όχθες του Ίναχου, ήταν η Πύλη της Ειλείθυιας κι ο βωμός του Ήλιου. Μισή λεύγα πιο μακριά, από την άλλη μεριά του ποταμού, ο ναός της Μυσίας Δήμητρας κι ύστερ’ απ’ αυτόν ο τάφος του Θυέστη και το ηρώο του Περσέα. Στάθηκα για λίγο στη θέση που υψώνονταν αυτά τα μνημεία ακόμα και στα χρόνια του Παυσανία κι ύστερα αποχαιρέτησα την πεδιάδα του Άργους, για την οποία ο κ. Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ έγραψε αξιόλογο υπόμνημα. Έτοιμοι ν’ ανεβούμε τα βουνά της Κορινθίας, βλέπαμε πίσω μας το Ναύπλιο. Το μέρος που ‘μαστε εκείνη τη στιγμή λεγόταν Χαρβάτι -κι από δω αφήνεις τον δρόμο για να ζητήσεις λίγο προς τα δεξιά τα ερείπια των Μυκηνών, που ο Τσάντλερ τα ‘χε προσπεράσει γυρίζοντας από το Άργος. Σήμερα τα ερείπια αυτά γίναν πασίγνωστα από τις ανασκαφές που ‘καμε ο λόρδος Ελγίνος περνώντας από την Ελλάδα. Ο κ. Φωβέλ τα περιέγραψε στις Αναμνήσεις του κι ο κ. ντε Σουαζέλ-Γκουφφιέ έχει τα σχέδιά τους. Πριν από τους περιηγητές αυτούς ο αβάς Φουρμόν είχε κάνει λόγο για την πόλη των Μυκηνών, που την είχε ιδεί κι ο Ντυμονσώ. Περάσαμε μια περιοχή με ρείκια. Ένα στενό μονοπάτι μάς έφερε σ’ αυτά τα ερείπια, που είναι σχεδόν όπως ήταν στον καιρό του Παυσανία, γιατί δύο χιλιάδες διακόσα ογδόντα χρόνια πέρασαν από τότε που οι Αργείοι κατάστρεψαν τις Μυκήνες. Είχαν φθονήσει τη δόξα που ‘χε αποκτήσει η πόλη αυτή επειδή είχε στείλει σαράντα πολεμιστές στις Θερμοπύλες να πεθάνουν μαζί με τους Σπαρτιάτες.
     Αρχίσαμε πρώτα από τον λεγόμενο τάφο του Αγαμέμνονα, ένα κυκλικό μνημείο κάτω από τη γη, που δέχεται το φως από τον θόλο και που δεν έχει τίποτα το αξιόλογο εκτός από την απλότητα της αρχιτεκτονικής του. Μπαίνεις από ένα όρυγμα που καταλήγει στη θύρα του τάφου, που την κοσμούν παραστάδες από γαλαζωπό συνηθισμένο μάρμαρο από τα γειτονικά βουνά. Ο λόρδος Ελγίνος άνοιξε το μνημείο αυτό και το καθάρισε από τα χώματα που το ‘χαν φράξει εσωτερικά. Μια μικρή πόρτα οδηγεί από τον κυριότερο θάλαμο σ’ άλλον, μικρότερο, που, όταν τον εξέτασα, καθώς δε βρήκα ίχνος τοίχου, έβγαλα το συμπέρασμα πως ήταν ένας απλός λάκκος, καμωμένος από τους εργάτες έξω από τον τάφο. Κι η πορτούλα εκείνη, μία ακόμα είσοδος του τάφου. Άραγε ο τάφος αυτός ήταν πάντα κάτω από τη γη, όπως οι κατακόμβες της Αλεξάνδρειας στη Ροτόντα ή υψωνόταν απάνω από το έδαφος σαν τον τάφο της Καικηλίας Μετέλλας στη Ρώμη; Είχε μια εξωτερική αρχιτεκτονική; Κι αν είχε, τι ρυθμού ήταν; Οι απορίες αυτές δε λύθηκαν ακόμα γιατί τίποτα δε βρέθηκε μέσα σ’ αυτόν τον τάφο και γιατί δεν είμαστε καν βέβαιοι πως πρόκειται για τον τάφο του Αγαμέμνονα που αναφέρει ο Παυσανίας.
     Βγαίνοντας απ’ αυτό το μνημείο, πέρασα μια άγονη κοιλάδα, είδα τα ερείπια των Μυκηνών σε μια πλευρά των αντικρινών λόφων — και προπαντός θαύμασα μία από τις πύλες της πόλης, οικοδομημένη με γιγαντιαία κομμάτια βράχων, στηριγμένων στο ίδιο το βουνό, με το οποίο αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Δύο κολοσσιαία λιοντάρια χωρίς κεφάλια, σκαλισμένα από τις δύο πλευρές της πύλης, είναι το μόνο της στόλισμα. Στέκονται ορθά, το ένα εναντίον του άλλου, όπως τα λιοντάρια που υποστηρίζουν τα οικόσημα των παλαιών ιπποτών μας. Δεν υπάρχει πουθενά, μήτε και στην Αίγυπτο, μια τόσο επιβλητική αρχιτεκτονική, κι η έρημος, που μέσ’ απ’ αυτήν υψώνεται η πύλη, προσθέτει στο μεγαλείο της. Ανήκει στο είδος των έργων που ο Στράβων κι ο Παυσανίας αποδίδουν στους Κύκλωπες και που ίχνη τους βρίσκονται στην Ιταλία. Ο κ. Πετί-Ραντέλ βεβαιώνει πως η αρχιτεκτονική αυτή είναι προγενέστερη από την επινόηση των ρυθμών. Κι ένα παιδί ολόγυμνο, ένας βοσκός, μου ‘δειχνε μέσα σ’ αυτή τη μοναξιά τον τάφο του Αγαμέμνονα και τα ερείπια των Μυκηνών.
     Πιο κάτω από την πύλη αυτήν υπάρχει μια βρύση που θα μπορούσε κανείς να την εκλάβει για τη βρύση που ανακάλυψε ο Περσέας κάτω από έναν μύκητα -και γι’ αυτό τάχα ονομάστηκαν έτσι οι Μυκήνες. «Μύκης» στους αρχαίους σήμαινε «μανιτάρι» ή «λαβή ξίφους». Κι αυτός ο μύθος για τις Μυκήνες είναι του Παυσανία. Ξαναγυρνώντας στον δρόμο της Κορίνθου, αισθάνθηκα το έδαφος ν’ αντηχεί κάτω από τις οπλές του αλόγου μου. Ξεπέζεψα κι ανακάλυψα τον θόλο άλλου τάφου. Ο Παυσανίας μέτρησε στις Μυκήνες πέντε τάφους: του Ατρέα, του Αγαμέμνονα, του Ευρυμέδοντα, του Τηλέδαμου και του Πέλοπα και της Ηλέκτρας, λέγοντας πως ο Αίγισθος κι η Κλυταιμνήστρα θάφτηκαν έξω από τα τείχη. Λοιπόν ο τάφος που ανακάλυψα εγώ ήταν πιθανώς του Αίγισθου και της Κλυταιμνήστρας; Τον υπόδειξα στον κ. Πουκβίλ, που βέβαια θα τον αναζητήσει στην πρώτη εκδρομή που θα κάνει στο Άργος. Παράδοξη τούτη η μοίρα, αλήθεια, που μ’ έκαμε να φύγω επίτηδες από το Παρίσι για ν’ ανακαλύψω τη τέφρα της Κλυταιμνήστρας…]

   Σατωμπριάν, Οδοιπορικό: Η Ελλάδα Του 1806, Εκδόσεις Δωδώνη, 1979

 * Αβραμιώτης Διονύσιος. Ιατρός, γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1770. Σπούδασε στην Πάδοβα της Ιταλίας. Εξάσκησε το ιατρικό επάγγελμα στο Άργος και στην Αθήνα. Κατά το 1817 εξέδωσε στα Ιταλικά ανακατασκευή του «Οδοιπορικού» του Σατωμπριάν. Συνεργάστηκε για μεγάλο διάστημα με τους εν Ελλάδι Άγγλους αρχαιολόγους της εταιρείας των Διλεττάντι , υπήρξε από τα πρώτα μέλη της εταιρείας των Φιλομούσων που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1814, της οποίας πρόεδρος υπήρξε ο Ιωάννης Καποδίστριας και η οποία προπαρασκεύαζε εν πολλοίς το έδαφος για τη μετέπειτα Φιλική εταιρεία. Κατά το 1820 ο Αβραμιώτης διορίστηκε πρόξενος της Γαλλίας στην Αθήνα. Πέθανε το 1835.

     Το μνημειώδες έργο του Φραγκίσκου Αυγούστου Ρενέ υποκόμη ντε Σατομπριάν, πατέρα του γαλλικού ρομαντισμού, δεν έχει πια πολλούς αναγνώστες. Η περιπετειώδης, όμως, ύπαρξή του, το κάνει μέχρι σήμερα πρότυπο για τη ζωή μιας μεγαλοφυΐας κι ενός αντικομφορμιστή.
Ο Σατομπριάν είπε για τον εαυτό του: Θέλω να 'μαι η ολότητα ενός πράγματος ή τίποτα.



===================

Έργα

* Essai historique, politique et moral sur les révolutions anciennes et modernes, considérées dans leurs rapports avec la Révolution française (Ιστορικό, πολιτικό και ηθικό δοκίμιο περί των παλαιών και συγχρόνων επαναστάσεων, θεωρουμένων σε σχέση με την γαλλική Επανάσταση, Λονδίνο, 1797)

* Atala, ou les Amours de deux sauvages dans le désert (Αταλά, ή Οι έρωτες των δύο αγρίων στην έρημο, 1801, μυθιστόρημα)

* René, ou les Effets des passions (Ρενέ, ή τα Αποτελέσματα του πάθους, 1802, μυθιστόρημα)

* Le Génie du Christianisme (Το Πνεύμα του Χριστιανισμού, 1802)
* Les Martyrs, ou le Triomphe de la foi chrétienne (Οι Μάρτυρες, ή Ο θρίαμβος της Χριστιανικής πίστης, 1809)

* Itinéraire de Paris à Jérusalem et de Jérusalem à Paris, en allant par la Grèce et revenant par l’Égypte, la Barbarie et l’Espagne (Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ και από την Ιερουσαλήμ στο Παρίσι, κατά την μετάβαση μέσω Ελλάδος και κατά την επιστροφή μέσω Αιγύπτου, Μπαρμπαριάς και Ισπανίας, 1811)

* De Buonaparte, des Bourbons, et de la nécessité de se rallier à nos princes légitimes pour le bonheur de la France et celui de l’Europe (Περί του Βοναπάρτη, των Βουρβώνων, και περί της ανάγκης συσπείρωσης γύρω από τους νόμιμους ηγεμόνες μας για την ευτυχία της Γαλλίας και της Ευρώπης, 1814)

* Aventures du dernier Abencerage (Οι περιπέτειες του τελευταίου Αβενσεράγου, 1826)

* Les Natchez (Οι Νατσέζ, 1827)

* Voyages en Amérique et en Italie (Ταξίδια στην Αμερική και στην Ιταλία, 1827)

* Vie de Rancé (Η ζωή του Ρανσέ, 1844)

* Mémoires d’outre-tombe (Απομνημονεύματα πέραν του τάφου, 1848, μεταθανάτια έκδοση)

Στα Ελληνικά

* Αταλά – Ρενέ : Ευγ.Τσελέντη («Printa»)

* Το Πνεύμα του Χριστιανισμού : Εμμανουήλ Ροΐδης (μαζί με το Οδοιπορικό)

* Οι Μάρτυρες (τμήμα): Εμμανουήλ Ροΐδης (μαζί με το Οδοιπορικό)

* Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ:

* Εμμανουήλ Ροΐδης, 1860 (φωτοτυπική επανέκδοση που περιλαμβάνει και το Υπόμνημα περί Ελλάδος, «Αφοι Τολίδη», 1979)

* Αντρέας Καραντώνης (τα περί Ελλάδος και Μικράς Ασίας, «Δωδώνη», 1979)

* Οι περιπέτειες του τελευταίου Αβενσεράγου: Εμμανουήλ Ροΐδης (μαζί με το Οδοιπορικό)

* Οι Νατσέζ: Κ.Ι.Δραγούμης, ως Οι Νατσαίοι, 1864

* Το έργο του Αντρέ Μωρουά René ou La vie de Chateaubriand (Ρενέ ή Η ζωή του Σατωμπριάν, 1938) μεταφράστηκε στα Ελληνικά από το Γιώργο Πράτσικα (Νέα Εστία 1957 Α' και «Γκοβόστης» χχ)

===================

Ρητά

 * Βρέθηκα στη ζωή ανάμεσα σε δυο αιώνες, σάμπως πάνω στη συμβολή δυο ποταμών. Βούτηξα στα θολωμένα τους νερά, και όλο λύπη ξεμακραίνω από τη γέρικη όχθη όπου γεννήθηκα, και όλο ελπίδα κολυμπώ προς ένα άγνωστο ακρογιάλι".

 * Αν κρεμούσαμε το δίκωχο και το πανωφόρι του Ναπολέοντα σε ένα παλούκι στις ακτές της Βρέστης, όλη η Ευρώπη, από τη μια άκρη στην άλλη, θα έτρεχε να πάρει τα όπλα.

 * Μην είστε βασιλικότεροι του βασιλέως.

 * Οι θεσμοί περνούν τρεις φάσεις: τη φάση του κοινωφελούς έργου, τη φάση των προνομίων και τη φάση της κατάχρησης.

 * Μη σπαταλάτε απερίσκεπτα την περιφρόνησή σας. Υπάρχει μεγάλος αριθμός ανθρώπων που την δικαιούται.

 * Η δικαιοσύνη είναι το ψωμί του έθνους. Πεινά πάντοτε γι' αυτό.

 * Δεν είναι ο άνθρωπος που σταματά το χρόνο, είναι ο χρόνος που σταματά τον άνθρωπο.

 * Τα δάση προηγούνται των λαών, οι έρημοι τους ακολουθούν.

 * Η Γαλλία υπό τον Ναπολέοντα: σκλαβιά μείον η ντροπή.

 * Θέλω να 'μαι η ολότητα ενός πράγματος ή τίποτα

 * Πάντα οι άλλοι μας φαίνονται πιο ευτυχισμένοι από εμάς. Κι όμως, είναι παράξενο ότι ο άνθρωπος που πρόθυμα θα άλλαζε την κατάστασή του δεν θα δεχόταν σχεδόν ποτέ σε αλλαγή της προσωπικότητάς του.

 * Η αρχαία ελληνική ιστορία είναι ένα ποίημα, η λατινική μια εικόνα, η σύγχρονη είναι ένα χρονογράφημα.

=====================


                             Υπόμνημα Περί Της Ελλάδος

                        (Μεταφρασμένον από την Γαλλικήν γλώσσαν, Εν Παρισίοις,
                                 εκ της Τυπογραφίας Φιρμινού Διδότου, 1825)

     Τα εσχάτως συμβάντα εις την Ελλάδα είλκυσαν εκ νέου της Ευρώπης τα βλέμματα προς την άτυχον ταύτην γην. Κοπάδια ανδραπόδων Μαύρων, από τους μυχούς της Αφρικής μεταφερμένων, συντρέχουν δια ν’ αποτελειώσουν εις τας Αθήνας το έργον των μαύρων του σαραϊου ευνούχων. Εκείνοι έρχονται ν’ ανατρέψουν με την δύναμίν των τα ερείπια τα οποία τούτων η αδυναμία άφινε τουλάχιστον να διαμένουν.
Έμελλεν άρα ο αιών μας να ιδή πλήθη αγρίων καταπνίγοντα τον αναγεννώμενον πολιτισμόν εις τον τάφον ενός έθνους το οποίον εξημέρωσε και επολίτισε την οικουμένην ; οι Χριστιανοί θέλουν άρα αφήσει τους Τούρκους να σφάζουν ανεμποδίστως Χριστιανούς; Και αι Νόμιμαι της Ευρώπης Πολιτείαι θέλουν άρα υποφέρει χωρίς αγανάκτησιν να δίδεται το ιερόν της Νομιμότητος όνομα εις μίαν τυραννίαν η οποία και αυτόν τον Τιβέριον ήθελε κάμει να εντραπή;
     Δεν αποβλέπομεν ουδέ ποσώς εις το ν’ αναγράψωμεν εδώ την αρχήν και ιστορίαν των ταραχών της Ελλάδος, επειδή πρόχειρα είναι εις όλους τα εις την θλιβεράν ταύτην υπόθεσιν καταγινόμενα παμπληθή συγγράμματα. Ο μόνος του παρόντος υπομνήματος σκοπός είναι να ανακαλέσωμεν την προσοχήν του Κοινού εις έναν αγώνα ο οποίος πρέπει να λάβη τέλος· έτι δε να διορίσομεν τινάς αρχάς, να λύσωμεν τινάς ζητήσεις, να προβάλωμεν τινάς γνώμας αι οποίαι ημπορούν να καρποφορήσουν ωφελίμως εις τας κεφαλάς των άλλων· ν’ αποδείξωμεν ότι δεν είναι τίποτε απλούστερον και ευκατορθώτερον από της Ελλάδος την ελευθέρωσιν· και τέλος πάντων να κινήσωμεν, ει δυνατόν, δια μέσου της υπολήψεως την των κρατούντων θέλησιν· διότι και όταν δεν δυνάμεθα πλέον να προσφέρωμεν εις την ταλαιπωρουμένην θρησκείαν και ανθρωπότητα ει μη ευχάς, πάλιν χρεωστούμεν να εκφωνίσωμεν καν τα ευχάς μας, δια να τας ακούσουν οι δυνατοί.
     Δεν είναι κανείς ος τις δεν επιθυμεί των Ελλήνων την απολύτρωσιν, ή τουλάχιστον δεν είναι κανείς ος τις ήθελε τολμήσει να εναγκαλισθή αναφανδόν την μερίδα των δυναστευόντων κατά των δυναστευομένων· η δε εντροπή αύτη είναι προδιάθεσις ευνοϊκή εις τον αγώνα περί του οποίου ο λόγος. Αλλ’ οι περί των Ελλήνων πραγμάτων, χωρίς όμως έχθραν κατά των Ελλήνων, γράψαντες πολιτικοί, διϊσχυρίσθησαν ότι δεν πρέπει να λάβωμεν μέρος εις αυτά, δια τέσσαρας μάλιστα λόγους:

Α. Επειδή η βασιλεία των Τούρκων ανεγνωρίσθη εις την εν Βιέννη Συνέλευσιν ως μέλος αναγκαίον εις την ολοσχέρειαν της Ευρώπης·
Β. Επειδή ο Σουλτάνος είναι νόμιμος κύριος των Ελλήνων, όθεν έπεται ότι οι Έλληνες είναι αντάρται·
Γ. Επειδή η μεσιτεία των Δυνάμεων αι οποίαι ήθελαν μεσολαβήσει ημπορεί να προξενήση πολιτικάς δυσκολίας.
Δ. Επειδή δεν συμφέρει να συστηθή δημοκρατουμένη πολιτεία ει τα ανατολικά της Ευρώπης.

     Κατά πρώτον ας εξετάσωμεν τους πρώτους δύο λόγους:
Α λόγος: Η βασιλεία των Τούρκων ανεγνωρίσθη εις την εν Βιέννη Συνέλευσιν ως μέλος αναγκαίον εις την ολοσχέρειαν της Ευρώπης.
     Η εν Βιέννη Συνέλευσις εγγυήθη λοιπόν εις τον Σουλτάνον την ακεραιότητα της Επικρατείας του ; Πως ! την ασφάλισεν άρα και ως προς τα τύχας του πολέμου ; Οι πρέσβεις της Πόρτας ευρέθησαν παρόντες εις την Συνέλευσιν ; ο Βεζίρης υπέγραψεν εις το πρωτόκωλον ; ο Μουφτής υπεσχέθη να υπερασπισθή τον Αρχιερέα της Ρώμης, και ο Αρχιερεύς τον Μουφτήν ; Αλλά φοβούμεθα μήπως ηθέλαμεν παρεκτραπή από την σεμνοπρέπειαν την οποία απαιτεί η υπόθεσις, επιμένοντες εις δόξας τόσον αλλκότους και στραβάς επίσης. Προς τούτοις δε και η Πόρτα με μεγάλην έκπληξιν ήθελεν ακούσει ότι εφαντάσθησαν τινές να την εγγυηθούν κανέν πράγμα·μάλλον δε αι τοιαύται εγγυήσεις ήθελαν φανή εις αυτήν αυθαδιάσματα. Ο Σουλτάνος βασιλεύει επ’ ονόματι του Κουρανίου και της μαχαίρας, και το ν΄αναγνωρίση κανείς τα δικαιώματά του είναι ταυτό ως να επέχη περί αυτών, αυτό δηλαδή ως να υποθέση ότι αυτός δεν εξουσιάζει καθ’ όλην την θέλησίν του· επειδή εις την δεσποτικήν διοίκησιν νόμος είναι το αμάρτημα ή το παρανόμημα, κατά την μεγαλητέραν ή μικροτέραν νομιμότητα της πράξεως. Αλλ’ οι συγγραφείς οι διϊσχυριζόμενοι ότι η Επικράτεια του Σουλτάνου ετέθη υπό την προστασίαν της εν Βιέννη Συνελεύσεως, ενθυμούνται ότι αι κτήσεις των χριστιανών ηγεμόνων, συμπεριλαμβανομένων και των αποικιών αυτών, τωόντι ετέθησαν υπό την εγγύησιν των συνθηκών της ειρημένης Συνελεύσεως ; Εννοούν πού ημπορεί να φέρη η ζήτησις αύτη, την οποίαν εν παρόδω εδώ προτείνομεν ; Όταν πρόκειται λόγος περί των Ισπανικών αποικιών, αναφέρουν τίποτε περί της εν Βιέννη ταύτης Συνελεύσεως, την οποίαν τόσον αλλόκοτα προβάλλουν όταν ο λόγος πρόκειται περί της Ελλάδος;
     Ας μας συγχωρεθή τουλάχιστον ν’ απαιτήσωμεν χάριν των θυμάτων του Μουσουλμανικού δεσποτιμού την ελευθερίαν την οποίαν νομίζουν τινές ότι έχουν δικαίωμα ν’ απαιτήσουν υπέρ των υπηκόων της Καθολικής Μεγαλειότητος. Το να παραβή τις τα άρθρα μιας γενικής συνθήκης υπογεγραμμένης απ’ όλας τας μερίδας, επί λόγω του να προξενήση εις ολοκλήρους λαούς ό,τι νομίζει μέγιστον αγαθόν, δεδόσθω· αλλά τότε καν ας μη επικαλήται πλέον την αυτήν συνθήκην και προς συντήρησιν της αθλιότητος, της αδικίας και της δουλείας.

Β λόγος: Ο Σουλτάνος είναι νόμιμος κύριος των Ελλήνων, όθεν έπεται ότι οι Έλληνες είναι αντάρται.
     Πρώτον μεν ο Σουλτάνος δεν αντιποιείται τας τιμάς της νομιμότητος τας οποίας καλοπροαίρετοι τινές φίλοι του αποδίδουν εις αυτόν, και ήθελε μάλιστα δυσαρεστηθή εις αυτάς καθ’ υπερβολήν, ή μάλλον ειπείν αυτός δεν συνηθίζει να προβιβάζη τους χριστιανούς εις τον βαθμόν των νομίμων υπηκόων. Έπειτα οι νόμιμοι υπήκοοι του διαδόχου του Μωάμεθ είναι μωαμεθανοί· οι δε Έλληνες, ως χριστιανοί, ούτε νόμιμοι υπήκοοί του είναι ούτε άνομοι, αλλ’ είναι δούλοι, ή μάλλον ειπείν σ κ ύ λ ο ι γεννημένοι δια ν’ αποθνήσκουν κάτω από την ράβδον των Μουσουλμάνων, ήτοι των αληθώς πιστών.
     Το δε Ελληνικόν έθνος, το οποίον οι Τούρκοι δεν ένωσαν εις εν και το αυτό σώμα με το ίδιόν των έθνος, μη προσκαλέσαντες αυτό εις την μετοχήν της ιδιωτικής και πολιτικής των κοινότητος, δεν υπόκειται εις καμμίαν από τας συμφωνίας αι οποίαι συνδένουν τους υπηκόους προς της ηγεμόνας και τους ηγεμόνας προς τους υπηκόους. Καθυποβληθέν κατ’ αρχάς εις το δικαίωμα της κατακτήσεως, αξιώθη από τον νικητήν μερικά προνόμια εις αμοιβήν ενός φόρου τον οποίον κατένευσε να πληρόνη. Επλήρωσεν, υπήκουσεν έως ότου εφυλάχθησαν αυτά τα προνόμια· επλήρωσε μάλιστα και υπήκουσε και αφ’ ου τα προνόμιά του αθετήθησαν. Αλλ’ αφ’ ου τέλος πάντων εκρέμασαν τους ιερείς του, και εμόλυναν τους ναούς του· αφ’ ου έσφαξαν, έκαυσον, έπνιξαν χιλιάδας Ελλήνων· αφ’ ου κατεπόρνευσαν τας γυναίκας των, και αρπάσαντες τα τέκνα των τα επώλησαν ως ανδράποδα εις τας αγοράς της Ασίας, τότε πλέον όσον αίμα έμενεν έτι εις την καρδίαν τόσων δυστυχών ανεσηκώθη και ανέβρασε· τότε οι εκ βίας και σιδηροδέσμιοι ούτοι δούλοι άρχισαν να διαφεντεύωνται μ’ αυτά τα ίδια σίδηρά των. Ο Έλλην, ο οποίος προτού δεν ήτον υπήκοος κατά το πολιτικόν δίκαιον, έγινε τώρα ελεύθερος δυνάμει του φυσικού δικαίου, και απέσεισε τον ζυγόν χωρίς να γενή αντάρτης, χωρίς να διαρρήξη κανένα νόμιμον δεσμόν, επειδή ουδέ είχε συμφωνηθή κανείς δεσμός με αυτόν. Ο Μουσουλμάνος και ο Χριστιανός εις τον Μωρέαν είναι δύο εχθροί οι οποίοι είχον συμφωνήσει ανακωχήν με κάποιας συνθήκας, ο δε Χριστιανός ανέλαβε τα όπλα· δηλαδή ευρίσκονται πάλιν και οι δύο εις την αυτήν εκείνην θέσιν όπου ήσαν όταν άρχισαν τον πόλεμον προ τριακοσίων εξήντα ετών.
Πρόκειται λοιπόν τώρα να ιδώμεν αν η Ευρώπη θέλη και δύναται να σταματήση την αιματοχυσίαν.
     Εδώ όμως απαντώνται οι τελευταίοι δύο λόγοι: Ότι η μεσιτεία των δυνάμεων αι οποίαι ήθελαν μεσολαβήσει ημπορεί να γεννήση πολιτικάς δυσκολίας, και ότι δεν συμφέρει να συστηθή δημοκρατουμένη πολιτεία εις τα ανατολικά της Ευρώπης. Οι λόγοι ούτοι ημπορούν ν’ αναιρεθούν από τα πράγματα. Η μορφή της πολιτικής σκηνής άλλαξε κατά πολλά, και δεν είναι πλέον καθώς όταν εφάνησαν τα πρώτα της επαναστάσεως κινήματα εις την Πελοπόννησον. Το Διβάνιον και η αυλή της Πετρουπόλεως άρχισαν να συνδένουν εκ νέου τας παλαιάς των σχέσεις· οι αυθένται διωρίσθησαν· οι Τούρκοι ευκαίρωσαν σχεδόν την Βλαχομολδαυίαν από τα στρατεύματά των· και αν μένη ακόμη καμμία ζήτησις άλυτος ως προς τας Αυθεντίας, μ’ όλον τούτο δεν είναι ολιγώτερον αληθές ότι τα πράγματα της Ελλάδος δεν συμπλέκονται πλέον με τα ιδιαίτερα πράγματα της Ρωσίας.
     Επομένως ευρισκόμεθα εις θέσιν πάντη νέαν δια να πραγματευθώμεν· μάλιστα η Ρωσία έχει δυνάμει των συνθηκών της, και κυρίως των εν Ιασίω και Βουκουρεστίω υπογεγραμμένων, αναντίρρητον δικαίωμα να λάβη μέρος εις τας θρησκευτικάς της Ελλάδος υποθέσεις.
Έπειτα η Ευρώπη δεν ευρίσκεται πλέον, ούτε ως προς την φύσιν των πολιτικών διατάξεών της, ούτε λόγω των αρετών των ηγεμόνων της, ούτε λόγω των φώτων των συμβουλίων και των εθνών της, εις την οποίαν ευρίσκετο θέσιν όταν ωνειρεύετο την διαμοιρασίαν της Τουρκίας. Εν γενικώτερον αίσθημαδικαιοσύνης εισεχώρησεν εις την πολιτικήν, αφ’ ότου αι κυβερνήσεις αύξησαν την δημοσιότητα των πράξεών των. Ποίος φαντάζεται σήμερον να διαμερίση την Επικράτειαν του Σουλτάνου; Ποίος στοχάζεται πόλεμον προς την Πόρταν; Ποίος ορέγεται τόπους και εμπορικά προνόμια, εν ω έχομεν περιουσίαν τόπων, και εν ω τα έθνη δεν εύχονται ή δεν νομοθετούν άλλο ει μη ισονομίαν και εμπορικήν ελευθερίαν;
     Δεν πρόκειται λοιπόν, δια ν’ απολαύσωμεν την αυτονομία της Ελλάδος, να ορμήσωμεν ομού κατά της Τουρκίας, και να πολεμήσωμεν έπειτα αναμεταξύ μας δια την διανομήν των λαφύρων· αλλά πρόκειται απλώς ν’ απαιτήσωμεν ομοφώνως από την Πόρταν το να πραγματευθή με τους Έλληνας, και να δώση τέλος εις τον εξολοθρευτικόν πόλεμόν της ο οποίος καταθλίβει τους Χριστιανούς, διακόπτει τας εμπορικάς σχέσεις και επιμιξίας, εμποδίζει την θαλασσοπορείαν, υποχρεόνει τους ουδετέρους εις το να συνοδεύονται από πολεμικά πλοία, και καταταράττει τέλος πάντων την γενικήν ευταξίαν. Αν το Διβάνιον δεν κατανεύση εις τα δικαιότατα ταύτα ζητήματα, τότε η αναγνώρισις της αυτονομίας της Ελλάδος από όλας τας δυνάμεις της Ευρώπης ήθελεν είναι το άμεσον επόμενον της μη συγκατανεύσεώς του· και με τούτο μόνον το έργον η Ελλάς ήθελε σωθή, χωρίς να ριφθή ουδέ μία μόνη βολή κανονίου εις βοήθειάν της· η δε Πόρτα ήθελεν αναγκασθή και αυτή ν’ ακολουθήση, ογλίγωρα ή αργά, το παράδειγμα των χριστιανικών δυνάμεων.
     Αλλ’ ημπορούμεν να αρνηθώμεν εις την Οθωμανικήν κυβέρνησιν το της κυριαρχίας δικαίωμα επάνω εις τους τόπους της Επικρατείας της; Όχι· η Γαλλία μάλιστα χρεωστεί περισσότερον παρά πάσαν άλλην δύναμιν, να σεβαστή τον παλαιόν της σύμμαχον, και να διατηρήση ό,τι δυνατόν να διατηρηθή από τας προτέρας της συνθήκας και από τας αρχαίας της σχέσεις· πρέπον όμως είναι να πολιτευθώμεν με την Τουρκίαν, καθώς πολιτεύεται και αυτή με τ’ άλλα έθνη. Δια την Τουρκίαν, αι ξέναι διοικήσεις δεν είναι ει μη πραγματικαί διοικήσεις, επειδή ουδέ αυτή η ίδια θεωρεί μ’ άλλον τρόπον τον εαυτόν της. Αυτή δεν αναγνωρίζει το πολιτικόν της Ευρώπης δίκαιον, αλλά διοικείται κατά τον κώδηκα των Ασιανών εθνών·δια τούτο ουδέ ποσώς δυσκολεύεται, παραδείγματος χάριν, να βάλη εις την φυλακήν τους πρέσβεις των εθνών με τα οποία αρχίζει πόλεμον. Δεν αναγνωρίζει ουδέ το εθνικόν ημών δίκαιον· επομένως αν ο οδοιπόρος ος τις περιτρέχει την επικράτειάν της προστατεύεται από τα εν γένει φιλόξενα ήθη των κατοίκων και από τα ελεημονικά του Κουρανίου παραγγέλματα, από τους νόμους όμως δεν προστατεύεται.
Εις τας εμπορικάς ομολογίας ο Μουσουλμάνος, μοναδικώς θεωρούμενος, είναι ειλικρινής, και φυλάττει με ευσέβειαν και πίστιν τας συμφωνίας του· ο φίσκος όμως, ήτοι ο δημόσιος θησαυρός, είναι άνομος και άπιστος. Το δίκαιον του πολέμου των Τούρκων δεν είναι καθόλου το αυτό με το δίκαιον του πολέμου των Χριστιανών, επειδή εκείνο συγχωρεί τον θάνατον αντί της διαφεντεύσεως, και τον ανδραποδισμόν μετά την κατάκτησιν. Το δικαίωμα της κυριαρχίας δεν ημπορεί να το επικαλεσθή νομίμως η Πόρτα, ει μη ως προς τας μουσουλμανικάς επαρχίας της·εις δε τας χριστιανικάς, όπου αυτή δεν υπερισχύει πλέον, αυτού έπαυσε και να βασιλέυη· επειδή η παρουσία των Τούρκων μεταξύ των Χριστιανών δεν είναι κοινωνίας σύστασις, αλλά στρατιωτική απλώς κατάσχεσις (εις όλα τα μέρη της Ελλάδος όπου η τοποθεσία είναι αρμοδία εις τα πολεμικά, οι Έλληνες είναι εις ιδιαιτέραν κωμόπολιν εξωρισμένοι και χωρισμένοι από τους Τούρκους). Αλλ’ η Ελλάς, αν την υποθέσωμεν πολιτείαν αυτόνομον, άρα θέλει είναι και λόγου αξία εξίσου με την Τουρκίαν εις τας της Ευρώπης συνθήκας ; άρα θέλει ημπορέσει να χρησιμεύση αρκετά, με μόνας τας ιδίας της δυνάμεις, ως προπύργιον εναντίον των επιχειρήσεων μιας οποιασδήποτε δυνάμεως; Η Τουρκία είναι τάχα οχυρότερος προμαχών; η ευκολία με την οποία ημπορεί να κτυπηθή δεν είναι τάχα αποδεδειγμένη και πασίδηλος;
     Είδαμεν εις τους προς την Ρωσσίαν πολέμους της, είδαμεν εις την Αίγυπτον πόσον δύναται ν’ ανθέξη. Οι πολεμισταί της είναι μεν πολυάριθμοι και αρκετά ανδρείοι κατά την πρώτην προσβολήν, πλην ολίγα μόνον τάγματα γυμνασμένων στρατιωτών αρκούν εις διασκορπισμό των. Η πυροβολική της είναι μηδενική, και αυτό το επαινούμενον ιππικόν της δεν ηξεύρη να κάμη τα πρέποντα κινήματα, αλλά συντρίβεται εις τας εφόδους του και εναντίον ενός μόνου λόχου πεζών· μία φούκτα Γάλλων στρατιωτών αφάνισε τους πολυθρυλλήτους Μαμελούκους. Εάν λοιπόν μία γνωστή δύναμις δεν έκαμεν εισβολήν εις την Τουρκίαν, ας αποδοθή μάλλον χάρις εις την επιείκειαν η οποία ευρέθη και επάνω εις θρόνον. Αν θελήσωμεν δε να υποθέσωμεν ότι η Τουρκία εφυλάχθη δια τον οποίον καθείς συνέλαβε γνωστικόν φόβον του μήπως αναφθή γενικός πόλεμος, δεν είναι καθαρά φανερόν ότι όλαι αι αυλαί ήθελαν προσέχει ωσαύτως εις το να εμποδίσουν και της Ελλάδος την πτώσιν ; Η Ελλάς ογλίγωρα ήθελεν αποκτήσει συμμαχίας και συνθήκας, και δεν ήθελεν ευρεθή μόνη και αβοήθητος εις τον κίνδυνον.
     Έτι δε η Ελλάς ελευθερωμένη, ωπλισμένη καθώς τα λοιπά χριστιανά έθνη, ωχυρωμένη και φυλαττομένη από οχυρωτάς και πυροβολιστάς τους οποίους ήθελε δανεισθή εις τας αρχάς από τους γείτονάς της, διωρισμένη από την φύσιν να κατασταθή εντός ολίγου με την ευφυΐαν της δύναμις θαλασσοκρατική· η Ελλάς αύτη, μ’ όλην την μικρότητα της εκτάσεώς της, ήθελε φυλάξει τα ανατολικά της Ευρώπης καλλιώτερα παρά την ευρύχωρον Τουρκίαν, και ήθελε χρησιμέυσει περισσότερον εις την πολιτικήν ισορροπίαν. Τέλος πάντων ο αποχωρισμός της Ελλάδος από την Τουρκίαν δεν ήθελε καταλύσει την δύναμιν ταύτην, η οποία πάλιν ήθελεν αριθμεί εις την επικράτειάν της τόσας άλλας ευρωπαϊκάς πολεμικάς επαρχίας. Ημπορούμεν μάλιστα και να διϊσχυρισθώμεν ότι η Τουρκική Βασιλεία ήθελεν αποκτήσει περισσοτέραν δύναμιν, όταν συσταλθή οπωσούν και τρόπον τινά συγκεντρωθή, γινομένη όλη μουσουλμανική, και απαλλαττομένη από τα χριστιανικά εκείνα πλήθη τα συνορεύοντα με τους Χριστιανούς, τα οποία αυτή είναι αναγκασμένη να παρατηρή και να φυλάττη, καθώς παρατηρούν και φυλάττουν όλοι οι άνθρωποι τους εχθρούς των. Οι πολιτικοί μάλιστα της Πόρτας δοξάζουν ότι το Οθωμανικόν Κράτος δεν θέλει έχει όλην την δύναμίν του ει μη όταν επιστρέψη εις την Ασίαν· ίσως δεν απατώνται.
     Όπως λοιπόν και αν εξετάσωμεν το πράγμα, το δικαίωμα της κυριαρχίας δεν ημπορεί να θεωρηθή με τον αυτόν τρόπον εις τους τόπους όπου δεσπόζει το Μισοφέγγαρον, καθώς εις εκείνους όπου βασιλεύει ο Σταυρός. ( … ) Οι Έλληνες τους οποίους καμμία δύναμις δεν εδυνήθη μέχρι τούδε να βοηθήση, δια τον φόβον μήπως κινδυνεύσουν να βλαφθούν άλλα πλέον άμεσα συμφέροντα· οι Έλληνες οι οποίοι ή θέλουν οικοδομήσει την ελευθερίαν των με τα ιδίας των χείρας, ή θέλουν ταφή υποκάτω εις τα ερείπιά της… ( … ). Η Ελλάς αναγεννάται ηρωικώς από την στάκτην της. ( … ) Αναγνώρισε τας διηγήσεις των Γάλλων στρατιωτών οι οποίοι γνωρίζουν τι εστίν ανδρία, ανάγνωσε την διήγησιν των αγώνω εκείνων εις τους οποίους και αυτοί έχυσαν το ίδιόν των αίμα, και θέλεις ομολογήσει ότι οι άνδρες οι κατοικούντες την Ελλάδα είναι άξιοι να πατούν εκείνην την ένδοξον γην. Οι Κανάραι και οι Μιαούλαι ήθελαν ανακηρυχθή ως γνήσιοι Έλληνες και εις την Μυκάλην και την Σαλαμίνα. ( … )
     Αλλ’ οποιαιδήποτε και αν ήθελαν είναι της πολιτικής αι αποφάσεις, των Ελλήνων ο αγών κατήντησεν αγών κοινός όλων των εθνών. Φαίνεται ότι τα αθάνατα της Σπάρτης και των Αθηνών ονόματα εκίνησαν εις οίκτον και συμπάθειαν όλον τον κόσμον· εις όλα τα μέτη της Ευρώπης εσυστήθησαν εταιρείαι προς βοήθειαν των Ελλήνων· αι συμφοραί και τα ανδραγαθήματά των προσήλωσαν εκ νέου όλων τας ψυχάς εις την ελευθερίαν των. Ευχαί, προσφοραί στέλλονται εις αυτούς έως από τους αιγιαλούς της Ινδίας και έως από τους μυχούς των ερήμων της Αμερικής· παρόμοια δε δείγματα της ευγνωμοσύνης του ανθρωπίνου γένους επιθέτουν την κορωνίδα εις την δόξαν της Ελλάδος.