ÐåæÜ

Ðïßçóç-Ìýèéá

Ï Dali & Åãþ

ÈÝáôñï-ÄéÜëïãïé

Äïêßìéá

Ó÷üëéá-Áñèñá

ËáïãñáöéêÜ

ÅíäéáöÝñïíôåò

ÊëáóóéêÜ

Áñ÷áßá Åëë Ãñáìì

ÄéáóêÝäáóç

ÐéíáêïèÞêç

ÅéêáóôéêÜ

Ðáãê. ÈÝáôñï

Ðëçñ-Ó÷ïë-Åðéêïéí.

Öáíôáóôéêü

Åñ. Ëïãïôå÷íßá

Ãëõðô./Áñ÷éô.

ÊëáóóéêÜ ÉÉ

 
 

Ðëçñ-Ó÷ïë-Åðéêïéí. 

Spinoza Âento de: êåíï

     Ο ΜπÝντο ντε Σπινüζα (Βento de Spinoza, 24 ΝοÝμβρη 1632 - 21 ΦλεβÜρη 1677) Þταν Ολλανδüς φιλüσοφος, εβραúκÞς καταγωγÞς. Το εýρος κι η σημασßα του Ýργου του δεν Ýγιναν πλÞρως κατανοητÜ παρÜ μüνο χρüνια μετÜ το θÜνατü του. ΘÝτοντας τα θεμÝλια για τον Διαφωτισμü του 18ου αι. και τη σýγχρονη κριτικÞ της Αγßας ΓραφÞς, περιλαμβανομÝνων των σýγχρονων αντιλÞψεων για το Üτομο κι αναμφßβολα, το σýμπαν, θεωρεßται Ýνας απü τους μεγÜλους ορθολογιστÝς της φιλοσοφßας του 17ου αι. Το αριστοýργημÜ του, η μεταθανÜτια ΗθικÞ, που αντιτÜχθηκε στον δυúσμü πνεýματος-σþματος του ΚαρτÝσιου, του χÜρισε την αναγνþριση ως ενüς απü τους σημαντικüτερους διανοητÝς της ΔυτικÞς φιλοσοφßας. Με την ΗθικÞ Ýγραψε το τελευταßο αδιαμφισβÞτητο αριστοýργημα στα ΛατινικÜ, που οι εκλεπτυσμÝνες αντιλÞψεις της μεσαιωνικÞς φιλοσοφßας στρÝφονται τελικÜ ενÜντια στον εαυτü τους και καταστρÝφονται εντελþς. Ο φιλüσοφος ΓκÝοργκ Βßλχελμ ΦρÞντριχ ΧÝγκελ δÞλωσε üτι απü üλους τους σýγχρονους φιλοσüφους "¹ εßσαι Σπινοζικüς Þ δεν εßσαι καθüλου φιλüσοφος".
     Το üνομα του Σπινüζα σε διÜφορες γλþσσες εßναι στα ΕβραúκÜ ברוך שפינוזה (Μπαροýχ Σπινüζα), στα ΠορτογαλικÜ Benedito Þ Bento de Espinosa και στα ΛατινικÜ Benedictus de Spinoza. Σε üλες αυτÝς τις γλþσσες ο πρþτος üρος σημαßνει "ο ΕυλογημÝνος". ΜεγÜλωσε στη ΠορτογαλικÞ ΕβραúκÞ κοινüτητα του ¢μστερνταμ. ΑνÝπτυξε ιδÝες ιδιαßτερα αντßθετες προς την ΕβραúκÞ Βßβλο και τη φýση του Θεßου. Οι ΕβραúκÝς θρησκευτικÝς αρχÝς (ΠορτογαλικÞ ΣυναγωγÞ του ¢μστερνταμ) εξÝδωσαν Ýνα χερÝμ (Ýνα εßδος απαγüρευσης, απομüνωσης, εξοστρακισμοý, απÝλασης Þ αφορισμοý) εναντßον του, αποκλεßοντÜς τον ουσιαστικÜ απü την ΕβραúκÞ κοινωνßα, στα 23 του. Τα βιβλßα του περιελÞφθησαν επßσης αργüτερα στον ΚατÜλογο ΑπαγορευμÝνων Βιβλßων ΚαθολικÞς Εκκλησßας. ¸ζησε μια εξαιρετικÜ απλÞ ζωÞ ως τροχιστÞς φακþν, απορρßπτοντας επιβραβεýσεις και τιμÝς σε üλη του τη ζωÞ, περιλαμβανομÝνων υψηλοý κýρους θÝσεων διδασκαλßας. Την οικογενειακÞ κληρονομιÜ την Üφησε στην αδελφÞ του. Τα φιλοσοφικÜ του επιτεýγματα και ο ηθικüς του χαρακτÞρας Ýκανε τον φιλüσοφο του 20οý αιþνα Ζιλ ΝτελÝζ να τον αποκαλÝσει πρßγκιπα των φιλοσüφων.
Ο Σπινüζα πÝθανε σε ηλικßα 44 ετþν, μÜλλον απü κÜποια ασθÝνεια των πνευμüνων, ßσως φυματßωση Þ πνευμονοκονßαση, που επιδεινþθηκε απü τη λεπτÞ σκüνη γυαλιοý που εισÝπνεε στο τρüχισμα των οπτικþν φακþν. ¸χει ταφεß στον περßβολο της Νιοýε Κερκ (ΝÝα Εκκλησßα) στη ΧÜγη.
Οι πρüγονοι του Σπινüζα Þταν Σεφαραδßτικης ΕβραúκÞς καταγωγÞς και ανÞκαν στην κοινüτητα των ΠορτογÜλων Εβραßων, που εßχαν εγκατασταθεß στο ¢μστερνταμ, μετÜ το ΔιÜταγμα της ΑλÜμπρα στην Ισπανßα και την ΠορτογαλικÞ ΙερÜ ΕξÝταση (1536), που εßχαν ως αποτÝλεσμα αναγκαστικοýς εκχριστιανισμοýς και απελÜσεις απü την ΙβηρικÞ χερσüνησο. Το διÜταγμα αυτü, γνωστü και ως ΔιÜταγμα της ΑπÝλασης, εκδüθηκε στις 31 Μαρτßου 1492 απü τους απü κοινοý Καθολικοýς ΜονÜρχες της Ισπανßας (ΙσαβÝλλα Α´ της Καστßλης και ΦερδινÜνδος Β´ της Αραγονßας) και διÝτασσε την απÝλαση των Εβραßων απü τα Βασßλεια της Καστßλης και της Αραγονßας και τα εδÜφη και τις κτÞσεις τους μÝχρι τις 31 Ιουλßου του ßδιου Ýτους.
Προσελκυüμενοι απü το ΔιÜταγμα της Ανεξιθρησκεßας, που εκδüθηκε το 1579 απü την ¸νωση της ΟυτρÝχτης, ΠορτογÜλοι αναγκαστικÜ εκχριστιανισμÝνοι Εβραßοι πÞγαν αρχικÜ στο ¢μστερνταμ το 1593 και αμÝσως ξαναασπÜσθηκαν την ΕβραúκÞ θρησκεßα. Το 1598 τους χορηγÞθηκε Üδεια να κτßσουν μια συναγωγÞ και το 1615 ψηφßστηκε Ýνα διÜταγμα για την αποδοχÞ και την κυβÝρνηση των Εβραßων. Ως κοινüτητα εξορßστων, οι ΠορτογÜλοι Εβραßοι του ¢μστερνταμ Þταν πολý περÞφανοι για την ταυτüτητÜ τους.
Η οικογÝνεια Σπινüζα («Εσπινüζα» στα ΠορτογαλικÜ) εßχε πιθανüτατα τις ρßζες της στην Εσπινüζα ντε λος ΜοντÝρος, κοντÜ στο Μποýργος, Þ στην Εσπινüζα ντε ΘερÜτο, κοντÜ στην ΠαλÝνθια, αμφüτερες στη Βüρεια Καστßλη της Ισπανßας. Η οικογÝνεια απελÜθηκε απü την Ισπανßα το 1492 και κατÝφυγε στην Πορτογαλßα, που τους υποχρÝωσε να ασπασθοýν τον Καθολικισμü το 1498.
Ο πατÝρας του Σπινüζα γεννÞθηκε περßπου Ýναν αιþνα μετÜ απü αυτü τον αναγκαστικü προσηλυτισμü στη μικρÞ ΠορτογαλικÞ πüλη ΒιδιγÝιρα, κοντÜ στην ΜπÝγια του ΑλεντÝζου. ¼ταν ο πατÝρας του Σπινüζα Þταν παιδß, ο παπποýς του Σπινüζα, ΙσαÜκ ντε Σπινüζα (που Þταν απü τη Λισαβüνα), πÞρε την οικογÝνειÜ του στη Ναντ της Γαλλßας. ΑπελÜθηκαν το 1615 και μετακüμισαν στο Ρüτερνταμ, üπου ο ΙσαÜκ πÝθανε το 1627.
Ο πατÝρας του Σπινüζα ΜιγκουÝλ και ο θεßος του ΜανουÝλ μετακüμισαν τüτε στο ¢μστερνταμ, üπου ασπÜσθηκαν πÜλι τον Ιουδαúσμü. Ο ΜιγκουÝλ Þταν πετυχημÝνος Ýμπορος και Ýγινε επßτροπος της συναγωγÞς και της ΕβραúκÞς σχολÞς του ¢μστερνταμ. ¸χασε τρεις συζýγους και τρßα απü τα Ýξι παιδιÜ του, πριν ενηλικιωθοýν.
Το ¢μστερνταμ και το Ρüτερνταμ λειτουργοýσαν ως σημαντικÜ κοσμοπολιτικÜ κÝντρα, üπου εμπορικÜ πλοßα απü πολλÜ μÝρη του κüσμου Ýφερναν ανθρþπους διαφüρων εθßμων και πεποιθÞσεων. ΑυτÞ η ανθοýσα εμπορικÞ δραστηριüτητα δημιοýργησε μια κουλτοýρα σχετικÜ ανεκτικÞ του ρüλου των νÝων ιδεþν, προστατευμÝνη απü το αυστηρü χÝρι της εκκλησιαστικÞς εξουσßας. Διüλου τυχαßα τα φιλοσοφικÜ Ýργα τüσο του ΚαρτÝσιου üσο και του Σπινüζα αναπτýχθηκαν στο πολιτισμικü και πνευματικü πλαßσιο της ΟλλανδικÞς Δημοκρατßας τον 17ο αιþνα. Πιθανολογεßται üτι ο Σπινüζα Þταν μÝλος ενüς κýκλου φßλων, αντισυμβατικþν σýμφωνα με τα κοινωνικÜ δεδομÝνα, που περιελÜμβανε μÝλη των Κολλεγιανþν (εκλεκτικοý προτεσταντικοý θρησκευτικοý κινÞματος).Ο Μπαροýχ ντε Εσπινüζα γεννÞθηκε στις 24 Νοεμβρßου του 1632 στο Γιüντενμποýουρτ (ΕβραúκÞ συνοικßα) του ¢μστερνταμ. ¹ταν ο δεýτερος γιος του ΜιγκουÝλ ντε Εσπινüζα, ενüς πετυχημÝνου, αν και üχι πλοýσιου, ΠορτογÜλου σεφαραδßτη Εβραßου εμπüρου του ¢μστερνταμ. Η μητÝρα του, Ανα Ντεμπüρα, δεýτερη σýζυγος του ΜιγκουÝλ, πÝθανε üταν ο Μπαροýχ Þταν μüνο Ýξι ετþν. ΜητρικÞ γλþσσα του Σπινüζα Þταν τα ΠορτογαλικÜ, αν και γνþριζε επßσης ΕβραúκÜ, ΙσπανικÜ, ΟλλανδικÜ, ßσως ΓαλλικÜ και αργüτερα ΛατινικÜ. Αν και Ýγραψε στα ΛατινικÜ, τα Ýμαθε στο τÝλος της νεüτητÜς του.
Ο Σπινüζα εßχε παραδοσιακÞ ΕβραúκÞ ανατροφÞ, παρακολουθþντας μαθÞματα στη σýναξη Ταλμοýδ ΤορÜ του ¢μστερνταμ, με επικεφαλÞς τον πολυμαθÞ και παραδοσιακü ανþτερο Ραββßνο Σαοýλ Λεβß ΜορτÝιρα. Μεταξý των δασκÜλων του Þταν ο λιγüτερο παραδοσιακüς Ραββßνος ΜενασÝχ μπεν ΙσραÝλ, Üνθρωπος με ευρεßα μÜθηση και κοσμικÜ ενδιαφÝροντα, φßλος του Βüσιους, του Γκρüτιους και του ΡÝμπραντ. Παρüτι προφανþς μαθητÞς - αστÝρι και ßσως θεωροýμενος δυνητικÜ ραββßνος, ο Σπινüζα δεν Ýφτασε ποτÝ στην προχωρημÝνη μελÝτη της ΤορÜ των ανþτερων επιπÝδων του προγρÜμματος σπουδþν. Αντßθετα, στην ηλικßα των 17, μετÜ τον θÜνατο του μεγαλýτερου αδελφοý του, ΙσαÜκ, διÝκοψε τις επßσημες σπουδÝς του για να αρχßσει να εργÜζεται στην εισαγωγικÞ οικογενειακÞ επιχεßρηση.
Το 1653, στην ηλικßα των 20, ο Σπινüζα Üρχισε να μελετÜ ΓαλλικÜ με τον ΦρÜνσες φαν ντεν ¸ντεν (1602-1674) περιβüητο ελεýθερο στοχαστÞ, πρþην Ιησουßτη και ριζοσπÜστη δημοκρÜτη, που πιθανüτατα εισÞγαγε τον Σπινüζα στη σχολαστικÞ και στη νεüτερη φιλοσοφßα, περιλαμβανομÝνης εκεßνης του ΚαρτÝσιου (Μια δεκαετßα αργüτερα ο φαν ντεν ¸ντεν θεωρÞθηκε Καρτεσιανüς και αθεúστÞς και τα βιβλßα του μπÞκαν στον Καθολικü ΚατÜλογο ΑπαγορευμÝνων Βιβλßων).
Ο πατÝρας του Σπινüζα, ΜιγκουÝλ, πÝθανε το 1654, üταν ο Σπινüζα Þταν 21. ΑπÞγγειλε κατÜ τα δÝοντα την Καντßς, την ΕβραúκÞ προσευχÞ πÝνθους, επß Ýντεκα μÞνες, üπως απαιτοýσε ο Εβραúκüς νüμος. ¼ταν η αδελφÞ του ΡεβÝκκα αμφισβÞτησε την κληρονομιÜ του, την οδÞγησε στο δικαστÞριο για να αποδεßξει το δßκιο του, κÝρδισε την υπüθεση, αλλÜ στη συνÝχεια παραιτÞθηκε απü τις αξιþσεις του προς χÜρη της. Ο Σπινüζα υιοθÝτησε το Λατινικü üνομα Benedictus de Spinoza, Üρχισε να ζει με τον φαν ντεν ¸ντεν και να διδÜσκει στη σχολÞ του. ΛÝγεται üτι ερωτεýθηκε την κüρη του δασκÜλου του ΚλÜρα, αλλÜ αυτÞ τον αρνÞθηκε για Ýναν πλουσιüτερο σπουδαστÞ.
Τη περßοδο αυτÞ ο Σπινüζα γνωρßστηκε επßσης με τους Κολλεγιανοýς, μßα αντικληρικÞ ΠροτεσταντικÞ αßρεση με τÜσεις προς τον ρασιοναλισμü και τους Μεννονßτες, που υπÞρχαν Þδη επß Ýνα αιþνα, üντας επßσης ΠροτεστÜντες. Πολλοß απü τους φßλους του ανÞκαν σε ομÜδες Χριστιανþν αντιφρονοýντων, που συναντιüντουσαν συχνÜ ως ομÜδες συζÞτησης και που συνÞθως απÝρριπταν την αυθεντßα των καθιερωμÝνων εκκλησιþν καθþς και τα παραδοσιακÜ δüγματα.
Η ρÞξη του Σπινüζα με τα κυρßαρχα δüγματα του Ιουδαúσμοý και ιδιαßτερα η επιμονÞ του στη μη ΜωσαúκÞ πατρüτητα της Πεντατεýχου δεν Þταν ξαφνικÞ αλλÜ μÜλλον φαßνεται να υπÞρξε το αποτÝλεσμα μιας μακρÜς εσωτερικÞς διαπÜλης. «Αν κÜποιος πιστεýει üτι η κριτικÞ μου (ως προς την πατρüτητα της Βßβλου) εßναι υπερβολικÞ και στεροýμενη επαρκοýς θεμελßωσης, θα του ζητοýσα να αναλÜβει να μας δεßξει σε αυτÝς τις αφηγÞσεις Ýνα συγκεκριμÝνο σχÝδιο, üπως θα μποροýσε να βρει μιμητÝς ιστορικοýς στα χρονικÜ τους. Αν το πετýχει θα παραδεχθþ αμÝσως την Þττα μου και αυτüς θα εßναι ο πανßσχυρος Απüλλων μου. Γιατß ομολογþ üτι üλες οι επß μακρüν προσπÜθειÝς μου δεν εßχαν ως αποτÝλεσμα μια τÝτοια ανακÜλυψη. ΠρÜγματι μπορþ να προσθÝσω üτι δεν Ýγραψα τßποτα εδþ, που να μην εßναι προúüν μακροý προβληματισμοý και, αν και Ýχω εκπαιδευθεß απü την παιδικÞ μου ηλικßα στις παραδεδεγμÝνες πεποιθÞσεις σχετικÜ με τη ΓραφÞ, αισθÜνθηκα τελικÜ υποχρεωμÝνος να ασπασθþ τις απüψεις που εκφρÜζω εδþ».
Απü τη στιγμÞ που ο Σπινüζα χαρακτηρßστηκε ως αιρετικüς, οι συγκροýσεις του με τις αρχÝς Ýγιναν εντονüτερες. Για παρÜδειγμα, üταν ρωτÞθηκε απü μÝλη της συναγωγÞς του, ο Σπινüζα απÜντησε üτι ο Θεüς Ýχει σþμα και τßποτα στις γραφÝς δε λÝει κÜτι διαφορετικü. Αργüτερα δÝχθηκε στα σκαλιÜ της συναγωγÞς επßθεση απü κÜποιον με μαχαßρι που φþναζε «ΑιρετικÝ!». Προφανþς αυτÞ η επßθεση τον συγκλüνισε και επß χρüνια εßχε (και φοροýσε) το σχισμÝνο του παλτü, ως ενθýμιο.
ΜετÜ τον θÜνατο του πατÝρα του το 1654, ο Σπινüζα και ο νεüτερος αδελφüς του ΓαβριÞλ (ΑβραÜμ) ανÝλαβαν την οικογενειακÞ εισαγωγικÞ επιχεßρηση. Η επιχεßρηση αντιμετþπισε σοβαρÝς οικονομικÝς δυσκολßες, ßσως λüγω του Πρþτου Αγγλοολλανδικοý ΠολÝμου (1652-54). Τον ΜÜρτιο του 1656 ο Σπινüζα κατÝθεσε αßτηση στις δημοτικÝς αρχÝς του ¢μστερνταμ να κηρυχθεß ορφανüς, þστε να απαλλαγεß απü τα χρÝη των επιχειρÞσεων του πατÝρα του, þστε να μπορÝσει να κληρονομÞσει την περιουσßα της μητÝρας του (που εßχε κληρονομÞσει ο πατÝρας του ως παρακαταθÞκη για εκεßνον), χωρßς επ' αυτÞς απαιτÞσεις των πιστωτþν του πατÝρα του. Ακüμη, ενþ εßχε καταβÜλει σημαντικÞ συνεισφορÜ στην Ταλμοýδ ΤορÜ της συναγωγÞς το 1654 και το 1655, μεßωσε τη συνεισφορÜ του τον ΔεκÝμβριο του 1655 και δεν πλÞρωσε ποτÝ την κανονικÞ του συνδρομÞ του Μαρτßου 1656.
Ο Σπινüζα κατÜφερε τελικÜ να αφÞσει την ευθýνη για την επιχεßρηση και τα χρÝη της στον νεüτερο αδελφü του ΓαβριÞλ και ο ßδιος να αφοσιωθεß στη φιλοσοφßα και τα οπτικÜ.
Στις 27 Ιουλßου 1656 η συνÝλευση της Ταλμοýδ ΤορÜ του ¢μστερνταμ εξÝδωσε Ýνα χερÝμ (Ýνα εßδος απαγüρευσης, απομüνωσης, εξοστρακισμοý, απÝλασης Þ αφορισμοý) εναντßον του 23χρονου Σπινüζα. Ακολουθεß η μετÜφραση του επßσημου πρακτικοý της μομφÞς:

«Οι Αρχοντες της μα'αμÜντ (συνÝλευση γερüντων) γνωρßζοντας απü καιρü τις κακÝς ιδÝες και πρÜξεις του Μπαροýχ ντε Εσπινüζα, προσπÜθησαν με διÜφορα μÝσα και υποσχÝσεις να τον επαναφÝρουν απü τον κακü του δρüμο. ΑλλÜ αφοý απÝτυχαν να τον κÜνουν να διορθþσει την ασεβÞ του πορεßα, αντßθετα, λαμβÜνοντας καθημερινÜ üλο και σοβαρüτερες πληροφορßες για τις βδελυρÝς αιρÝσεις που εφÜρμοζε και δßδασκε και για τις αποτρüπαιες πρÜξεις του και Ýχοντας για αυτü πολλοýς αξιüπιστους μÜρτυρες, πεßστηκαν για την αλÞθεια της υπüθεσης και, αφοý üλα αυτÜ εξετÜστηκαν, αποφÜσισαν üτι ο αναφερüμενος Εσπινüζα πρÝπει να αφορισθεß και να αποβληθεß απü τον λαü του ΙσραÞλ. Με την απüφαση των αγγÝλων και την εντολÞ των αγßων αφορßζουμε, αποβÜλλουμε, καταριüμαστε και αναθεματßζουμε τον Βαροýχ ντε Εσπινüζα με τη συγκατÜθεση του Θεοý. ΕυλογημÝνος να εßναι Εκεßνος και με τη συγκατÜθεση üλης της ΙερÜς Συνüδου, μπροστÜ σε αυτοýς τους ιεροýς Παπýρους, με τις 613 εντολÝς που εßναι γραμμÝνες σ' αυτοýς, με τον αφορισμü, με τον οποßο ο Ιησοýς του ΝαυÞ κατÝλαβε την Ιεριχþ, με την κατÜρα με την οποßα ο Ελισαßος καταρÜστηκε τους νÝους και με üλες τις κατÜρες, που εßναι γραμμÝνες στο Βιβλßο του Νüμου. ΚαταραμÝνος να εßναι τη μÝρα και καταραμÝνος να εßναι τη νýχτα, καταραμÝνος να εßναι üταν πλαγιÜζει και καταραμÝνος να εßναι üταν σηκþνεται, καταραμÝνος να εßναι üταν βγαßνει και καταραμÝνος να εßναι üταν μπαßνει. Ο Κýριος δεν θα τον λυπηθεß, ο θυμüς και η οργÞ του Κυρßου θα επιπÝσει επ' αυτοý και θα του φÝρει üλες τις κατÜρες, που εßναι γραμμÝνες σε αυτü το βιβλßο, και ο Κýριος θα εξαλεßψει το üνομÜ του κÜτω απü τον ουρανü και ο Κýριος θα τον απομακρýνει με τον τραυματισμü του απü üλες τις φυλÝς του ΙσραÞλ με üλες τις κατÜρες της διαθÞκης, που εßναι γραμμÝνες στο Βιβλßο του Νüμου. ΑλλÜ εσεßς που προσκολλÜσθε παρÜ τω Κυρßω τω Θεþ εßσθε üλοι ζωντανοß την ημÝρα εκεßνη. ΔιατÜζουμε κανεßς να μην επικοινωνεß με αυτüν προφορικÜ Þ γραπτÜ, να μην του δεßχνει καμßα εýνοια, να μη μÝνει μαζß του κÜτω απü την ßδια στÝγη Þ σε απüσταση τεσσÜρων αρσßν απü αυτüν και να μη διαβÜζει οτιδÞποτε γραμμÝνο απü αυτüν.»

Η σýνοδος της Ταλμοýδ ΤορÜ εξÝδιδε τακτικÜ μομφÝς, για μεγÜλες και μικρÝς υποθÝσεις, Ýτσι μια τÝτοια ποινÞ δεν Þταν κÜτι ασυνÞθιστο.
¼μως η γλþσσα της μομφÞς για τον Σπινüζα εßναι ασυνÞθιστα σκληρÞ και δεν εμφανßζεται σε καμßα Üλλη γνωστÞ μομφÞ, που εßχε εκδοθεß απü την ΠορτογαλικÞ ΕβραúκÞ κοινüτητα του ¢μστερνταμ. Δεν δηλþνεται η ακριβÞς αιτßα για την αποβολÞ του Σπινüζα. Η μομφÞ αναφÝρεται μüνο στις «βδελυρÝς αιρÝσεις που εφÜρμοζε και δßδασκε» και στις «αποτρüπαιες πρÜξεις» του και στις καταθÝσεις μαρτýρων. Δεν υπÜρχει καμμßα καταγραφÞ τÝτοιας κατÜθεσης, αλλÜ φαßνεται üτι υπÞρχαν αρκετÝς πιθανÝς αιτßες για την Ýκδοση της μομφÞς.
Πρþτον, Þταν οι ριζοσπαστικÝς θεολογικÝς απüψεις του Σπινüζα, που προφανþς εξÝφραζε δημüσια. ¼πως το θÝτει ο φιλüσοφος και βιογρÜφος του Σπινüζα, ΣτÞβεν ΝÜντλερ, «Αναμφßβολα εξÝφραζε ακριβþς εκεßνες τις ιδÝες, που σýντομα θα εμφανßζονταν στις φιλοσοφικÝς του πραγματεßες. Στα Ýργα αυτÜ ο Σπινüζα αρνεßται την αθανασßα της ψυχÞς, απορρßπτει την Ýννοια ενüς Θεοý της θεßας πρüνοιας - του Θεοý του ΑβραÜμ, του ΙσαÜκ και του Ιακþβ και υποστηρßζει πως ο Νüμος οýτε δüθηκε κυριολεκτικÜ απü τον Θεü, οýτε πιο δεσμευτικÜ για τους Εβραßους. Εßναι λοιπüν περßεργο που Ýνας απü τους τολμηρüτερους και πιο ριζοσπÜστες διανοητÝς της ιστορßας τιμωρÞθηκε απü μια Ορθüδοξη ΕβραúκÞ κοινüτητα ;»
Δεýτερον, εßναι αρκετÜ βÜσιμο να υποθÝσουμε üτι τα μÝλη της ΕβραúκÞς κοινüτητας του ¢μστερνταμ, σε μεγÜλο βαθμü πρþην «προσÞλυτοι», που τον προηγοýμενο αιþνα εßχαν διαφýγει απü την ΠορτογαλικÞ ΙερÜ ΕξÝταση (και τα παιδιÜ και τα εγγüνια τους), πρÝπει να ενδιαφÝρονταν να προστατεýσουν τη φÞμη τους απü οποιαδÞποτε σχÝση με τον Σπινüζα απü φüβο μÞπως οι αμφιλεγüμενες απüψεις του συνεπÜγονταν τη δικιÜ τους πιθανÞ δßωξη Þ αποβολÞ. Δεν υπÜρχουν ενδεßξεις üτι οι δημοτικÝς αρχÝς του ¢μστερνταμ ενεπλÜκησαν Üμεσα στη μομφÞ του Σπινüζα. ΑλλÜ «το 1619 το δημοτικü συμβοýλιο Ýδωσε ρητÜ εντολÞ στην ΠορτογαλικÞ ΕβραúκÞ κοινüτητα να ρυθμßσουν τη συμπεριφορÜ τους και να εξασφαλßσουν üτι τα μÝλη της κοινüτητας τηροýσαν αυστηρÜ τον Εβραúκü νüμο» και Üλλες αποδεßξεις, üπως η απαγüρευση, εγκεκριμÝνη απü την ßδια τη συναγωγÞ, δημüσιων γÜμων Þ επικÞδειων πορειþν και συζητÞσεων θρησκευτικþν ζητημÜτων με Χριστιανοýς, απü φüβο μÞπως τÝτοιες δραστηριüτητες «βλÜψουν την ελευθερßα που απολαμβÜνουμε», καθιστοýν σαφÝς üτι ποτÝ δεν ξεχνοýσαν τον κßνδυνο μÞπως και ενοχλÞσουν τις αρχÝς της πüλης. ¸τσι η Ýκδοση της μομφÞς για τον Σπινüζα Þταν σχεδüν σßγουρα μια Üσκηση αυτολογοκρισßας απü την ΠορτογαλικÞ ΕβραúκÞς κοινüτητα του ¢μστερνταμ.
Τρßτον, πιθανολογεßται üτι ο ßδιος ο Σπινüζα εßχε Þδη πÜρει την πρωτοβουλßα να αποχωρισθεß τη σýνοδο της Ταλμοýδ ΤορÜ και εξÝφραζε φωναχτÜ την εχθρüτητÜ του προς τον Ιουδαúσμü τον ßδιο. Εßχε πιθανüν σταματÞσει να παρακολουθεß λειτουργßες στη συναγωγÞ εßτε μετÜ την αντιδικßα με την αδελφÞ του, εßτε μετÜ την επßθεση με μαχαßρι στα σκαλιÜ της. Εßχε ßσως Þδη διατυπþσει την Üποψη, που εξÝφρασε αργüτερα, στη ΘεολογικÞ - ΠολιτικÞ Πραγματεßα του, üτι οι αρχÝς της πüλης üφειλαν να καταστεßλουν τον Ιουδαúσμü, ως επιζÞμιο για τους ßδιους τους Εβραßους. Για οικονομικοýς Þ Üλλους λüγους, σε κÜθε περßπτωση εßχε σταματÞσει να καταβÜλει συνδρομÞ στη συναγωγÞ απü τον ΜÜρτιο του 1656. Εßχε επßσης διαπρÜξει τις «αποτρüπαιες πρÜξεις», σε αντßθεση με τους κανονισμοýς της συναγωγÞς και τις απüψεις ορισμÝνων ραββινικþν αρχþν, να προσφýγει σε πολιτικü δικαστÞριο αντß για τις αρχÝς της συναγωγÞς - για να παραιτηθεß απü την κληρονομιÜ του πατÝρα του. ¼ταν του κοινοποιÞθηκε η απüφαση της μομφÞς φÝρεται να εßπε: «Πολý καλÜ, αυτü δεν με υποχρεþνει να κÜνω τßποτα που δεν θα εßχα κÜνει απü μüνος μου, αν δεν φοβüμουν το σκÜνδαλο.» ¸τσι, σε αντßθεση με τις περισσüτερες μομφÝς που εκδßδονταν τακτικÜ απü τη σýνοδο του ¢μστερνταμ για να νουθετÞσει τα μÝλη της, η μομφÞ που εκδüθηκε κατÜ του Σπινüζα δεν κατÝληξε σε μετÜνοια και Ýτσι δεν ανακλÞθηκε ποτÝ.
ΜετÜ τη μομφÞ λÝγεται üτι ο Σπινüζα απηýθυνε μια «Απολογßα» (υπερÜσπιση), γραμμÝνη στα ΙσπανικÜ, στους πρεσβýτερους της συναγωγÞς, «στην οποßα υπερασπιζüταν τις απüψεις του ως ορθüδοξες και κατÞγγελλε τους ραββßνους üτι τον κατηγοροýσαν για «απαßσιες πρακτικÝς και Üλλες αχρειüτητες απλþς και μüνο επειδÞ εßχε αδιαφορÞσει για εορταστικÝς τελετουργßες». ΑυτÞ η «Απολογßα» δεν διασþθηκε αλλÜ μÝρος των περιεχομÝνων της μπορεß να συμπεριλÞφθηκε αργüτερα στη ΘεολογικÞ - ΠολιτικÞ Πραγματεßα του. Για παρÜδειγμα, παρÝθεσε μια σειρÜ αινιγματικþν δηλþσεων του μεσαιωνικοý βιβλικοý σχολιαστÞ ΑβραÜμ Ιμπν ¸ζρα που υπαινßσσεται üτι ορισμÝνα προφανþς αναχρονιστικÜ αποσπÜσματα της Πεντατεýχου (π.χ. «ο Χαναναßος Þταν τüτε στη χþρα», Γεν. 12.6, που ο Ιμπν ¸ζρα θεωροýσε «μυστÞριο» και προÝτρεπε «αυτοýς που το κατανοοýν να σιωποýν») δεν Þταν ΜωσαúκÞς προÝλευσης, ως απüδειξη üτι οι δικÝς του απüψεις εßχαν Ýγκυρο ιστορικü προηγοýμενο.
Η πιο αξιοσημεßωτη πτυχÞ της μομφÞς ßσως δεν Þταν η ÝκδοσÞ της, οýτε η Üρνηση του Σπινüζα να υπακοýσει, αλλÜ το γεγονüς üτι η αποβολÞ του Σπινüζα απü την ΕβραúκÞ κοινüτητα δεν οδÞγησε στον προσηλυτισμü του στον Χριστιανισμü. Ο Σπινüζα κρÜτησε το Λατινικü (και Ýτσι Ýμμεσα Χριστιανικü) üνομα Benedict de Spinoza, διατÞρησε στενÞ σχÝση με τους Κολλεγιανοýς, μια ΧριστιανικÞ αßρεση, μετακüμισε ακüμη σε μια πüλη κοντÜ στην Ýδρα των Κολλεγιανþν και ετÜφη σε Χριστιανικü νεκροταφεßο - αλλÜ δεν υπÜρχουν ενδεßξεις Þ υποψßα üτι δÝχτηκε ποτÝ να βαπτιστεß Þ συμμετεßχε σε ΧριστιανικÞ λειτουργßα. ¸τσι, απü επιλογÞ του, ο Μπαροýχ ντε Εσπινüζα Ýγινε ο πρþτος κοσμικüς Εβραßος της νεüτερης Ευρþπης.
Ο φιλüσοφος Ρßτσαρντ Πüπκιν αμφισβητεß την ιστορικÞ αλÞθεια της μομφÞς, που, üπως υποστηρßζει ο Πüπκιν, αναδεßχθηκε σχεδüν 300 χρüνια μετÜ τον θÜνατο του Σπινüζα.
Ο Σπινüζα πÝρασε τα υπüλοιπα 21 του χρüνια γρÜφοντας και μελετþντας ιδιωτικÜ ως λüγιος.
ΜετÜ το χερÝμ οι δημοτικÝς αρχÝς του ¢μστερνταμ «ανταποκρινüμενες στις εκκλÞσεις των ραββßνων, καθþς και του Καλβινικοý κλÞρου, που εßχαν προσβληθεß απü την ýπαρξη ενüς ελεýθερου διανοητÞ μÝσα στη συναγωγÞ» απÝλασαν αμÝσως τον Σπινüζα απü το ¢μστερνταμ. Εζησε για λßγο μÝσα Þ κοντÜ στο χωριü Οýντερκερκ Üαν ντε ¢μστελ, αλλÜ σýντομα επÝστρεψε στο ¢μστερνταμ και Ýζησε Þσυχα εκεß για μερικÜ χρüνια, δßνοντας ιδιαßτερα μαθÞματα φιλοσοφßας και τροχßζοντας φακοýς, πριν φýγει απü την πüλη το 1660 Þ το 1661.
Στο διÜστημα αυτü στο ¢μστερνταμ ο Σπινüζα Ýγραψε τη Σýντομη Πραγματεßα περß του Θεοý, του Ανθρþπου και της Ευημερßας του, της οποßας σþζονται δýο ΟλλανδικÝς μεταφρÜσεις, που ανακαλýφθηκαν το 1810.
Ο Σπινüζα μετακüμισε γýρω στα 1660 Þ 1661 απü το ¢μστερνταμ στο Ρßινσμπουργκ (κοντÜ στο ΛÝιντεν), την Ýδρα των Κολλεγιανþν. Στο Ρßινσμπουργκ Üρχισε να εργÜζεται πÜνω στις ΑρχÝς Φιλοσοφßας του ΚαρτÝσιου, καθþς και στο αριστοýργημÜ του, την ΗθικÞ. Το 1663 επÝστρεψε για λßγο στο ¢μστενταμ, üπου ολοκλÞρωσε και εξÝδωσε τις ΑρχÝς Φιλοσοφßας του ΚαρτÝσιου (το μüνο Ýργο, που εκδüθηκε στην εποχÞ του με το üνομÜ του) και στη συνÝχεια μετακüμισε τον ßδιο χρüνο στο Βüορμπουργκ, λßγο Ýξω απü τη ΧÜγη.
Στο Βüορμπουργκ ο Σπινüζα συνÝχισε να εργÜζεται πÜνω στην ΗθικÞ και αλληλογραφοýσε με επιστÞμονες, φιλοσüφους και θεολüγους απü üλη την Ευρþπη. εγραψε επßσης και το 1670 εξÝδωσε τη ΘεολογικÞ ΠολιτικÞ Πραγματεßα του, για την υπερÜσπιση της κοσμικÞς και συνταγματικÞς διακυβÝρνησης - και προς υποστÞριξη του Γιαν ντε Βιτ, ΜεγÜλου ΔιοικητÞ της Ολλανδßας, κατÜ του Ηγεμüνα, Πρßγκιπα της ΟρÜγγης. Ο ΛÜιμπνιτς, που επισκÝφθηκε τον Σπινüζα, υποστÞριξε üτι η ζωÞ του τÝθηκε σε κßνδυνο, üταν οι υποστηρικτÝς του Πρßγκιπα της ΟρÜγγης δολοφüνησαν τον ντε Βιτ το 1672. Ενþ εκδüθηκε ανþνυμα, το Ýργο δεν Ýμεινε Ýτσι για πολý και οι εχθροß του ντε Βιτ το χαρακτÞρισαν ως «φτιαγμÝνο στην Κüλαση απü Ýνα Εβραßο αποστÜτη και τον ΔιÜβολο και εκδοθÝν εν γνþσει του Γιüχαν ντε Βιτ». ΚαταδικÜσθηκε απü τη Σýνοδο της ΜεταρρυθμισμÝνης Εκκλησßας (ΟλλανδικÞ ΠροτεσταντικÞ Εκκλησßα) το 1673 και απαγορεýθηκε επßσημα το 1674.
Ο Σπινüζα Ýβγαζε τα προς το ζην με το τρüχισμα φακþν και την κατασκευÞ οργÜνων, ενþ και üσο ζοýσε στο Βüορμπουργκ, μÝσω αλληλογραφßας και φιλßας με τον επιστÞμονα Κρßστιαν Χüυχενς και τον μαθηματικü ΓιοχÜνες Χοýντε, συμμετεßχε σε σημαντικÝς οπτικÝς Ýρευνες της εποχÞς, üπως συζητÞσεις για σχεδιασμü με τον Χüυχενς μικροσκοπßου για μικρÜ αντικεßμενα και συνεργασßα σε υπολογισμοýς για Ýνα σχεδιαζüμενο τηλεσκüπιο 12 μÝτρων, που θα Þταν Ýνα απü τα μεγαλýτερα της εποχÞς στην Ευρþπη. Την ποιüτητα των φακþν του Σπινüζα εξÞρε μεταξý Üλλων ο Κρßστιαν Χüυχενς. Η τεχνικÞ και τα üργανÜ του Þταν τüσο αξιüπιστα þστε ο Κüνσταντιν Χüυχενς (αδελφüς του Κρßστιαν Χüυχενς) τοποθÝτησε το 1687 Ýναν «διαυγÞ και λαμπερü» τηλεφακü 12,5 μÝτρων απü το εργαστÞριο του Σπινüζα, 10 χρüνια μετÜ τον θÜνατü του. Δεν εßναι γνωστüς ο ακριβÞς τýπος φακþν που κατασκεýαζε ο Σπινüζα, αλλÜ πιθανüτατα Þταν φακοß τüσο για μικροσκüπια üσο και για τηλεσκüπια. ¸χει αναφερθεß απü τον ανατüμο ΤÝοντορ ΚÝρκριγκ üτι εßχε κατασκευÜσει Ýνα «Üριστο» μικροσκüπιο, η ποιüτητα του οποßου αποτÝλεσε τη βÜση των ανατομικþν θεωριþν του. ΚατÜ το διÜστημα που Þταν κατασκευαστÞς φακþν και οργÜνων ενισχυüταν απü μικρÝς αλλÜ τακτικÝς δωρεÝς στενþν φßλων.
Το 1670 ο Σπινüζα μετακüμισε στη ΧÜγη, üπου ζοýσε με μια μικρÞ σýνταξη απü τον Γιαν ντε Βιτ και μια μικρÞ πρüσοδο απü τον αδελφü του νεκροý φßλου του, Σιμüν ντε Βρι. ΕργÜστηκε πÜνω στην ΗθικÞ, Ýγραψε μια ημιτελÞ ΕβραúκÞ γραμματικÞ, Üρχισε την ΠολιτικÞ Πραγματεßα του, Ýγραψε δýο επιστημονικÜ δοκßμια («Για το ΟυρÜνιο Τüξο» και «Για τον Υπολογισμü των Αλλαγþν») και Üρχισε μια ολλανδικÞ μετÜφραση της Αγßας ΓραφÞς (που αργüτερα κατÝστρεψε).
Ο Σπινüζα επÝλεξε τη ΛατινικÞ λÝξη caute (πρüσεχε), γραμμÝνη κÜτω απü Ýνα τριαντÜφυλλο, σýμβολο μυστικüτητας, ως σÞμα του. «Γιατß, Ýχοντας διαλÝξει να γρÜφει σε μια γλþσσα τüσο ευρÝως κατανοητÞ, Þταν υποχρεωμÝνος να κρýβεται για üτι Ýγραφε».
Το 1676 ο Σπινüζα συναντÞθηκε στη ΧÜγη με το ΛÜιμπνιτς για μια συζÞτηση του βασικοý φιλοσοφικοý του Ýργου, της ΗθικÞς, που εßχε τüτε ολοκληρþσει. Η συνÜντηση αυτÞ περιγρÜφεται στο Ο Αυλικüς και ο Αιρετικüς (2009) του (Αμερικανοý φιλοσüφου) ΜÜθιου Στιοýαρτ.
Η υγεßα του Σπινüζα Üρχισε να αδυνατßζει το 1676 και πÝθανε στις 20 Φεβρουαρßου 1677, σε ηλικßα 44 ετþν. ΛÝγεται üτι ο πρüωρος θÜνατüς του οφειλüταν σε ασθÝνεια των πνευμüνων, πιθανüν πνευμονοκονßαση, λüγω εισπνοÞς υαλüσκονης απü τους φακοýς που κατασκεýαζε. ΜεταγενÝστερα Ýγινε μνημεßο στο σπßτι του στη ΧÜγη.
Τα βιβλßα κι οι εγκυκλοπαßδειες παρουσιÜζουν συνÞθως τον Σπινüζα σαν μια μοναχικÞ ψυχÞ, που Ýβγαζε τα προς το ζην ως τροχιστÞς φακþν, üμως στην πραγματικüτητα εßχε πολλοýς φßλους, αλλÜ εßχε ελαχιστοποιÞσει τις ανÜγκες του. ΚÞρυττε μια φιλοσοφßα ανεκτικüτητας και καλοσýνης. Ο ¢ντονι Γκüτλιμπ (διευθυντÞς σýνταξης του Economist, 1997-2006) τον χαρακτÞρισε üτι Ýζησε μια «ζωÞ αγßου». Ο σχολιαστÞς Μ. Στιοýαρτ Φελπς παρατÞρησε: «Κανεßς δεν Ýχει πλησιÜσει περισσüτερο την ιδανικÞ ζωÞ του φιλοσüφου απü τον Σπινüζα». ¢λλος σχολιαστÞς, ο ΧÜρολντ Μπλουμ, Ýγραψε «Ως δÜσκαλος της πραγματικüτητας εφÜρμοσε τη δικÞ του σοφßα και Þταν σßγουρα Ýνα απü τα πιο υποδειγματικÜ ανθρþπινα πλÜσματα που Ýζησαν ποτÝ». Σýμφωνα με τους New York Times «Στην εξωτερικÞ του εμφÜνιση Þταν ανεπιτÞδευτος, αλλÜ üχι ατημÝλητος. Ο τρüπος ζωÞς του Þταν εξαιρετικÜ περιορισμÝνος και αποχωρητικüς. ΣυχνÜ δεν Ýβγαινε απü το δωμÜτιü του για πολλÝς μÝρες. ¹ταν επßσης σχεδüν απßστευτα ολιγαρκÞς. Τα ÝξοδÜ του μερικÝς φορÝς ανÝρχονταν σε λßγες πÝνες την ημÝρα». Σýμφωνα με τον ΧÜρολντ Μπλουμ και τη Chicago Tribune «Φαßνεται να μην εßχε σεξουαλικÞ ζωÞ». Ο Σπινüζα αλληλογραφοýσε επßσης με τον ΠÝτερ ΣερÜριους, ριζοσπÜστη ΠροτεστÜντη και μιλλεναριανιστÞ Ýμπορο. Ο ΣερÜριους Þταν προστÜτης του Σπινüζα, αφüτου αυτüς εγκατÝλειψε την ΕβραúκÞ κοινüτητα και ακüμη Ýστελνε και δεχüταν επιστολÝς για τον φιλüσοφο σε και απü τρßτους. Ο Σπινüζα και ο ΣερÜριους διατÞρησαν τη σχÝση τους μÝχρι τον θÜνατο του δεýτερου το 1669. Απü τις αρχÝς της δεκαετßας του 1660 το üνομα του Σπινüζα Ýγινε ευρýτερα γνωστü και τον επισκÝφθηκαν ο Γκüντφριντ ΛÜιμπνιτς και ο ΧÜινριχ ¼λντενμπουργκ (Ýνας απü τους μεγαλýτερους διανοοýμενους της Ευρþπης του 17ου αιþνα), üπως αναφÝρεται στο Ο Αυλικüς και ο Αιρετικüς του ΜÜθιου Στιοýαρτ. Ο Σπινüζα αλληλογραφοýσε με τον ¼λντενμπουργκ κατÜ το υπüλοιπο της σýντομης ζωÞς του.
Το συγγραφικü Ýργο του ΚαρτÝσιου Ýχει περιγραφεß ως «σημεßο εκκßνησης» του Σπινüζα. Η πρþτη Ýκδοση του Σπινüζα Þταν το γεωμετρικü του εγχειρßδιο (αποδεßξεις που χρησιμοποιοýσαν τη γεωμετρικÞ μÝθοδο του Ευκλεßδειου προτýπου με ορισμοýς, αξßωματα, κλπ.) για τα ΜÝρη Ι και ΙΙ του Ýργου ΑρχÝς της Φιλοσοφßας του ΚαρτÝσιου (1663). Ο Σπινüζα εßχε σχετιστεß με τον ΛÜιμπνιτς και τον ΚαρτÝσιο ως «ορθολογιστÝς», σε αντßθεση με τους εμπειριστÝς.
Απü τον ΔεκÝμβριο του 1664 ως τον Ιοýνιο του 1665 ο Σπινüζα αλληλογραφοýσε με τον Βßλεμ βαν Μπλßγιενμπεργκ, ερασιτÝχνη ΚαλβινιστÞ θεολüγο, που συζητοýσε με τον Σπινüζα για τον ορισμü του κακοý. Αργüτερα το 1665 ο Σπινüζα γνωστοποιοýσε στον ¼λντενμπουργκ üτι εßχε αρχßσει να δουλεýει Ýνα νÝο βιβλßο, τη ΘεολογικÞ-ΠολιτικÞ Πραγματεßα, που εκδüθηκε το 1670. Ο ΛÜιμπνιτς διαφþνησε δριμýτατα με τον Σπινüζα στο κατüπιν δημοσιευμÝνο χειρüγραφü του «Αντßκρουση του Σπινüζα», αλλÜ εßναι γνωστü üτι και αυτüς συνÜντησε τον Σπινüζα, μια τουλÜχιστον φορÜ (üπως αναφÝρθηκε παραπÜνω) και το δικü του Ýργο Ýχει μερικÝς εντυπωσιακÝς ομοιüτητες με συγκεκριμÝνα σημαντικÜ σημεßα της φιλοσοφßας του Σπινüζα.
¼ταν οι δημüσιες αντιδρÜσεις στην ανþνυμα δημοσιευμÝνη ΘεολογικÞ-ΠολιτικÞ Πραγματεßα Þταν εξαιρετικÜ δυσμενεßς για τη φÞμη του ως Καρτεσιανοý, ο Σπινüζα αναγκÜστηκε να ματαιþσει τη δημοσßευση των περισσüτερων απü τα Ýργα του. Επιφυλακτικüς και ανεξÜρτητος, εßχε μια σφραγßδα, που τη χρησιμοποιοýσε για να μαρκÜρει τις επιστολÝς του που Þταν χαραγμÝνη με Ýνα τριαντÜφυλλο και τη λÝξη caute (πρüσεχε στα ΛατινικÜ).
Η ΗθικÞ κι üλα τα Üλλα Ýργα του, εκτüς απü τις ΑρχÝς Φιλοσοφßας του ΚαρτÝσιου και τη ΘεολογικÞ-ΠολιτικÞ Πραγματεßα, δημοσιεýθηκαν μετÜ τον θÜνατü του στην Opera Posthuma που εκδüθηκε με μυστικüτητα απü τους φßλους του, για να αποφευχθεß η κατÜσχεση και καταστροφÞ των χειρογρÜφων. Η ΗθικÞ περιλαμβÜνει ορισμÝνες ακüμη αδιευκρßνιστες ασÜφειες και εßναι γραμμÝνη με μια αυστηρÜ μαθηματικÞ δομÞ, με πρüτυπο την Ευκλεßδεια γεωμετρßα και Ýχει χαρακτηριστεß ως εξαιρετικÜ αινιγματικü αριστοýργημα.
ΑυτÝς εßναι οι θεμελιþδεις Ýννοιες, με τις οποßες ο Σπινüζα παραθÝτει μια Üποψη για την ¾παρξη, üπως φωτßζεται απü τη δικÞ του επßγνωση του Θεοý. Μπορεß να φαßνονται παρÜξενες με την πρþτη ματιÜ. Στο ερþτημα «Τι εßναι;» απαντÜει: «Ουσßα, τα χαρακτηριστικÜ και οι τρüποι της».
Ο Σπινüζα υποστÞριζε üτι ο Θεüς υπÜρχει και εßναι αφηρημÝνος και απρüσωπος. Ο Σπινüζα προσÝδωσε τÜξη και ενüτητα στην παρÜδοση της ριζοσπαστικÞς σκÝψης, προσφÝροντας ισχυρÜ üπλα για την επικρÜτησÞ της επß της «παραδεδεγμÝνης αυθεντßας». Ως νÝος προσυπÝγραψε τη δυαλιστικÞ πεποßθηση του ΚαρτÝσιου üτι το σþμα και το πνεýμα εßναι δýο διαφορετικÝς ουσßες, αλλÜ αργüτερα Üλλαξε την ÜποψÞ του και υποστÞριξε üτι δεν διαχωρßζονται, üντας Ýνα ενιαßο σýνολο. ΥποστÞριξε üτι τα πÜντα που υπÜρχουν στη Φýση (δηλ. τα πÜντα στο Σýμπαν) εßναι μßα Πραγματικüτητα (ουσßα) και υπÜρχει μüνο Ýνα σýνολο κανüνων, που κυβερνÜ το σýνολο της πραγματικüτητας που μας περιβÜλλει και του οποßου αποτελοýμε μÝρος. Ο Σπινüζα θεωροýσε τον Θεü και τη Φýση ως δýο ονüματα για την ßδια πραγματικüτητα, δηλαδÞ μια ενιαßα θεμελιþδη ουσßα (που σημαßνει «αυτü που υπüκειται» μÜλλον παρÜ «ýλη»), που εßναι η βÜση του σýμπαντος και της οποßας üλες οι μικρüτερες «οντüτητες» εßναι στην πραγματικüτητα τρüποι Þ τροποποιÞσεις, üτι üλα τα πρÜγματα εßναι καθορισμÝνα απü τη Φýση να υπÜρχουν και να προκαλοýν αποτελÝσματα και üτι η πολýπλοκη αλυσßδα αιτßου και αποτελÝσματος γßνεται εν μÝρει μüνο αντιληπτÞ. Η εκ μÝρους του ταýτιση του Θεοý με τη φýση εξηγÞθηκε περισσüτερο στη μετÜ τον θÜνατü του ΗθικÞ. Η κýρια διαφωνßα του Σπινüζα με τον Καρτεσιανü δυαλισμü πνεýματος-σþματος Þταν üτι αν πνεýμα και σþμα Þταν πρÜγματι ξεχωριστÜ, τüτε δεν εßναι σαφÝς πþς μποροýν με οποιοδÞποτε τρüπο να συνεργÜζονται. Το üτι οι Üνθρωποι θεωροýν üτι Ýχουν ελεýθερη θÝληση, υποστηρßζει, εßναι αποτÝλεσμα της συνειδητοποßησης μεν των επιθυμιþν που επηρεÜζουν τον νου τους, ενþ αδυνατοýν να κατανοÞσουν τις αιτßες λüγω των οποßων θÝλουν και ενεργοýν üπως κÜνουν. Ο Σπινüζα Ýχει περιγραφεß απü Ýνα συγγραφÝα ως «Επικοýρειος υλιστÞς», αν και εßναι παραπλανητικü να αποκαλεßται ο Σπινüζα υλιστÞς (üπως Þταν οι Επικοýρειοι), καθþς αντιμετωπßζει τüσο τη σκÝψη (τον χþρο του νου και της σκÝψης) üσο και το πραγματικü (φυσικÞ πραγματικüτητα), ως παρÜγωγα μιας ανþτερης, Üπειρης ουσßας (Deus sive Natura, Þ Θεü), που εκφρÜζει Üπειρες ιδιüτητες και λειτουργßες. Για παρÜδειγμα, η ανθρþπινη εμπειρßα δεν εßναι παρÜ μια σταγüνα σε Ýναν Üπειρο ωκεανü, που συνιστÜ την ýπαρξη.
Ο Σπινüζα υποστηρßζει üτι ο Deus sive Natura (Θεüς Þ Φýση) εßναι Ýνα ον με απεßρως πολλÝς ιδιüτητες, απü τις οποßες δýο μüνο εßναι αντιληπτÝς απü την ανθρþπινη νüηση η σκÝψη και η Ýκταση. Η περιγραφÞ του κατüπιν της φýσης της πραγματικüτητας φαßνεται να αντιμετωπßζει τον φυσικü και διανοητικü κüσμο ως συνυφασμÝνους, αιτιωδþς σχετιζüμενους, και απορρÝοντες απü την ßδια ουσßα. Εßναι σημαντικü να παρατηρÞσουμε εδþ στα ΜÝρη 3 και 4 της ΗθικÞς üτι ο Σπινüζα περιγρÜφει πþς ο ανθρþπινος νους επηρεÜζεται τüσο απü πνευματικοýς üσο και απü φυσικοýς παρÜγοντες. Αμφισβητεß ευθÝως τον δυαλισμü. Η παγκüσμια ουσßα ενυπÜρχει τüσο στο σþμα üσο και στο πνεýμα. Ενþ εßναι διαφορετικÝς λειτουργßες, δεν υπÜρχει θεμελιþδης διαφορÜ μεταξý αυτþν. Η διατýπωση αυτÞ εßναι μια σημαντικÞ ιστορικÜ επßλυση του προβλÞματος πνεýματος - σþματος, γνωστÞς ως ουδÝτερος μονισμüς. Το σýστημα του Σπινüζα προβλÝπει Ýνα Θεü, που δεν κυβερνÜ το σýμπαν με Πρüνοια, στο οποßο ο Θεüς μπορεß να κÜνει αλλαγÝς, αλλÜ ο ßδιος ο Θεüς εßναι το αιτιοκρατικü σýστημα του οποßου τα πÜντα στη φýση αποτελοýν μÝρος. Ενþ θα μποροýσε να ειπωθεß üτι αυτü εξακολουθεß να αντιστοιχεß σε Θεßα Πρüνοια, καθþς ο Σπινüζα υποστηρßζει üτι «τα πρÜγματα δεν θα μποροýσαν να εßχαν γßνει απü τον Θεü με οποιοδÞποτε Üλλο τρüπο Þ σειρÜ απü üτι συμβαßνει», απορρßπτει Üμεσα Ýναν υπερβατικü Θεü που αντιδρÜ ενεργÜ στα γεγονüτα στο σýμπαν. Καθετß που συνÝβη και θα συμβεß εßναι μÝρος μιας μακρÜς αλυσßδας αιτßου και αποτελÝσματος που, σε Ýνα μεταφυσικü επßπεδο, οι Üνθρωποι αδυνατοýν να αλλÜξουν. Καμßα προσευχÞ Þ ιεροτελεστßα δεν θα επηρεÜσει τον Θεü. Μüνο η γνþση του Θεοý, Þ της ýπαρξης μÝσα στην οποßα ζουν οι Üνθρωποι, τους επιτρÝπει να ανταποκρßνονται καλýτερα στον γýρω τους κüσμο. ¸τσι, σýμφωνα με αυτÞν την αντßληψη του συστÞματος του Σπινüζα, οι Üνθρωποι ζουν σÞμερα μÝσα στο σýμπαν και η εμπειρßα προÝρχεται απü τον Θεü. Ο Θεüς εßναι εντελþς απρüσωπος για την ýπαρξη επειδÞ üχι μüνο εßναι αδýνατο να υπÜρχουν δυο Üπειρες ουσßες (δýο απειρßες εßναι Üτοπο), αλλÜ ο Θεüς - üντας η ανþτατη ουσßα - δεν μπορεß να επηρεÜζεται απü οτιδÞποτε Üλλο, αλλιþς δεν θα Þταν η θεμελιþδης ουσßα.
Εκτüς απü την ουσßα, οι Üλλες δýο θεμελιþδεις Ýννοιες που παρουσιÜζει και αναπτýσσει ο Σπινüζα στην ΗθικÞ εßναι οι ιδιüτητες (που η διÜνοια αντιλαμβÜνεται üτι αποτελοýν το περιεχüμενο της ουσßας) και η λειτουργßα (ο τρüπος Þ η κατÜσταση της ουσßας) της ýπαρξης.
Ο Σπινüζα Þταν Ýνας πλÞρης ντετερμινιστÞς, που Ýκρινε üτι απολýτως οτιδÞποτε συμβαßνει, συμβαßνει μÝσω της διαδικασßας της αναγκαιüτητας. Για αυτüν, ακüμη και η ανθρþπινη συμπεριφορÜ εßναι πλÞρως καθορισμÝνη, με την ελευθερßα να συνßσταται στην ικανüτητÜ μας να γνωρßζουμε üτι εßμαστε καθορισμÝνοι και να καταλαβαßνουμε γιατß ενεργοýμε üπως ενεργοýμε. ¸τσι, ελευθερßα δεν εßναι η δυνατüτητα να ποýμε «üχι» σε üτι μας συμβαßνει, αλλÜ η δυνατüτητα να ποýμε «ναι» και να κατανοÞσουμε πλÞρως γιατß τα πρÜγματα Þταν υποχρεωτικü να συμβοýν Ýτσι. Διαμορφþνοντας πιο «κατÜλληλες» ιδÝες για το τß κÜνουμε και για τα συναισθÞματα και τα αισθÞματÜ μας, γινüμαστε η επαρκÞς αιτßα των ενεργειþν μας (εσωτερικþν Þ εξωτερικþν), που συνεπÜγεται μια αýξηση δραστηριüτητας (αντß για παθητικüτητα). Αυτü σημαßνει üτι γινüμαστε τüσο περισσüτερο ελεýθεροι, üσο και σαν τον Θεü, üπως υποστηρßζει ο Σπινüζα. Ωστüσο ο Σπινüζα Ýκρινε επßσης üτι τα πÜντα πρÝπει αναγκαστικÜ να συμβοýν με τον τρüπο που γßνονται. ΚατÜ συνÝπεια οι Üνθρωποι δεν Ýχουν ελεýθερη βοýληση. Πιστεýουν üμως üτι η βοýλησÞ τους εßναι ελεýθερη. ΑυτÞ η ψευδαισθητικÞ αντßληψη ελευθερßας προÝρχεται απü την ανθρþπινη συνεßδησÞ μας, την εμπειρßα και την αδιαφορßα για τα προηγηθÝντα φυσικÜ αßτια. Οι Üνθρωποι πιστεýουν üτι εßναι ελεýθεροι αλλÜ «ονειρεýονται με τα μÜτια τους ανοικτÜ». Για τον Σπινüζα οι ενÝργειÝς μας καθοδηγοýνται εξ ολοκλÞρου απü φυσικÝς παρορμÞσεις. Στην επιστολÞ του στον Γ. Χ. Σοýλερ (ΕπιστολÞ 58) Ýγραψε: «Οι Üνθρωποι Ýχουν επßγνωση των επιθυμιþν τους και Üγνοια των αιτßων απü τις οποßες (οι επιθυμßες) καθορßζονται».
ΑυτÞ η εικüνα του ντετερμινισμοý του Σπινüζα φωτßζεται ακüμη περισσüτερο διαβÜζοντας το περßφημο απüσπασμα στην ΗθικÞ: «Το βρÝφος πιστεýει üτι απü ελεýθερη βοýληση αναζητÜ το μαστü, το θυμωμÝνο αγüρι πιστεýει üτι απü ελεýθερη βοýληση επιθυμεß εκδßκηση, ο συνεσταλμÝνος Üνδρας νομßζει üτι με ελεýθερη βοýληση επιζητεß τη φυγÞ, ο μÝθυσος πιστεýει üτι με ελεýθερη εντολÞ του μυαλοý του λÝει πρÜγματα που ξεμÝθυστος επιθυμεß να μην εßχε πει ... ¼λοι πιστεýουν üτι μιλοýν με ελεýθερη εντολÞ του μυαλοý, ενþ στην πραγματικüτητα δεν Ýχουν τη δýναμη να συγκρατÞσουν την παρüρμηση που Ýχουν να μιλÞσουν. ¸τσι για τον Σπινüζα η ηθικÞ και η ηθικÞ κρßση σαν επιλογÞ στηρßζονται σε μια ψευδαßσθηση. Για τον Σπινüζα το «Φταßξιμο» και ο «¸παινος» εßναι ανýπαρκτα ανθρþπινα ιδανικÜ, μüνο στο μυαλü μας, γιατß εßμαστε τüσο εγκλιματισμÝνοι στην ανθρþπινη συνεßδηση, που διασυνδÝεται με την εμπειρßα μας, þστε Ýχουμε μια ψευδÞ ιδÝα επιλογÞς που στηρßζεται σε αυτÞ.
Η φιλοσοφßα του Σπινüζα Ýχει πολλÜ κοινÜ με τον Στωικισμü, στον βαθμü που και οι δýο φιλοσοφßες επιδßωξαν να επιτελÝσουν θεραπευτικü ρüλο, καθοδηγþντας τους ανθρþπους πþς να αποκτÞσουν την ευτυχßα. Εντοýτοις, ο Σπινüζα διÝφερε Ýντονα απü τους Στωικοýς σε Ýνα σημαντικü σημεßο: αυτüς απÝρριπτε εντελþς τον ισχυρισμü τους üτι η λογικÞ θα μποροýσε να νικÞσει το συναßσθημα. Αντßθετα, υποστÞριζε, Ýνα συναßσθημα μπορεß να αντικατασταθεß Þ να υπερνικηθεß απü Ýνα ισχυρüτερο συναßσθημα. Για αυτüν η κρßσιμη διÜκριση Þταν μεταξý ενεργητικþν και παθητικþν συναισθημÜτων, με τα πρþτα εκεßνα που γßνονται λογικÜ κατανοητÜ και τα δεýτερα εκεßνα που δεν γßνονται. Θεωροýσε επßσης üτι η γνþση των αληθινþν αιτßων του παθητικοý συναισθÞματος μπορεß να το μεταμορφþσει σε ενεργητικü συναßσθημα, προβλÝποντας Ýτσι μια απü τις βασικÝς ιδÝες της ψυχανÜλυσης του Σßγκμουντ Φρüυντ.
ΣυμπυκνωμÝνα, στην αρχÞ τοý Ýργου του Πραγματεßα περß της βελτßωσης της Κατανüησης (Tractatus de intellectus emendatione) βρßσκεται ο πυρÞνας της ηθικÞς φιλοσοφßας του Σπινüζα - üτι αυτüς θεωροýσε το αληθινü και τελικü καλü. Ο Σπινüζα θεωροýσε üτι το καλü και το κακü εßναι σχετικÝς Ýννοιες, υποστηρßζοντας üτι τßποτα δεν εßναι εγγενþς καλü Þ κακü, παρÜ μüνο σε σχÝση με μια ιδιαιτερüτητα. ΠρÜγματα που εßχαν κλασικÜ θεωρηθεß καλÜ Þ κακÜ, υποστÞριζε ο Σπινüζα, Þταν απλþς καλÜ Þ κακÜ για τους ανθρþπους. Ο Σπινüζα πιστεýει σε Ýνα αιτιοκρατικü σýμπαν στο οποßο «¼λα τα πρÜγματα στη φýση προκαλοýνται απü ορισμÝνη [καθορισμÝνη] αναγκαιüτητα και με τη μÝγιστη δυνατÞ τελειüτητα». Τßποτα δεν συμβαßνει τυχαßα στον κüσμο του Σπινüζα και τßποτα δεν εßναι τυχαßο.
Στο σýμπαν οτιδÞποτε συμβαßνει προÝρχεται απü την ουσιþδη φýση των αντικειμÝνων Þ απ' τον Θεü/Φýση. Σýμφωνα με τον Σπινüζα η πραγματικüτητα εßναι τελειüτητα. Αν οι περιστÜσεις εßναι λυπηρÝς, αυτü εßναι αποτÝλεσμα μüνο της ανεπαρκοýς μας αντßληψης της πραγματικüτητας. Ενþ τα στοιχεßα της αλυσßδας αιτßου και αποτελÝσματος δεν εßναι πÝραν της κατανüησης της ανθρþπινης λογικÞς, η ανθρþπινη αντßληψη του απεßρως σýνθετου συνüλου περιορßζεται λüγω των ορßων της επιστÞμης να λÜβει εμπειρικÜ υπüψη της το σýνολο της αλληλουχßας. Ο Σπινüζα επßσης υποστÞριξε üτι η αντßληψη των αισθÞσεων, αν και πρακτικÞ και χρÞσιμη για τη ρητορικÞ, εßναι ανεπαρκÞς για την ανακÜλυψη της καθολικÞς αλÞθειας. Η μαθηματικÞ και λογικÞ προσÝγγιση του Σπινüζα στη μεταφυσικÞ, και επομÝνως στην ηθικÞ, κατÝληγε στο συμπÝρασμα üτι το συναßσθημα δημιουργεßται απü την ανεπαρκÞ αντßληψη. Η ÝννοιÜ του τοý «conatus» (προσπÜθεια) τονßζει üτι η φυσικÞ τÜση του ανθρþπου εßναι να προσπαθεß να διατηρÞσει μια ουσιαστικÞ ýπαρξη και μια επιβεβαßωση üτι η αρετÞ / δýναμη του ανθρþπου ορßζεται απü την επιτυχßα αυτÞς της διατÞρησης και üχι απü μια ýπαρξη καθοδηγοýμενη απü τη λογικÞ ως κεντρικü ηθικü δüγμα. Σýμφωνα με τον Σπινüζα υψηλüτερη αρετÞ εßναι η «πνευματικÞ» αγÜπη Þ γνþση του Θεοý/Φýσης/Σýμπαντος.
Στο τελευταßο μÝρος της «ΗθικÞς» το ενδιαφÝρον του για την Ýννοια της «αληθινÞς μακαριüτητας» και η εξÞγησÞ του πþς τα συναισθÞματα πρÝπει να αποσπαστοýν απü εξωτερικÜ αßτια και Ýτσι να τα υπερνικοýν προοιωνßζονται ψυχολογικÝς τεχνικÝς που αναπτýχθηκαν τη δεκαετßα του 1900. Η ιδÝα του περß τριþν ειδþν γνþσης - γνþμης, λüγου, διαßσθησης - και η ÜποψÞ του üτι η διαισθητικÞ γνþση παρÝχει τη μÝγιστη ικανοποßηση του νου, οδηγεß στην πρüτασÞ του üτι üσο περισσüτερο Ýχουμε επßγνωση του εαυτοý μας και της Φýσης/Σýμπαντος, τüσο περισσüτερο τÝλειοι και ευλογημÝνοι εßμαστε (στην πραγματικüτητα) και üτι μüνο η διαισθητικÞ γνþση εßναι αιþνια. ΕξαιρετικÞ εßναι η μοναδικÞ του συμβολÞ στην κατανüηση των λειτουργιþν του μυαλοý, ακüμη και αυτÞ την εποχÞ των ριζικþν φιλοσοφικþν εξελßξεων, απü την Üποψη üτι οι απüψεις του παρÝχουν μια γÝφυρα μεταξý του μυστικιστικοý παρελθüντος των θρησκειþν και της σημερινÞς ψυχολογßας.
ΔεδομÝνης της επιμονÞς του Σπινüζα σε Ýνα τελεßως καθορισμÝνο κüσμο, üπου βασιλεýει η «αναγκαιüτητα», το Καλü και το Κακü δεν Ýχουν κανÝνα απüλυτο νüημα. Ο κüσμος, üπως υπÜρχει, φαßνεται ατελÞς μüνο λüγω της περιορισμÝνης αντßληψÞς μας.
Εßναι ευρÝως διαδεδομÝνη η αντßληψη üτι ο Σπινüζα ταýτιζε τον Θεü με το υλικü σýμπαν. ¸χει κατÜ συνÝπεια ονομασθεß «προφÞτης» και «πρßγκιπας» του πανθεúσμοý. Εντοýτοις σε μια επιστολÞ του στον ΧÜινριχ ¼λντενμπουργκ δηλþνει üτι «ως προς την Üποψη ορισμÝνων üτι ταυτßζω τον Θεü με τη φýση (θεωροýμενο ως Ýνα εßδος μÜζας Þ σωματικÞς ýλης), κÜνουν τελεßως λÜθος». Για τον Σπινüζα, το Σýμπαν μας (Κüσμος) εßναι Ýνας τρüπος με δýο χαρακτηριστικÜ της ΣκÝψης και της ¸κτασης. Ο Θεüς Ýχει απεßρως πολλÜ Üλλα χαρακτηριστικÜ που δεν εßναι παρüντα στον κüσμο μας. Σýμφωνα με τον Γερμανü φιλüσοφο Καρλ ΓιÜσπερς, üταν ο Σπινüζα Ýγραψε «Deus sive Natura» (Θεüς Þ Φýση) εννοοýσε üτι ο Θεüς εßναι Natura naturans (Φýση που ενεργεß üπως η φýση) και üχι Natura naturata (Φýση Þδη δημιουργημÝνη) και ο ΓιÜσπερς πßστευε üτι ο Σπινüζα, στο φιλοσοφικü του σýστημα, δεν εννοοýσε üτι Θεüς και Φýση εßναι üροι εναλλÜξιμοι, αλλÜ μÜλλον üτι η υπερβατικüτητα του Θεοý πιστοποιεßται απü τα απεßρως πολλÜ χαρακτηριστικÜ (ιδιüτητÝς) του και üτι δýο χαρακτηριστικÜ γνωστÜ στους ανθρþπους, τα ονομαζüμενα ΣκÝψη και ¸κταση, υποδÞλωναν την πανταχοý παρουσßα του Θεοý. Ακüμη ο Θεüς και με τα χαρακτηριστικÜ της σκÝψης και της Ýκτασης δεν μπορεß να ταυτισθεß αυστηρÜ με τον κüσμο μας. Αυτüς ο κüσμος εßναι βÝβαια «διαιρετüς», αποτελεßται απü μÝρη. ΑλλÜ ο Σπινüζα επιμÝνει üτι «κανÝνα χαρακτηριστικü μιας ουσßας δεν μπορεß πραγματικÜ να κατανοηθεß, που σημαßνει η ουσßα να διαιρεθεß». (Που σημαßνει üτι κανεßς δεν μπορεß να συλλÜβει Ýνα χαρακτηριστικü κατÜ τρüπο που να οδηγεß στη διαßρεση της ουσßας) και üτι «μια ουσßα που εßναι απολýτως Üπειρη εßναι αδιαßρετη» (ΗθικÞ, ΜÝρος Ι, ΠροτÜσεις 12 και 13). Ακολουθþντας αυτÞ τη λογικÞ ο κüσμος μας πρÝπει να θεωρηθεß ως Ýνας τρüπος με δýο χαρακτηριστικÜ, τη σκÝψη και την Ýκταση. Ετσι η πανθεúστικÞ διατýπωση «¸να και ¼λα» θα ßσχυε για τον Σπινüζα μüνο αν το «¸να» διατηρεß την υπερβατικüτητÜ του και το «¼λα» δεν ερμηνευüταν ως το σýνολο πεπερασμÝνων πραγμÜτων.
Ο ΜαρτιÜλ Γκεροý (ΓÜλλος φιλüσοφος, 1891-1976) πρüτεινε τον üρο «Πανενθεúσμüς» μÜλλον παρÜ «Πανθεúσμüς» για να περιγρÜψει την Üποψη του Σπινüζα για τη σχÝση μεταξý Θεοý και κüσμου. Ο κüσμος δεν εßναι Θεüς αλλÜ, κατÜ μßα Ýντονη αßσθηση, «μÝσα» στον Θεü. ¼χι μüνο τα πεπερασμÝνα πρÜγματα Ýχουν τον Θεü ως αιτßα τους, αλλÜ δεν μποροýν να κατανοηθοýν χωρßς τον Θεü. Με Üλλα λüγια, ο κüσμος εßναι Ýνα υποσýνολο του Θεοý. Εντοýτοις, ο Αμερικανüς πανενθεúστικüς φιλüσοφος Τσαρλς ΧÜρτσχορν (1897-2000) επÝμενε στον üρο Κλασικüς Πανθεúσμüς για να περιγρÜψει την Üποψη του Σπινüζα.
Το 1785 ο Φρßντριχ ΧÜινριχ ΓιÜκομπι (Γερμανüς φιλüσοφος) δημοσßευσε μια καταδßκη του πανθεúσμοý του Σπινüζα, μετÜ την υποτιθÝμενη ομολογßα του ΛÝσσινγκ, την þρα που πÝθαινε, üτι Þταν «Σπινοζικüς», κÜτι που στην εποχÞ του ισοδυναμοýσε με Üθεο. Ο ΓιÜκομπι υποστÞριζε üτι το δüγμα του Σπινüζα Þταν καθαρüς υλισμüς επειδÞ üλη η Φýση και ο Θεüς δεν θεωροýνται τßποτε Üλλο παρÜ εκτεταμÝνη ουσßα. Αυτü, για τον Γιακüμπι, Þταν συνÝπεια του ορθολογισμοý του Διαφωτισμοý και θα κατÝληγε τελικÜ στον απüλυτο αθεúσμü. Ο Μüζες ΜÝντελσον (Γερμανοεβραßος φιλüσοφος, 1729-1786) διαφωνοýσε με τον Γιακüμπι, λÝγοντας üτι δεν υπÜρχει πραγματικÞ διαφορÜ μεταξý θεúσμοý και πανθεúσμοý. Το θÝμα αυτü αποτÝλεσε μεßζον πνευματικü και θρησκευτικü ζÞτημα του Ευρωπαúκοý πολιτισμοý εκεßνη την εποχÞ.
Η ελκυστικüτητα της φιλοσοφßας του Σπινüζα στους Ευρωπαßους του τÝλους του 18ου αιþνα συνßστατο στο üτι παρεßχε μια εναλλακτικÞ του υλισμοý, του αθεúσμοý και του ντεúσμοý. Τρεις απü τις ιδÝες του Σπινüζα τους γοÞτευαν Ýντονα:

η ενüτητα üλων üσα υπÜρχουν
η κανονικüτητα üσων συμβαßνουν
η ταυτüτητα πνεýματος και φýσης

Το 1879 ο πανθεúσμüς του Σπινüζα εγκωμιαζüταν απü πολλοýς αλλÜ απü μερικοýς θεωρεßτο ανησυχητικüς και επικßνδυνα επιζÞμιος.
Το «Θεüς και Φýση» (Deus sive Natura) του Σπινüζα μιλοýσε για Ýνα ζþντα, φυσικü Θεü, σε αντßθεση με την «Πρþτη Αιτßα» της Νευτþνειας μηχανικÞς Þ το νεκρü μηχανισμü της ΓαλλικÞς «Ανθρþπινης ΜηχανÞς» (του ΓÜλλου υλιστÞ φιλüσοφου ΖυλιÝν ΟφρÝ ντε λα Μετρß, 1709-1751). Ο Κüλριτζ και ο ΣÝλλεû εßδαν στη φιλοσοφßα του Σπινüζα μια θρησκεßα της φýσης. Ο ΝοβÜλις τον ονüμασε «Üνθρωπο μεθυσμÝνο απü Θεü». Ο Σπινüζα ενÝπνευσε τον ποιητÞ ΣÝλλεû να γρÜψει το δοκßμιο «Η Αναγκαιüτητα του Αθεúσμοý».
Ο Σπινüζα θεωρεßτο Üθεος γιατß χρησιμοποιοýσε τη λÝξη Θεüς (Deus) για να δηλþσει μια Ýννοια που Þταν διαφορετικÞ απü εκεßνη του Ιουδαιοχριστιανικοý μονοθεúσμοý. «Ο Σπινüζα αρνεßται ρητÜ στον Θεü προσωπικüτητα και συνεßδηση, δεν Ýχει οýτε νοημοσýνη, συναßσθημα Þ βοýληση, δεν ενεργεß σýμφωνα με σκοπü, αλλÜ üλα ακολουθοýν την αναγκαιüτητα απü τη φýση του, σýμφωνα με τον νüμο ...». ¸τσι, ο κρýος, αδιÜφορος Θεüς του Σπινüζα Ýρχεται σε αντßθεση με την ιδÝα ενüς ανθρωπüμορφου, πατρικοý Θεοý που φροντßζει για την ανθρωπüτητα.
Σýμφωνα με την Εγκυκλοπαßδεια Φιλοσοφßας του ΣτÜνφορντ ο Θεüς του Σπινüζα εßναι μια «Üπειρη διÜνοια», παντογνþστης και ικανüς να αγαπÜ τüσο τον εαυτü του üσο και εμÜς, στον βαθμü που εßμαστε μÝρος της τελειüτητÜς του, και ο Σπινüζα συνιστÜ την amor intellectualist dei (πνευματικÞ αγÜπη του Θεοý) ως το ανþτερο αγαθü για τον Üνθρωπο. Εντοýτοις, το ζÞτημα εßναι σýνθετο. Ο Θεüς του Σπινüζα δεν Ýχει ελεýθερη βοýληση, δεν Ýχει σκοποýς Þ προθÝσεις, και ο Σπινüζα επιμÝνει üτι «οýτε διανüηση οýτε θÝληση Ýχουν να κÜνουν με τη φýση του Θεοý». ΕξÜλλου, ενþ εμεßς μπορεß να αγαπÜμε τον Θεü, πρÝπει να θυμüμαστε üτι ο Θεüς δεν εßναι πραγματικÜ το εßδος του üντος που θα μποροýσε ποτÝ να μας ανταγαπÞσει. «Αυτüς που αγαπÜ τον Θεü δεν μπορεß να επιδιþκει σε αντÜλλαγμα να τον αγαπÞσει ο Θεüς», λÝει ο Σπινüζα.
Ο Στßβεν ΝÜντλερ υποστηρßζει üτι η απÜντηση στο ζÞτημα του αθεúσμοý Þ πανθεúσμοý του Σπινüζα εξαρτÜται απü την ανÜλυση των διαθÝσεων. Αν ο πανθεúσμüς συνδÝεται με τη θρησκευτικüτητα, τüτε ο Σπινüζα δεν εßναι πανθεúστÞς. Ο Σπινüζα πιστεýει üτι η σωστÞ στÜση προς τον Θεü δεν εßναι εκεßνη της ευλÜβειας Þ του θρησκευτικοý δÝους αλλÜ, αντßθετα, εκεßνη της αντικειμενικÞς μελÝτης και λογικÞς, γιατß παßρνοντας τη θρησκευτικÞ στÜση αφÞνεται ανοιχτü το ενδεχüμενο λÜθους και δεισιδαιμονßας.
Απü πολλοýς συγγραφεßς Ýχουν συζητηθεß οι ομοιüτητες μεταξý της φιλοσοφßας του Σπινüζα και των Ανατολικþν φιλοσοφικþν παραδüσεων. Ο Γερμανüς Σανσκριτολüγος του 19ου αιþνα ΤÝοντορ Γκüλντστýκερ Þταν Ýνας απü τους πρþτους που πρüσεξε τις ομοιüτητες μεταξý των θρησκευτικþν αντιλÞψεων του Σπινüζα και της ΙνδικÞς παρÜδοσης ΒεντÜντα, γρÜφοντας üτι η σκÝψη του Σπινüζα Þταν «... Ýνα δυτικü φιλοσοφικü σýστημα, που καταλαμβÜνει εξÝχουσα θÝση μεταξý των φιλοσοφιþν üλων των εθνþν και των εποχþν, τüσο ακριβÞς αναπαρÜσταση των ιδεþν της ΒεντÜντα που θα μποροýσαμε να υποπτευθοýμε üτι ο θεμελιωτÞς του Ýχει δανεισθεß τις θεμελιþδεις αρχÝς του συστÞματüς του απü τους ΙνδουιστÝς, αλλÜ η βιογραφßα του δεν μας ικανοποιεß, γιατß δεν εßχε καμßα ενημÝρωση για τα δüγματÜ τους ... Εννοοýμε τη φιλοσοφßα του Σπινüζα, ενüς ανθρþπου, του οποßου η ßδια η ζωÞ εßναι μια εικüνα αυτÞς της ηθικÞς καθαρüτητας και πνευματικÞς αδιαφορßας για τα πρüσκαιρα θÝλγητρα αυτοý του κüσμου, που εßναι η σταθερÞ επιθυμßα του φιλüσοφου της ΒεντÜντα ... συγκρßνοντας τις θεμελιþδεις ιδÝες τους δεν θα δυσκολευüμασταν να αποδεßξουμε üτι, αν ο Σπινüζα Þταν ΙνδουιστÞς, το σýστημÜ του, κατÜ πÜσα πιθανüτητα, θα αποτελοýσε μια τελευταßα φÜση της φιλοσοφßας της ΒεντÜντα».
Ο Μαξ Μýλερ (Γερμανüς φιλüλογος, 1823-1900) στις διαλÝξεις του επεσÞμανε τις εντυπωσιακÝς ομοιüτητες μεταξý της ΒεντÜντα και του συστÞματος του Σπινüζα, λÝγοντας «το ΒρÜχμαν, üπως γßνεται αντιληπτü στις ΟυπανισÜδες και ορßζεται απü το ΣανκÜρα, εßναι σαφþς το ßδιο με την «Ουσßα» του Σπινüζα.» Η ¸λενα ΜπλαβÜτσκυ (Ρωσßδα αποκρυφιστßς, 1831-1891), ιδρýτρια της ΘεοσοφικÞς Εταιρεßας, σýγκρινε επßσης τη θρησκευτικÞ σκÝψη του Σπινüζα με τη ΒεντÜντα, γρÜφοντας σε Ýνα ημιτελÝς δοκßμιο «Ως προς τη Θεüτητα του Σπινüζα -natura naturans-, που γßνεται αντιληπτÞ ως προς τα χαρακτηριστικÜ της απλÞ και μοναδικÞ, και την ßδια Θεüτητα - ως natura naturata, üπως γßνεται αντιληπτÞ στην ατÝλειωτη σειρÜ τρüπων Þ αλληλεξαρτÞσεων, των Üμεσων αποτελεσμÜτων που απορρÝουν απü τις ιδιüτητες των εν λüγω χαρακτηριστικþν, εßναι καθαρÜ και ξÜστερα η Θεüτητα της ΒεντÜντα».
Η Ευρþπη του ýστερου 20οý αιþνα επÝδειξε Ýνα μεγαλýτερο φιλοσοφικü ενδιαφÝρον για τον Σπινüζα, συχνÜ απü αριστερÞ Þ ΜαρξιστικÞ σκοπιÜ. Στον Καρλ Μαρξ Üρεσε η αντßληψη του Σπινüζα για το σýμπαν, ερμηνεýοντας την ως υλιστικÞ. Οι σημαντικοß φιλüσοφοι Λουß ΑλτουσÝρ, Ζιλ ΝτελÝζ (ΓÜλλος, 1925-1995), Αντüνιο ΝÝγκρι, ΕτιÝν ΜπαλιμπÜρ (ΓÜλλος, 1942-) και ΜαριλÝνα Τσαουß (ΒραζιλιÜνα, 1941-) Ýχουν βασιστεß στη φιλοσοφßα του Σπινüζα. Η διδακτορικÞ διατριβÞ του ΝτελÝζ, που δημοσιεýθηκε το 1968, αναφÝρεται σ' αυτüν ως τον «πρßγκιπα των φιλοσüφων». Αλλοι φιλüσοφοι βαθειÜ επηρεασμÝνοι απü τον Σπινüζα εßναι μεταξý Üλλων ο Κονσταντßν Μπροýνερ (Γερμανοεβραßος, 1862-1937) και ο Τζον ΝτÝιβιντ Γκαρσßα (1935-2001). Στην αγγλικÞ γλþσσα ο Στιοýαρτ ΧÜμσÜιρ (1914-2004) Ýγραψε μια σημαντικÞ μελÝτη για τον Σπινüζα, ενþ εξ ßσου πολýτιμο εßναι και το Ýργο του Χ. Χ. Τζüακιμ (1868-1938). Σε αντßθεση με Üλλους φιλοσüφους, ο Σπινüζα Ýχαιρε ιδιαßτερης εκτßμησης απü τον Νßτσε.
Ο Σπινüζα Þταν σημαντικÞ φιλοσοφικÞ πηγÞ Ýμπνευσης για τον Τζορτζ ΣανταγιÜνα (Ισπανοαμερικανüς φιλüσοφος, 1863-1952). ¼ταν ο ΣανταγιÜνα αποφοßτησε απü το κολÝγιο δημοσßευσε Ýνα δοκßμιο, «Το Ηθικü Δüγμα του Σπινüζα», στο The Harvard Monthly. Αργüτερα Ýγραψε μια εισαγωγÞ στα ΗθικÞ του Σπινüζα και «De intellectus emendatione». Το 1932 ο ΣανταγιÜνα προσκλÞθηκε να παρουσιÜσει Ýνα δοκßμιο (δημοσιευμÝνο ως «Ανþτατη Θρησκεßα») σε μια συνÜντηση στη ΧÜγη για τον εορτασμü των τριþν αιþνων απü τη γÝννηση του Σπινüζα. Στην αυτοβιογραφßα του ο ΣανταγιÜνα χαρακτÞρισε τον Σπινüζα ως «δÜσκαλο και πρüτυπü» του στην κατανüηση της φυσιοκρατικÞς βÜσης της ηθικÞς.
Ο φιλüσοφος Λοýντβιχ Βßτγκενσταúν θýμισε τον Σπινüζα με τον τßτλο (που του προτÜθηκε απü τον Αγγλο φιλüσοφο (1873-1958) Τ. Ε. Μουρ) της ΑγγλικÞς μετÜφρασης του πρþτου του καθοριστικοý φιλοσοφικοý Ýργου Tractatus Logico-Philosophicus, νýξη στο Tractatus Theologico-Politicus του Σπινüζα. Σε Üλλο σημεßο ο Βßτγκενσταúν δανεßστηκε εσκεμμÝνα την Ýκφραση sub specie aeternitatis (στο πλαßσιο της αιωνιüτητας) απü τον Σπινüζα. Η δομÞ του Tractatus Logico-Philosophicus του Ýχει πρÜγματι μερικÝς συγγÝνειες με την ΗθικÞ του Σπινüζα (αν και, ομολογουμÝνως, üχι με το τελευταßο του Ýργο Tractatus), στηρßζοντας σýνθετα φιλοσοφικÜ επιχειρÞματα σε βασικοýς λογικοýς ισχυρισμοýς και αρχÝς. Επßσης στις προτÜσεις 6.4311 και 6.45 υπαινßσσεται μια σπινοζικÞ κατανüηση της αιωνιüτητας και ερμηνεßα της θρησκευτικÞς Ýννοιας της αιþνιας ζωÞς, δηλþνοντας üτι «αν με την αιωνιüτητα κατανοοýμε üχι αιþνια χρονικÞ διÜρκεια αλλÜ διαχρονικüτητα, τüτε ζει αιþνια αυτüς που ζει στο παρüν» (6.4311) «Η ενατÝνιση του κüσμου στο πλαßσιο της αιωνιüτητας εßναι ο στοχασμüς του ως περιορισμÝνου συνüλου» (6.45).
Ο ΛÝο ΣτρÜους (Γερμανοαμερικανüς πολιτικüς φιλüσοφος, 1899-1973) στο πρþτο του βιβλßο («Η ΚριτικÞ της Θρησκεßας κατÜ Σπινüζα») ασχολεßται με μια εξÝταση των ιδεþν του τελευταßου. Στο βιβλßο ο ΣτρÜους αναγνþρισε τον Σπινüζα ως μÝρος της παρÜδοσης του ορθολογισμοý του Διαφωτισμοý, που τελικÜ παρÞγαγε τη Νεωτερικüτητα. Ακüμη αναγνωρßζει τον Σπινüζα και τα Ýργα του ως την αρχÞ της ΕβραúκÞς Νεωτερικüτητας. Πιο πρüσφατα, ο Τζüναθαν Ισραελ, ΚαθηγητÞς Νεüτερης ΕυρωπαúκÞς Ιστορßας του Ινστιτοýτου Μεταδιδακτορικþν Μελετþν του Πρßνστον, Ýχει καταλÞξει στο τεκμηριωμÝνο συμπÝρασμα üτι απü το 1650 ως το 1750 ο Σπινüζα Þταν «ο κýριος αμφισβητßας των θεμελιωδþν αρχþν της αποκεκαλυμμÝνης θρησκεßας, των παραδεδεγμÝνων ιδεþν, της παρÜδοσης, της ηθικÞς και αυτοý που θεωρεßτο παντοý, εξßσου σε απολυταρχικÜ και μη κρÜτη, ως εκ Θεοý συγκροτημÝνη πολιτικÞ εξουσßα».
Ο Σπινüζα Üσκησε επιρροÞ πÝραν των ορßων της φιλοσοφßας.

Η μυθιστοριογρÜφος του 19ου αιþνα Τζορτζ ¸λιοτ Ýκανε τη δικÞ του μετÜφραση της ΗθικÞς, την πρþτη γνωστÞ ΑγγλικÞ μετÜφρασÞ της. Στην ¸λιοτ Üρεσαν οι Ýντονες επιθÝσεις του Σπινüζα κατÜ των δεισιδαιμονιþν.
Στην αυτοβιογραφßα του «Απü τη ΖωÞ μου: Ποßηση και ΑλÞθεια» ο Γκαßτε αφηγεßται τον τρüπο με τον οποßο η ΗθικÞ του Σπινüζα ηρÝμησε την μερικÝς φορÝς αφüρητη συναισθηματικÞ ταραχÞ της νεüτητÜς του. Ο Γκαßτε αργüτερα επÝδειξε την κατανüησÞ του της μεταφυσικÞς του Σπινüζα στην αποσπασματικÞ αποσαφÞνιση ορισμÝνων οντολογικþν αρχþν του Σπινüζα με τßτλο ΜελÝτη ΜετÜ Σπινüζα. ΑνÝφερε επßσης τον Σπινüζα, μαζß με τον Σαßξπηρ και τον ΚÜρολο Λινναßο, ως μßα απü τις ισχυρüτερες επιρροÝς στη ζωÞ και το Ýργο του.
Ο μυθιστοριογρÜφος του 20οý αιþνα Σüμερσετ Μομ αναφÝρθηκε σε μια απü τις βασικÝς αντιλÞψεις του Σπινοζα με τον τßτλο του μυθιστορÞματüς του Ανθρþπινη δουλεßα.
Στο πρþτο επεισüδιο του Σταρ Τρεκ «Εκεß üπου κανÝνας δεν Ýχει ξαναπÜει» ο κýριος πρωταγωνιστÞς ΓκÜρι Μßτσελ φαßνεται να διαβÜζει Σπινüζα και στον διÜλογο υπÜρχει υπαινιγμüς üτι ο ΚÜπτεν Κιρκ μπορεß επßσης να τον Ýχει διαβÜσει στο πλαßσιο των σπουδþν του στην Ακαδημßα ΑστροπλοÀας.
Ο ¢λμπερτ ΑúνστÜιν ανÝφερε τον Σπινüζα ως τον φιλüσοφο που Üσκησε τη μεγαλýτερη επιρροÞ στην ÜποψÞ του για τον κüσμο (Weltanschauung). Ο Σπινüζα ταýτιζε τον Θεü (Üπειρη ουσßα) με τη Φýση, σε συνÝπεια με την πßστη του ΑúνστÜιν σε μια απρüσωπη θεüτητα. Το 1929 ο ΑúνστÜιν ρωτÞθηκε με Ýνα τηλεγρÜφημα απü τον Ραββßνο ΧÝρμπερτ Σ. ΓκüλντστÜιν αν πßστευε στον Θεü και απÜντησε, επßσης με τηλεγρÜφημα, «Πιστεýω στον Θεü του Σπινüζα, που αποκαλýπτεται στην εýρυθμη αρμονßα üλων üσα υπÜρχουν, üχι σε Ýναν Θεü που ενδιαφÝρεται για την τýχη και τις πρÜξεις των ανθρþπινων üντων».
Ο πανθεúσμüς του Σπινüζα Ýχει επßσης επηρεÜσει την περιβαλλοντικÞ θεωρßα. Ο ¢ρνε Νες, πατÝρας του κινÞματος της βαθειÜς οικολογßας, αναγνωρßζει στον Σπινüζα σημαντικÞ Ýμπνευση.
Ο Αργεντινüς συγγραφÝας Χüρχε Λουßς Μπüρχες επηρεÜστηκε σε μεγÜλο βαθμü απü την Üποψη του Σπινüζα για τον κüσμο. Ο Μπüρχες κÜνει αναφορÝς στο Ýργο του φιλοσüφου σε πολλÜ ποιÞματα και διηγÞματÜ του, üπως και Ο ΙσαÜκ ΜπÜσεβις Σßγκερ (Πολωνοεβραιοαμερικανüς συγγραφÝας, 1902-1991) στο διÞγημÜ του Ο Σπινüζα της ΛαúκÞς ΑγορÜς.
Ο βασικüς χαρακτÞρας στην Πεßνα του Χüφμαν, το πÝμπτο μυθιστüρημα του Ολλανδοý μυθιστοριογρÜφου Λεüν ντε Βßντερ (1954-) διαβÜζει και σχολιÜζει το Ýργο του Σπινüζα Tractatus de Intellectus Emendatione στην εξÝλιξη του μυθιστορÞματος.
Ο Σπινüζα Ýχει αποτελÝσει το θÝμα πολλþν βιογραφιþν και επιστημονικþν διατριβþν.
Ο Σπινüζα εßναι σημαντικÞ ιστορικÞ φυσιογνωμßα στην Ολλανδßα, üπου το πορτρÝτο του παρουσιÜζεται εμφανþς στο χαρτονüμισμα των 1.000 φιορινιþν, νüμιμου νομßσματος μÝχρι την εισαγωγÞ του ευρþ το 2002. Το ανþτερο και εγκυρüτερο επιστημονικü βραβεßο της Ολλανδßας ονομÜζεται Spinozaprijs (Βραβεßο Σπινüζα). Ο Σπινüζα συμπεριλÞφθηκε στον 50-θεματικü κανüνα που επιχειρεßται να συνοψßσει την ιστορßα της Ολλανδßας.
Η ζωÞ του Σπινüζα Ýχει τιμηθεß απü τους εκπαιδευτικοýς.
Στη σειρÜ 1632 του ιστορικοý μυθιστορÞματος του Αμερικανοý Ερικ Φλιντ (1947 -), Ýνας Εβραßος και η σýζυγüς του σκοτþνονται κατÜ τη διÜρκεια μιας επßθεσης στο ¢μστερνταμ, αφÞνοντας πßσω τους Ýνα γιο, οýτε καν ενüς Ýτους. Η ταυτüτητα του παιδιοý γρÞγορα αποκαλýπτεται üτι εßναι ο ßδιος ο μικρüς Σπινüζα.
Το θεατρικü Ýργο του 2008 «ΝÝα ΙερουσαλÞμ» του Αμερικανοý ΝτÝιβιντ Ιβς (1950-) βασßζεται στο χερÝμ (αποβολÞ) που εκδüθηκε κατÜ του Σπινüζα απü τη σýνοδο Ταλμοýδ ΤορÜ στο ¢μστερνταμ το 1656 και τα γεγονüτα που το προκÜλεσαν.

ΒασικÝς ιδÝες που προκýπτουν απü τη σκÝψη του φιλüσοφου Ýχουν τη ρßζα τους στην προσπÜθειÜ του να επιλýσει το πρüβλημα σχÝσης πνεýματος και ýλης, θεωρþντας πως ο Θεüς και ο Κüσμος εßναι το ßδιο πρÜγμα Deus sive Naturae. Επßσης, για τους συγχρüνους του ο Σπινüζα θεωροýνταν οπαδüς του «ελευθεριασμοý», καθþς Ýνας σýγχρονüς του - ο Ζαν Μπατßστ Στüππα -, τον παρουσßαζε ως ανυποχþρητο κριτÞ üλων των θρησκειþν, διÜσημο σοφü και φιλüσοφο που ακολουθεßται απü «πολυÜριθμους αιρετικοýς».
Ο Σπινüζα αντÝδρασε στην καρτεσιανÞ δυαρχßα αμφιβÜλλοντας για τη ριζικÞ αντßθεση πνεýματος και ýλης Þ ψυχÞς και σþματος. Τοýτη η αντßληψη προκαλοýσε μÝγιστες δυσκολßες σε ü,τι αφοροýσε στην ερμηνεßα της σýνδεσης πνεýματος-ψυχÞς, αλλÜ και της αλληλεπßδρασÞς τους. Για τον Σπινüζα σκÝψη και σþμα (η διαφορÜ φýσης παραμÝνει, δηλαδÞ το Ýνα δεν ανÜγεται στο Üλλο - με αποτÝλεσμα να αποτελεß μειωμÝνη Þ ακüλουθη εκδοχÞ του πρþτου) εκφρÜζουν ταυτüχρονα μια κοινÞ υπüσταση. ¸τσι üπως σε Ýνα κÜτοπτρο τα σημεßα της κυρτÞς και της κοßλης επιφÜνειας δεν συνδÝονται, αλλÜ βρßσκονται σε πλÞρη αλληλοσυνÜφεια, Ýτσι και η ψυχÞ και το σþμα δεν συνδÝονται, αλλÜ αντιστοιχοýν στις δýο επιφÜνειες του κατüπτρου. Οýτε η ψυχÞ μπορεß να κινÞσει το σþμα οýτε το σþμα την ψυχÞ: «Η ψυχÞ και το σþμα εßναι Ýνα μüνο και το ßδιο πρÜγμα, εννοοýμενο Üλλοτε κÜτω απü το κατηγüρημα της ΣκÝψης και Üλλοτε κÜτω απü το κατηγüρημα της ¸κτασης [...]. Η απüφαση της ψυχÞς και η ορμÞ του σþματος εßναι κατÜ τη φýση τους ταυτüχρονα, Þ μÜλλον εßναι Ýνα και το ßδιο πρÜγμα που το ονομÜζουμε απüφαση üταν το θεωροýμε κÜτω απü τo κατηγüρημα της ΣκÝψης και ορμÞ üταν το θεωροýμε κÜτω απü το κατηγüρημα της ¸κτασης, και το εξηγοýμε με τους νüμους της κßνησης και της αδρÜνειας»[2].
Φαßνεται πως για τον Σπινüζα δεν υφßσταται το πρüβλημα της αλληλεπßδρασης σþματος και πνεýματος γιατß θεωρεß πως η ψυχÞ και το σþμα, η συνεßδηση και ο χþρος, δεν εßναι ουσßες Þ υποστÜσεις αλλÜ κατηγορÞματα Þ γνωρßσματα Þ ιδιüτητες μιας και ενιαßας ουσßας. Στο σýμπαν δεν μποροýν να υπÜρχουν πολλÝς διαφορετικÝς ουσßες Ουσßα (substantia) εßναι μüνο ο Θεüς που εßναι ασýλληπτος απü εμÜς. Εμεßς, ως πεπερασμÝνα üντα, μποροýμε να γνωρßσουμε μüνο πεπερασμÝνα πρÜγματα και αυτÞ η γνþση εßναι η γνþση των τρüπων (modi) των κατηγορημÜτων (attributa) της ουσßας[3]. Στη θÝση της παραδοσιακÞς διÜκρισης μεταξý ουσßας Þ υπüστασης και ιδιüτητας Þ κατηγορÞματος ο Σπινüζα διακρßνει μεταξý ουσßας και τρüπου, ορßζοντας με Ýναν ιδιüτυπο και ριζοσπαστικü ρüλο την Ýννοια του κατηγορÞματος. Πολλοß μÜλιστα συγκαιρινοß δυσκολεýτηκαν πολý να κατανοÞσουν πþς μια υπüσταση μπορεß να συνßσταται -στον ßδιο βαθμü- σε διαφορετικÜ κατηγορÞματα καθþς για αυτοýς θα Ýπρεπε να σχετßζεται μüνο με Ýνα ουσιαστικÜ. Οι διαφορετικοß καθορισμοß γινüντουσαν αντιληπτοß ως αντιφατικοß Þ σε μια σχÝση γενþν και ειδþν, üπου μüνο η βÜθμωση εξασφÜλιζε τη μη-αντßφαση. Ουσßα εßναι αυτü που «εßναι μÝσα στον εαυτü του και γßνεται αντιληπτü μÝσα απü τον εαυτü του». «Εßναι μÝσα στον εαυτü του» σημαßνει üτι εßναι η αιτßα του εαυτοý του. Για παρÜδειγμα, το üτι το Α εßναι μÝσα στο Β σημαßνει üτι το Β εßναι η αιτßα, η εξÞγηση της ýπαρξης του Α[4].
Με Üλλα λüγια ο Θεüς, ως η μüνη ουσßα, εßναι η ßδια αιτßα της ýπαρξης του και αιτßα για την ýπαρξη üλων των Üλλων πραγμÜτων. Ο Σπινüζα αντιλαμβÜνεται τον Θεü ως «μια ουσßα που συνßσταται σε Üπειρα κατηγορÞματα, καθÝνα απü τα οποßα εκφρÜζει αιþνια και Üπειρη ουσßα»[5]. Απü αυτÜ τα κατηγορÞματα ο πεπερασμÝνος ανθρþπινος νους μπορεß να συλλÜβει μüνο δýο, την Ýκταση Þ χþρο Þ σþμα, και τη σκÝψη Þ πνεýμα Το κατηγüρημα εßναι αυτü που η διÜνοια μπορεß να αντιληφθεß üτι συγκροτεß την ουσßα[6], αφοý η ßδια η ουσßα εßναι γνωστικÜ απροσπÝλαστη. Για παρÜδειγμα, το να ποýμε üτι υπÜρχουν δýο ιδιüτητες Þ κατηγορÞματα (π.χ. ΣκÝψη και ¸κταση, Θεüς Þ Φýση, Λüγος Þ Αßτιο) σημαßνει üτι μποροýμε να γνωρßσουμε ταυτüχρονα μÝσα απü δýο διαφορετικÝς και μη συγκρßσιμες οπτικÝς γωνßες, που üμως συν-κλßνουν[7]. Ο τρüπος, αντßθετα απü την ουσßα, για να υπÜρξει, χρειÜζεται να υπÜρξει μÝσα σε κÜτι Üλλο. Οι τρüποι εßναι οι αντιληπτÝς σε μας φιγοýρες με τις οποßες ο Θεüς εμφανßζεται στα πρÜγματα. Ο Üνθρωπος εßναι Ýνας περιορισμÝνος τρüπος του Θεοý που υπÜρχει ταυτüχρονα στον Θεü τüσο ως τρüπος σκÝψης üσο και ως τρüπος Ýκτασης. ΚÜθε τρüπος Ýκτασης εßναι πανομοιüτυπος με τον αντßστοιχο τρüπο σκÝψης. Το ανθρþπινο πνεýμα και το ανθρþπινο σþμα εßναι το ßδιο πρÜγμα ιδωμÝνο απü διαφορετικÞ σκοπιÜ, απü τη σκοπιÜ των κατηγορημÜτων της Ýκτασης και της σκÝψης.
Ο Θεüς και ο κüσμος εßναι το ßδιο πρÜγμα. Ο κüσμος μας εßναι Θεüς Þ Φýση. Η συγκεκριμÝνη θÝση οδÞγησε τον Σπινüζα στον πανθεúσμü Þ παμψυχισμü και δεν εßναι παρÜξενο το γεγονüς üτι στην εποχÞ του το üνομÜ του εßχε γßνει συνþνυμο της αθεÀας[8].
Η ιδεþδης επιστÞμη πρÝπει να ερευνÜ τον κüσμο üχι στον συγκεκριμÝνο χωρüχρονο αλλÜ απü τη σκοπιÜ της αιωνιüτητας (sub specie aeternitatis)[9]. ¸τσι βλÝπει ο Θεüς τον κüσμο και το ßδιο κÜνουμε και εμεßς στον βαθμü που μετÝχουμε σε Ýνα απειροελÜχιστο μÝρος του θεúκοý νου. Η γνþση προÝρχεται απαγωγικÜ απü σαφεßς και διακριτÝς ιδÝες. Η αντικειμενικÞ γνþση Ýχει μορφÞ μαθηματικÞς αλÞθειας. Τα μαθηματικÜ δεν λειτουργοýν με γενικÝς ιδÝες που προσλαμβÜνουμε μÝσω των εμπειριþν, αλλÜ με ορισμοýς και Ýννοιες που αποδεικνýουν τις συνθÞκες της αναγκαßας ýπαρξης, ενþ με την αυστηρÞ τους συλλογιστικÞ προφυλÜσσουν τη συνεßδηση απü τις διαστρεβλþσεις της φαντασßας και των συναισθημÜτων στον τρüπο σýλληψης και ερμηνεßας του κüσμου. Εδþ φαßνεται üτι η ηθικÞ του Σπινüζα κυριαρχεßται απü τον γεωμετρικü τρüπο σκÝψης καθþς επιθυμεß να αντιμετωπßσει τα ανθρþπινα πÜθη σαν να εßναι τρßγωνα και παραλληλüγραμμα.
Ο Σπινüζα αναγνωρßζει τρßα εßδη γνþσης με ιεραρχικÞ δομÞ:

opinio: η συγκεχυμÝνη και ανεπαρκÞς γνþση, η οποßα στηρßζεται στην εμπειρßα.
ratio: εßναι η κοινÞ γνþση βÜσει της οποßας γνωρßζουμε τα χαρακτηριστικÜ αλλÜ üχι την ουσßα των πραγμÜτων.
scientia intuitiva (Ενüραση): γνþση των αιτιþν των πραγμÜτων, δηλαδÞ τη γνþση των ιδιοτÞτων Þ κατηγορημÜτων του Θεοý.

Δεν διατεßνομαι μüνο üτι η αμαρτßα δεν εßναι τßποτε το θετικü, βεβαιþνω üτι μιλÜμε και για Üτομα με Ýναν καθαρÜ ανθρþπινο τρüπο üταν λÝμε üτι αμαρτÜνουμε απÝναντι στον Θεü Þ üτι οι Üνθρωποι μπορεß να προσβÜλλουν τον Θεü.
Αλληλογραφßα, ΕπιστολÞ 19 στον Blyenberg

Ο Σπινüζα δεν αποδÝχεται την τελεολογικÞ αντßληψη για τη φýση. Θεωρεß πως η φýση Ýχει σκοποýς να πραγματþσει, αλλÜ üχι ΤÝλος, καθþς αυτü εßναι μüνο μßα ανθρωπομορφικÞ προκατÜληψη -ο Θεüς Þ Φýση ως Ýνας Üνθρωπος που σιγÜ-σιγÜ φτιÜχνει τον κüσμο üπως του αρÝσει περιμÝνοντας την ΤελικÞ ΤÜξη που επιθυμοýσε «εξ αρχÞς». Πιστεýει üτι δεν πρÝπει να προεκτεßνουμε στην ερμηνεßα της φýσης τον τρüπο με τον οποßο κατανοοýμε ψυχολογικÜ τον εαυτü μας και τις πρÜξεις μας. Σε μια τÝτοια περßπτωση δεν βλÝπουμε τη φýση, αλλÜ προβÜλλουμε τον εαυτü μας στη φýση. ¼πως εßναι φυσικü, μια τÝτοια αντßληψη ανατρÝπει την ορθολογικÞ σχÝση αιτßας και αποτελÝσματος που διÝπει τη φýση. Απü την αναγκαιüτητα της ýπαρξης του Θεοý ο Σπινüζα συλλαμβÜνει Ýναν αιτιατÜ καθορισμÝνο κüσμο. Τα πÜντα λειτουργοýν μÝσα απü μια πολλαπλÞ αιτιατÞ σχÝση και ο κüσμος καθßσταται σýστημα που ενυπÜρχει στον εαυτü του και φÝρει εγγενþς την αιτßα της ýπαρξÞς του.
Απü γÝννησÞς τους οι Üνθρωποι δε γνωρßζουν την αιτιüτητα αλλÜ προσανατολßζονται στη γνþση αυτοý που θεωροýν χρÞσιμο και η αποκαλοýμενη φυσικÞ αρμονßα και τÜξη δεν μπορεß να σημαßνει κÜτι περισσüτερο απü το üτι τα πρÜγματα μποροýν να συνυπÜρχουν χωρßς αντιφÜσεις. Οι ιδιüτητες της ýλης δεν υφßστανται per se, αλλÜ συναρτþνται με τις δικÝς μας προσλÞψεις παραστÜσεων. Σýμφωνα με τον φιλüσοφο, ακüμη και οι απüλυτες αξßες (καλü και κακü) εßναι σχετικÝς και εξαρτþνται απü τις επιδιþξεις μας. Διατυπþνοντας μια σχετικÜ συγκινησιοκρατικÞ θεωρßα τονßζει, üπως και ο Τüμας Χομπς, üτι δεν «επιθυμοýμε κÜτι επειδÞ το θεωροýμε αγαθü αλλÜ, αντιθÝτως, Θεωροýμε κÜτι αγαθü επειδÞ το επιδιþκουμε, το επιθυμοýμε, το θÝλουμε, το ποθοýμε διακαþς».
Το «ιδεατüν» (ideatum) εßναι φιλοσοφικüς üρος που χρησιμοποιÞθηκε απü τον Σπινüζα. Σημαßνει το αντικεßμενο που αντιστοιχεß σε κÜποια ιδÝα (φιλοσοφικÞ). Παλαιüτερα σÞμαινε οποιοδÞποτε αντικεßμενο που κατασκευÜζεται σýμφωνα με κÜποια ιδÝα, εκ των προτÝρων üμως καθορισμÝνη.

1632 ΓÝννηση του Σπινüζα στο ¢μστερνταμ απü μια οικογÝνεια Εβραßων εμπüρων οι οποßοι εßχαν μεταναστεýσει απü την Πορτογαλßα. Ο Γαλιλαßος δημοσιεýει τους Διαλüγους, που κατÜσχονται απü την ΙερÜ ΕξÝταση. Κυκλοφορεß ο Ροβινσþνας Κροýσος του Ντεφüε.
1633 Ο ΝτεκÜρτ εγκαταλεßπει το σχÝδιο να δημοσιεýσει τη κοπερνßκεια πραγματεßα του Ο Κüσμος (Le Monde).
1637 Δημοσιεýεται ο Λüγος περß της μεθüδου του ΝτεκÜρτ, συνοδευüμενος απü 3 πραγματεßες: ΔιοπτρικÞ, ΜετÝωρα, Γεωμετρßα.
1638 Πεθαßνει η μητÝρα του Σπινüζα.
1641 Δημοσιεýονται οι Στοχασμοß περß της 1ης φιλοσο­φßας του ΝτεκÜρτ.
1642 ΞεσπÜ ο εμφýλιος πüλεμος στην Αγγλßα. Ο Χομπς δηοσιεýει το Ýργο Περß του πολßτη (De Cive) στο Παρßσι.
1643 Ο ΝτεκÜρτ απειλεßται με απÝλαση και κÜψιμο των γραπτþν του απü τις αρχÝς της ΟυτρÝχτης, μετÜ τη διαμÜχη του με τον πανßσχυρο καθηγητÞ θεολογßας Gisbertus Voe­ tius.
1644 Δημοσιεýονται οι ΑρχÝς της φιλοσοφßας (Principia Philosophiae) του ΝτεκÜρτ.
1647 Καταδßκη και δημüσια μαστßγωση του ΟυριÝλ ντα Κüστα απü την εβραßκÞ συναγωγÞ του ¢μστερνταμ, που αρ­γüτερα αυτοκτονεß. Ο Σπινüζα πρÝπει να παρακολοýθησε την επιβολÞ της ποινÞς. Δημοσιεýεται η γαλλικÞ μετÜφρα­ση των Αρχþν της φιλοσοφßας του ΝτεκÜρτ. Ο Χομπς aημοσιεýει μια 2η Ýκdοση του De Cive στο Παρßσι.
1648 ΕιρÞνη του Mûnster. Ανεξαρτησßα των ΕνωμÝνων Επαρχιþν απü την Ισπανßα.
1649 Δημοσιεýονται τα ΠÜθη της ψυχÞς (Les Passions de l'Ame) του ΝτεκÜρτ.
1650 ΞεσπÜ κρßση στη στρατιωτικÞ-μοναρχικÞ διοßκηση (οßκος της ΟρÜγγης) και τη πολιτικÞ 8ιοßκηση της Ολλανδßας. Πεθαßνει ο ΝτεκÜρτ.
1651 Ο Χομπς 8ημοσιεýει τον ΛεβιÜθαν.
1653 Πρüεδρος του Συμβουλßου των ΕνωμÝνων Επαρχιþν (Raadspensionaris) ο Γιüχαν ντε Βιτ (Johan de Witt).
1654 ΘÜνατος του πατÝρα του Σπινüζα. Ο Σπινüζα 8ιευθýνει τον εμπορικü οßκο του πατÝρα του για τα επüμενα χρüνια μαζß με τον α8ελφü του.
1655 Ο Σπινüζα φοιτεß στη σχολÞ του Van den Enden εισερχüμενος σε νÝο κýκλο σχÝσεων και ριζοσπαστικþν ι8εþν.
1656 Αφορισμüς απ' την εβραúκÞ κοινüτητα του ¢μστερνταμ.
1657 Δημοσιεýεται το Ýργο του Hans van Schooten, ΜαθηματικÝς ασκÞσεις.
1660 Ο Σπινüζα αρχßζει να εκπονεß τη Πραγματεßα για τη διüρθωση του νου (Tractatus de lntellectus Emendatione). Ο Μπüυλ (Boyle) δημοσιεýει τα ΝÝα ψυσικομηχανικÜ πει­ρÜματα (New ExpeÞments Physico-Mechanical). Ο Χομπς 8ημοσιεýει το Ýργο Examinatio et emendatio mathematicae hodiernae.
1661 Ο Σπινüζα εγκαθßσταται στο ΡÝινσμπυρχ (Rijnsburg). Ασκεß την τÝχνη λεßανσης φακþν για μικροσκüπια και τηλεσκüπια. Φοßτηση στο ΠανεπιστÞμιο του ΛÝιντεν. Αλλη­λογραφßα με τον 'Ολντενμπουργκ (Oldenburg), γραμματÝα της ΒασιλικÞς Εταιρεßας Λονδßνου. ΔιαμÜχη ανÜμεσα στον Μπüυλ και τον Χομπς σχετικÜ με το κενü. Ο Χομπς 8ημοσιεýει το Dialogus physicus de natura aerae, αμφισβητþντας τα συμπερÜσματα και τη πειραματικÞ μÝθο8ο του Μπüυλ.
1662 ΣυγγραφÞ της ΣυνοπτικÞς πραγματεßας (Korte Verhandeling van God, de Mensch, en deszlfs Welstand) του Σπι­ν6ζα.
1663 Ο Σπιν6ζα εγκαθßσταται στο Φüορμπυρχ (Voorburg). Δη­ μοσιεýει το Ýργο του Οι ΑρχÝς της φιλοσοφßας του Ντε­ κÜρτ, ΜÝρος Ι και //, συνοδευüμενο απο το επßμετρο: ΜεταφυσικÝς σκÝψεις. ΓρÜφει τα πρþτα δοκßμια της ΗθικÞς. Ο Μπüυλ δημοσιεýει το Ýργο Experiments and Considera­ tions conceming Cowurs. Το Ýργο θα το πληροφορηθεß ο Σπινüζα απü τον ¼λντενμουργκ το 1665. Δημοσιεýεται στο Λονδßνο το Ýργο Optica Promota του James Gregory, που Ýχει βρεθεß στη βιβλιοθÞκη του Σπιν6ζα.
1664 Απειλοýνται οι σχÝσεις ανÜμεσα στην Ολλανδßα και την Αγγλßα, λüγω του ανταγωνισμοý για την υπεροχÞ στο διε­θνÝς εμπüριο και στις αποικßες της Βüρειας ΑμερικÞς και της ΑνατολικÞς ΑφρικÞς.
1665 ΑρχÞ του δεýτερου Αγγλο-Ολλανδικοý πολÝμου.
Ο Σπιν6ζα αρχßζει να γρÜφει τη Θεολογικο-πολιτικÞ πραγματεßα, διακ6πτοντας τη συγγραφÞ της ΗθικÞς, που την Üρχισε περßπου το 1662 και τη συνÝχισε απ6 το 1670 μÝχρι το 1675.
1666 Ο Σπιν6ζα εκπονεß μια πραγματεßα Περß υπολογισμοý πιθανοτÞτων, που εκδiδεται μαζß με μια Üλλη μικρÞ πραγματεßα Περß του ουρÜνιου τüξου, στα 1687.
1670 Δημοσιεýεται η Θεολογικο-πολιτικÞ πραγματεßα του Σπιν6ζα ανωνýμως. Θýελλα αντιδρÜσεων.
1671 Μετοßκηση του Σπιν6ζα στη ΧÜγη.
1672 Ο Λουiδοβßκος ΙΔ' εισβÜλλει στην Ολλανδßα. Οι αδελφοß ντε Βιτ κατακρεουργοýνται απü τον üχλο. Η μοναρχßα επανÝρχεται.
1673 Ο Σπιν6ζα αρνεßται μια Ýδρα φιλοσοφßας στη ΧαúδελβÝργη.
1674 Καταδßκη της Θεολογικο-πολιτικÞς πραγματεßας απü την ολλανδικÞ συνÝλευση.
1675 Ολοκληρþνεται η συγγραφÞ της ΗθικÞς, που αποφεýγει ο Σπινüζα να δημοσιεýσει. Αρχßζει η συγγραφÞ της ΠολιτικÞς πραγματεßας.
1676 ΣυναντÞσεις με τον ΛÜιμπνιτς.
1677 ΘÜνατος του Σπινüζα στις 21 ΦλεβÜρη. Το προηγοýμενο βρÜδυ συγκÝντρωσε τα Ýργα και την αλληλογραφßα του σε κιβþτιο, που εμπιστεýτηκε στον ιδιοκτÞτη του σπιτιοý που Ýμενε, το ζωγρÜφο Van der Spyck για να το παραδþσει στον εκδüτη Jan Rieuwertz, στο ¢μστερνταμ, üπως κι Ýγινε.

 

 

Web Design: Granma - Web Hosting: Greek Servers