Πρόλογος
Δια του παρόντος, έρχεται να κλείσει ένα ακόμα κενό, σχετικά με την αρχαία ιατρική και τους κυριώτερους πρωταγωνιστές της. Σε προηγούμενα άρθρα, έχουν ήδη αναφερθεί, ο Ιπποκράτης, οι Ασκληπιάδης Γαληνός &”Ανώνυμος του Λονδίνου”. Σε τούτο δω θα γίνει ιδιαίτερη μνεία σε 2 ακόμα από τους κορυφαίους και μεταγενέστερους λιγάκι, σε βαθμό που να χαρακτηρίζονται, ειδικά ο 2ος, Ερασίστρατος, σαν ο τελευταίος μεγάλος ιατρός της αρχαιότητας.
Το τρομερά ενδιαφέρον, με τους αρχαίους ιατρούς, είναι η οξύννοια που τους διακατείχε, στο να μπορέσουνε να εμβαθύνουνε σε θέματα υγείας κι υγιεινής, σε τέτοια βύθη αλλά και σε τέτοια ύψη, που δύσκολα δικαιολογούνται βάσει των μέσων της εποχής και των γνώσεών της. Κι άρα, όπως λέει το αρχαίο ρητό: “Νους υγιής εν σώματι υγιή”, εφόσον η υγεία είναι πρώτα απ’ όλα, καθίσταται πλέον προφανέστατο, πόσο σημαντικό ρόλο παίξανε στα χρόνια τους και στην ανάπτυξη, όλων των άλλων σπουδών, επιτυχιών, καλλιτεχνικής ανάπτυξης κι ό,τι βάλει ο νους, μιας κι εξασφαλίσανε όσο πιο καλά μπορούσανε, την Υγεία. Γι’ αυτό λοιπόν, απολαύστε το άρθρο, όσο κι εγώ, όταν το ‘στηνα. Π. Χ.
Εισαγωγή
Η ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα πρωτοεμφανίσθηκε στους Μινωικούς κι έπειτα στους Μυκηναϊκούς πολιτισμούς προ 3.000 περίπου ετών. Η θαλασσοκρατία της Κρήτης κι οι εμπορικές και πολιτισμικές σχέσεις των Κρητών με τους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου κι ιδιαίτερα με την Αίγυπτο συμβάλανε στην ανάπτυξη της Μινωϊκής Ιατρικής. Η εμπειρική Ιατρική είχεν αναπτυχθεί αρκετά (Μουσείο Κνωσσού) δείχνει ότι ανθούσε κι η μαγική Ιατρική. Γνωστά στη Μινωική περίοδο ήτανε τα αρωματικά φυτά μίνθη και δίκταμο, αψίνθιο, σήσαμο, άσπληνο, δαύκο, πεύκη, κυπαρίσσι κ.ά. Ο Θεόφραστος έγραφε “το δίκταμον ίδιον της Κρήτης σπάνιον δε εστί“. Επίσης η υγιεινή ήτανε πολύ διαδεομένη όπως φαίνεται άλλωστε στις θαυμάσιες εγκαταστάσεις αποχέτευσης που έχουνε βρεθεί στ’ ανάκτορα της Κνωσσού και της Φαιστού. Εκτός από τις εγκαταστάσεις των πήλινων αγωγών αποχέτευσης έχουνε βρεθεί και συστήματα αερισμού, φωτισμού, συστήματα λουτήρων, αποχωρητήρια, που ελάχιστα διαφέρουν από τα σημερινά. Όλα αυτά δείχνουνε πως οι Κρήτες είχαν αυξημένην αντίληψη της αξίας της καθαριότητας και της υγιεινής διαβίωσης.
Γύρω στο 14ο & 15ο αι. π.Χ. αρχίζει στην Ελλάδα η λατρεία των Ολυμπίων Θεών. Αυτοί είχανε τη δυνατότητα να θεραπεύσουν. Οι ιερείς-γιατροί μπορούσαν να διώξουνε τα κακοποιά πνεύματα και να θεραπεύσουνε τους αρρώστους. Πολλές πληροφορίες μας δίνει ο Όμηρος. Ο Απόλλωνας εθεωρείτο θεός της ιατρικής, του φωτός και της μαντικής. Τον αποκαλούσανε λοίμιον, εκηβόλον, αλεξίκακον, παιήοντα, παίονα ή παιάνα-ιατρό. Ο Ερμής γνώριζε τη χρήση των βοτάνων και πραγματοποιούσε “καισαρικές τομές” μία για τη διάσωση του Διονύσου (γιου της Σεμέλης) και μία για τη διάσωση του Ασκληπιού (γιου της Κορωνίδας). Η Ειλείθυια ήτανε θεότητα του τοκετού. Ο Ασκληπειός ήτανε βάσει μαρτυριών Ομήρου και Πινδάρου, ένας απλός θνητός, άρχοντας της Θεσσαλικής πόλης Τρίκκης όπου άσκησε την Ιατρική. Θεωρήθηκε γιος του Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία. Ο Όμηρος τον χαρακτηρίζει σαν “αμύμονα ιητρόν“. Διδάχθηκε την Ιατρική από τον Κένταυρο Χείρωνα που ζούσε στο Πήλιο, είχε 5 παιδιά, τον Μαχάονα, τον Ποδαλείριο, την Υγεία, την Ιασώ και τη Πανάκεια που λατρεύονταν σε πολλές πόλεις της Ελλάδας. Οι γιοί του ίδρύσαν Ασκληπιεία που αποτελέσανε τα θεραπευτήρια της αρχαίας Ελλάδας. Η θεραπεία των ασθενειών γινόταν δι “εγκοιμήσεως“. Μετά το τέλος της, οι ασθενείς έπρεπε να καταβάλουνε τα καλούμενα “ίατρα“.
Στον Όμηρο αλλά κι από άλλες ιστορικές πηγές πληροφορούμεθα ότι πολλοί ιατροί διακριθήκανε για τις ικανότητές τους όπως ο Μαχάων (χειρουργική), ο Ποδαλείριος (παθολογία), ο Μέλαμπους (ψυχιατρική), ο Αχιλλέας (πρώτες βοήθειες), ο Σθέναλος ( ορθοπεδική), ο Δηκομήδης (παθολογία), ο Αρισταίος (δερματολογία), ο Αμφιάραος (ιατροθεραπευτική). Άλλοι ονομαστοί γιατροί ήταν ο Πολύειδος, ο Κορίνθιος, ο Μουσαίος, ο Ιάσων, ο Άλκων, ο Πανθείδης, ο Παλαμήδης, ο Αμφίλοχος, ο Μνησίθεος, ο Πραξαγόρας, ο Αντιγένης, ο Κτησίας, ο Χρύσιππος κ.ά.. Όλοι αυτοί οι ιατροί (θεραπευτές και μάντεις) ελατρεύοντο σαν ήρωες κι ημίθεοι. Οι ιατροί-θεραπευτές της εποχής χρησιμοποιούσαν βότανα και διάφορες αρωματικές ουσίες όπως κύμινο, μάραθο, σήσαμο, κάρδαμο, μίνθη, σχοίνο, σέλινο, χασίς (μήκων υπνοφόρος). Σε αγαλματίδια και σε αγγεία βρεθήκανε παραστάσεις θεών με χαρακτηριστικές απεικονίσεις κωδιών της μήκωνος (παπαρούνα οπίου). Πλατειά χρήση του οπίου γινότανε στη Μυκηναϊκή Εποχή σαν υπνωτικό και φάρμακο της λήθης και της ευφορίας, γι’ αυτό και το φυτό καλλιεργείτο ευρέως στην αρχαία Σικυώνα (Κιάτο). Ο μανδραγόρας, το κυκλάμινο, το αψίνθιο, ο ελλέβορος, το δίκταμο, το σίλφιο χρησιμοποιούντο επίσης. Η τραυματιολογία κι η ορθοπεδική αναφέρονται πολύ από τον Όμηρο: περιγράφει 140 είδη τραυμάτων και καταγμάτων. Για τη περιποίηση των τραυμάτων χρησιμοποιούσανε φύλλα δένδρων και σκόνες με στυπτικές ιδιότητες. Σαν αναισθητικά χρησιμοποιούσαν όπιο, σίνο, μανδραγόρα. Σαν απολυμαντικά χρησιμοποιούσανε κρασί, ξύδι, θερμό λάδι, θαλασσινό νερό, θειάφι κ.ά..
Ο χρυσούς αιώνας της Αρχαίας Ελληνικής Ιατρικής συμπίπτει με τη παρουσία του Ιπποκράτη τον 5ο αι. π.Χ. Γεννήθηκε στη Κω το 460 (490) π.Χ. Ήτανε σύγχρονος του Περικλή, του Φειδία, του Θουκυδίδη, του Σωκράτη. Σπούδασε κοντά στον πατέρα του που ήταν Ασκληπιάδης και σε διάσημους γιατρούς-φιλόσοφους της εποχής του. Ταξίδεψε σε πολλά μέρη (Μ. Ασία, Αφρική, Θεσσαλία, Θράκη κι αλλού). Ήταν ο θεμελιωτής της ορθολογιστικής Ιατρικής και συγγραφέας πολλών Ιατρικών βιβλίων που αναφέρονται σε όλα σχεδόν τα θέματα της Ιατρικής (παθολογία, φυσιολογία, ψυχολογία, ηθική, τεχνική της χειρουργικής υγιεινής κ.ά.). Η Ιπποκρατική Συλλογή περιλαμβάνει 72 βιβλία κι έχουνε γίνει μέχρι σήμερα (από το 1525) 662 εκδόσεις. Έγραψε τον περίφημο όρκο που περιλαμβάνει στοιχεία ηθικής κι ιατρικής δεοντολογίας. Δεχόταν ότι τα πάντα προέρχονται από 4 στοιχεία (αέρας, γη, φωτιά και νερό). Επίσης δεχόταν ότι οι ανθρώπινοι χυμοί είναι 4 (το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη κι η μαύρη χολή). Ο άρρωστος είναι μία ενιαία ψυχοσωματική οντότητα που πρέπει να ερευνάται στο σύνολό της. Η παρατήρηση, η εμπειρία κι ο ορθολογισμός είναι 3 θεμελιώδεις αρχές της Κλινικής Ιπποκρατικής Ιατρικής.
Χρησιμοποίησε το αλάτι, το χαλκό, τη πίσσα, τον οίνο σαν αντισηπτικά, χρησιμοποίησε επίσης την άμεση ακρόαση του θώρακα, περιέγραψε το “Ιπποκράτειο προσωπείο“, την ”Ιπποκράτειο σείσιν”, τους Ιπποκράτειους δακτύλους (πληκτροδακτυλία). Ο αριθμός των φαρμάκων που χρησιμοποιούσε ξεπερνούσε τα 300. Για παράδειγμα αναφέρονται καθαρτικά (γάλα, μέλι, ελλέβορος), διουρητικά (κρεμμύδια, κανθαρίδες), ναρκωτικά (όπιο, μανδραγόρας), στυπτικά (χαλκός, σίδηρος, στυπτηρία). Οι αντιλήψεις του συνοψίζονται σε μια φράση (αφορισμό) ‘Άσκείν περί τα νουσήματα δύο: Ωφελέειν ή μη βλάπτειν“. Ο ιατρός κατά τον Ιπποκράτη πρέπει να έχει φιλοσοφική υποδομή “Ιητρός γαρ φιλόσοφος ισόθεος“. Το έργο του το χαρακτηρίζει διαχρονικότητα κι είναι συγχρόνως ιατρικό , φιλοσοφικό, ανθρωποκεντρικό, βιολογικό, προφητικό. Δικαίως χαρακτηρίζεται πατήρ της Ιατρικής.
Ο Ιπποκράτης ήταν ιδρυτής της Ιπποκρατικής Σχολής. Οι μαθητές του ξεχύθηκαν σε όλο τον υπαρκτό κόσμο και δίδαξαν τις Ιπποκρατικές γνώσεις για 4 αιώνες περίπου. Οι βασικοί διάδοχοί του ήσαν οι 2 γιοι του Θεσσαλός και Δράκων κι ο άνδρας της κόρης του, Πόλυβος κι οι 3 τους ασχολήθηκαν με την Ιατρική και τη συγγραφή. Λέγεται ότι πολλά από τα έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής εγράφησαν απ’ αυτούς. Άλλοι σπουδαίοι μαθητές του υπήρξαν ο Πραξαγόρας ο Κώος* (της Σχολής της Κω), ο Κνίδιος ο Χρύσιππος** των οποίων μαθητές ήταν ο Ηρόφιλος κι ο Ερασίστρατος. Μετά τον Ιπποκράτη ιδρύθησαν στην Ελλάδα Ιατροφιλοσοφικές Σχολές όπως η Δογματική, η Εμπειρική, η Μεθοδική, η Πνευματική κι η Εκλεκτική. Επίσης, τέλη 4ου – αρχές 3ου π.Χ. αι. ιδρύθηκε στην Αλεξάνδρεια η φημισμένη Αλεξανδρινή Ιατρική Σχολή με τους δυο Έλληνες ιατρούς, Ηρόφιλο κι Ερασίστρατο.
—————————–
* Ο Πραξαγόρας γεννήθηκε στη Κω περίπου το 340 π.Χ. Ήτανε ιατρός κι ειδικός στα φάρμακα. Τόσον ο πατέρας του, Νικάρχης, όσο κι ο παππούς του ήταν ιατροί. Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη προσωπική ζωή του και κανένα από τα γραπτά του δεν έχει διασωθεί.
Μεταξύ του θανάτου του Ιπποκράτη το 375 π.Χ. και της ίδρυσης της Αλεξανδρινής Σχολής στην Αίγυπτο, η ελληνική ιατρική εδραιώθηκε με εικασίες, σημειώνοντας μικρή πρόοδο. Τη περίοδο αυτή 4 άντρες ανέλαβαν τη μελέτη της ανατομής: Διοκλής ο Καρύστιος, (4ος αι. π.Χ.), Πραξαγόρας, Ηρόφιλος (335-280 π.Χ.) και τέλος ο Ερασίστρατος(304 π.Χ.- 250 π.Χ.).
Ο Γαληνός (129-216 μ.Χ.), ένας διάσημος Έλληνας γιατρός, έγραψε για τον Πραξάγορα πως ήτανε σημαντική προσωπικότητα στην ελληνική ιατρική και μέλος της λογικής ή δογματικής σχολής. Γνώριζεν επίσης πιθανόν τα έργα του Πραξαγόρα, γράφοντας για φυσικές επιστήμες, ανατομία, αιτίες και θεραπεία ασθενειών, και για οξείες ασθένειες και μνημονεύοντάς τον.
Ο Πραξαγόρας υιοθέτησε μια παραλλαγή της χημικής θεωρίας κι αντί των 4 χυμών (αίμα, φλέγμα, κίτρινη & μαύρη χολή: Ιπποκράτης) που προτιμούσαν οι περισσότεροι γιατροί, επέμεινε σε 11. Όπως κι οι άλλοι Έλληνες γιατροί, πίστευε ότι η υγεία κι η ασθένεια ελέγχονταν από την ισορροπία ή την ανισορροπία αυτών των χυμών. Για παράδειγμα, αν υπάρχει σωστή θερμοκρασία στον οργανισμό, η διαδικασία της πέψης είναι φυσική. Πολύ χαμηλή ή πάρα πολλή υψηλή θερμόκρασία θα προκαλέσει αύξηση των άλλων χυμών, κι αυτό δημιουργεί-παράγει στη συνέχεια ορισμένες ασθένειες. Θεωρούσε ότι η πέψη είναι ένα είδος σήψης ή αποσύνθεσης, μια ιδέα που διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αι.
Ο Πραξαγόρας επηρέασεν επίσης ιδιαίτερα την Αλεξανδρινή Ιατρική Σχολή κι ήτανε δάσκαλος του Ηρόφιλου. Αν κι αυτή κι η τεράστια βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας καταστράφηκαν από καταπατητές-κατακτητές, αργότερα οι Άραβες ιατροί κατέβαλαν τιτάνιες προσπάθειες για τη διάσωση έστω μέρους από τα κείμενα. Μετά τη πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έλληνες μελετητές μεταφέρανε την ελληνική ιατρική επιστήμη στις ιατρικές σχολές της Δυτικής Αναγέννησης.
Μελέτησε την ανατομία του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.) και τη βελτίωσε διαχωρίζοντας τις αρτηρίες και τις φλέβες. Έβλεπε τις αρτηρίες ως σωλήνες αέρα, παρόμοιες με τη τραχεία και τους βρόγχους, που έφεραν το “πνεύμα”, τη μυστικιστική δύναμη της ζωής. Οι αρτηρίες έβγαζαν την αναπνοή της ζωής από τους πνεύμονες στην αριστερή πλευρά της καρδιάς μέσω της αορτής στις αρτηρίες του σώματος. Πίστευε ότι οι αρτηρίες προήλθαν από τη καρδιά, αλλά οι φλέβες προήλθαν από το συκώτι. Οι φλέβες έφεραν αίμα, το οποίο δημιουργήθηκε από αφομοιωμένο φαγητό, στο υπόλοιπο σώμα. Ο συνδυασμός αίματος και πνεύματος παρήγαγε θερμότητα. Ως ένα από τα αστεία του, το παχύ, κρύο φλέγμα που συγκεντρώνεται στις αρτηρίες θα προκαλέσει παράλυση. Επίσης, πίστευε ότι οι αρτηρίες ήταν οι δίαυλοι μέσω των οποίων δόθηκε η εθελοντική κίνηση στο σώμα κι ότι η αιτία της επιληψίας ήταν η παρεμπόδιση της αορτής με την ίδια συσσώρευση φλέγματος. Ο Αριστοτέλης, ο Διοκλής κι ο Πραξαγόρας επέμειναν ότι η καρδιά ήτανε το κεντρικό όργανο της νοημοσύνης κι η έδρα της σκέψης. Ο Πραξαγόρας διέφερε από τους άλλους στο ότι πίστευε πως ο σκοπός της αναπνοής ήταν να παρέχει τροφή για το ψυχικό πνεύμα, αντί να ψύχει την εσωτερική θερμοκρασία.
Οι απόψεις του για τις αρτηρίες είχαν μεγάλην επιρροή στην ανάπτυξη της φυσιολογίας. Δεδομένου πως η έννοια των νεύρων δεν υπήρχε, αυτός εξήγησε τη κίνηση των αρτηριών στο γεγονός ότι οι αρτηρίες γίνονται μικρότερες και μικρότερες και στη συνέχεια εξαφανίζονται. Αυτή η εξαφάνιση προκάλεσε παλμό, γεγονός που τώρα αποδίδεται στους νευρώνες. Ωστόσο, εξέφρασε την εικασία του για το ρόλο του παλμού αυτού κι ήταν ικανοποιημένος που βρήκε την απάντηση του κέντρου της ζωτικότητας και της ενέργειας. Ο μαθητής του, ο Ηρόφιλος, ανακάλυψε πραγματικά αισθητήρια και κινητικά νεύρα.
Ενδιαφέρθηκε για τον παλμό και ήταν ο πρώτος που προσέκρουε στη σημασία του αρτηριακού παλμού στη διάγνωση. Επέμεινε ότι οι αρτηρίες έπαλλαν από μόνες τους κι ήταν ανεξάρτητες από τη καρδιά. Ο Ηρόφιλος αντέκρουσε αυτό το δόγμα στη πραγματεία του “Περί Παλμών“. Σε άλλο τομέα, αντικρούστηκε από τον Γαληνό, που μάλιστα τον επέκρινε επειδή έδειξε πολύ λίγη προσοχή στην ανατομία. Πρότεινε πως ο Πραξαγόρας δεν έφτασε στις θεωρίες του αυτές με ανατομή.
Οι πεποιθήσεις του κράτησαν επί αιώνες. Για παράδειγμα, για σχεδόν 500 χρόνια μετά το θάνατό του, πολλοί εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι οι αρτηρίες δεν περιέχουν αίμα αλλά “πνεύμα”. Ο πιο διάσημος μαθητής του, ο Ηρόφιλος, συνέβαλε στην ίδρυση του θαυμάσιου ιατρικού ιδρύματος στην Αλεξάνδρεια.
** Ο Χρύσιππος από τη Κνίδο, ήταν Έλληνας γιατρός που έζησε κι έδρασε μες στον 4ο αι. π.Χ,. Ήταν γιος του Ερινέως και σύγχρονος του Πραξαγόρα, μαθητής του Εύδοξου του Κνίδου και του Φιλίστιου του Λοκρού (πατέρας του Χρυσίπου κι ιατρός του Πτολεμαίου Σωτήρα) και καθηγητής του Ηρόφιλου. του Ερασίστρατου, του Αριστογένους, του Μεδίου και του Μητρόδωρου. Συνόδευσε τον δάσκαλο του Εύδοξο στην Αίγυπτο, αλλά τίποτε άλλο δεν είναι γνωστό για τα γεγονότα της ζωής του. Έγραψε αρκετά έργα, τα οποία δεν υπάρχουνε πλέον κι ο Γαληνός γράφει πως ακόμα και στην εποχή του κινδύνευαν να χαθούν. Ωστόσο, πολλές από τις ιατρικές του απόψεις διατηρούνται από το Γαληνό ο οποίος τον αναφέρει συχνότατα.
(Σημ:Όσα ονόματα δεν καλύπτουν οι παραπομπές σ’ άλλο άρθρο, είτε καλύπτονται παρακάτω, είτε δεν υπάρχουνε στοιχεία. Σημειωτέον επίσης πως για τους 2 αστερίσκους, βρήκα στοιχεία σε ιστοχώρους εξωτερικού, γιατί εδώ δεν υπάρχει κάτι. Π. Χ.)
Και στο σημείο αυτό ξεκινά το κυρίως θέμα, αφού πρώτα να υπενθυμίσω, πως όσο κι αν υπήρξαν ευφυέστατοι κι ικανοί γιατροί όλοι οι μέχρι τώρα αναφερθέντες, το σκοτάδι στις γνώσεις ακόμα ίστατο βαθύ, καθώς δεν επιτρέπονταν ανατομικές έρευνες σε πτώματα ανθρώπων, καθώς κείνη την εποχή ο νεκρός εθεωρείτο ιερός, ετιμάτο με ό,τι ήτανε δυνατόν, θεωρείτο ιεροσυλία κι έλλειψη σεβασμού, μέχρι και σύληση, το να ασχοληθεί κανείς ανατέμνοντάς τον, έτσι, αναγκαστικά, οι γνώσεις παραμένανε τρόπον τινά, εμπειρικές. Ωστόσο πρέπει να αναγνωρισθεί, πως ακόμα κι έτσι, οι… “προπάτορες” αυτοί της Ιατρικής προοδεύσαν αλματωδώς αν και δε φτάσανε στα μετέπειτα ύψη, όταν πλέον ο Πτολεμαίος Α’, επέτρεψε τις ανατομίες σε πτώματα ανθρώπων. Μέχρι τότε λοιπόν μόνο σε ζώα επιτρέπονταν. Αυτά και κλείνω ζητώντας συγγνώμη για τη μικρή επανάληψη-υπενθύμιση με τα του Ιπποκράτη, μιας κι υπάρχει πλήρης σε άλλο άρθρο, αλλά έστεκε τόσο λογικά κι όμορφα και λυπήθηκα να το απομακρύνω. Π. Χ.
=======================
Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος
Γενικά:
Ακόμα και την εποχή του Ιπποκράτη, η γνώση της θέσης, του σχήματος και της αλληλεπίδρασης των οργάνων κατακτήθηκε από τυχαίες συνήθως παρατηρήσεις σε τραυματίες ή σφάγια. Η μεταβολή της στάσης στη πεποίθηση αυτή ακολουθεί την αλλαγή του φιλοσοφικού πλαισίου που εισάγεται αρχικά με τη διδασκαλία του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία η ψυχή είναι ανεξάρτητη από το σώμα κι αθάνατη. Μετά το θάνατο, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η ψυχή απελευθερώνεται από το σώμα, το οποίο παύει να έχει οποιαδήποτε αξία. Αργότερα ο Αριστοτέλης δίδαξε πως η ψυχή, αν και δεν είναι ανεξάρτητη από το σώμα ή αθάνατη, αποτελεί το σκοπό ή την ουσία της ύπαρξης, υπαινισσόμενος ότι μετά το θάνατο το σώμα δεν έχει ούτε συναισθήματα ούτε αξία ή δικαιώματα. Από την άποψη αυτή δεν απείχε πολύ η θέση ότι το νεκρό σώμα θα μπορούσε επομένως να χρησιμοποιηθεί για νεκροτομές κι ανατομικές μελέτες, που θα παρείχανε γνώση με την άνεση της παρατήρησης. 1ος ανατόμος ήταν ο Διοκλής, που σύχναζε στους κύκλους των Περιπατητικών και συνεχιστής του έργου του ήταν ο Ηρόφιλος.
Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., έγινε κατανομή των επαρχιών στη Βαβυλώνα και Σατράπης της Αιγύπτου με έδρα την Αλεξάνδρεια, έγινε ο Πτολεμαίος Α’ (367-282 π.Χ.) ο Λάγου, που ήτανε στρατηγός του καθώς και μέλος της σωματοφυλακής του, Σατράπης (323 π.Χ.-305 π.Χ.) και Βασιλιάς της Αιγύπτου (306 π.Χ.-283 π.Χ.), γνωστός επίσης με το χαρακτηρισμό Σωτήρ κι ιδρυτής της Πτολεμαϊκής Δυναστείας των Λαγιδών (323 π.Χ.-30 μ.Χ.).. Κυβερνούσε την Αίγυπτο σύμφωνα με τα Ελληνικά πρότυπα κι οργάνωσε τις πόλεις και τις επαρχίες σύμφωνα με αυτά. Προσκάλεσε λοιπόν Έλληνες αποίκους απ’ όλες τις γωνιές του Ελληνικού κόσμου να προσέλθουνε, έτσι ώστε και να εμπλουτίσει, αλλά και να εξαπλώσει την επιρροή του και τη φήμη του. Αυτό αλλά και το ό,τι ίδρυσε ένα σύγχρονο ιατρικό πανεπιστήμιο, μιαν Ιατρική Σχολή, τη λεγόμενη Αλεξανδρινή όπου μάλιστα επέτρεψε την ανατομία και σε πτώματα ανθρώπων, είναι τα 2 σημεία που θα μας απασχολήσουνε προς ώρας για κείνον κι ας τον αφήσουμε τώρα να κυβερνά για να πάμε λίγο πιο προς τα εδώ και πιο συγκεκριμένα στη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας και κάμποσα χρόνια νωρίτερα.
Ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος (335-280 π.Χ.) ήταν Έλληνας ιατρός, άριστος παθολόγος, φαρμακολόγος, γυναικολόγος-μαιευτήρας, χειρουργός κι ανατόμος της Ελληνιστικής Περιόδου κι από τους μέγιστους ιατρούς της αρχαιότητας. Γεννήθηκε στη Χαλκηδόνα κι άκμασε στην Αλεξανδρεια. Το Αλεξανδρινό Μουσείο ή Βασιλική Ακαδημία Αλεξάνδρειας, που είχεν ιδρυθεί από τον Πτολεμαίο Α’, στόχευε στη πρόοδο της ιατρικής συγκεντρώνοντας εκεί κορυφαίους γιατρούς από την Αθήνα κι από άλλες ελληνικές πόλεις. Δυστυχώς δε σωθήκανε τα έργα του, τα γνωρίζουμε μόνον εκ περιγραφών μεταγενέστερων ιστορικών κι από τις επισημάνσεις και μεταφορές που έκανε ο Γαληνός, όστις τονε θαύμαζεν απεριόριστα, και τονε μνημόνευε συχνά σε δικά του γραπτά, καθώς και θεωρίες του. Ο Κέλσος στο έργο του De Medicina κι ο Πατέρας της Εκκλησίας Τερτυλλιανός αναφέρουν ότι ο Ηρόφιλος ανέταμε πειραματιζόμενος τουλάχιστον 600 ζωντανούς καταδίκους!
Πραγματοποίησε εξαιρετικά ακριβείς ανατομικές έρευνες, εκτελώντας ο ίδιος τομές σε ζώντες και νεκρούς, ανθρώπους ή και ζώα, σύμφωνα με τη παράδοση και του δασκάλου του, του Πραξαγόρα. Ο Ηρόφιλος έθεσε τις βάσεις για την επιστημονική έρευνα σε ένα θέμα που ήταν μέχρι τότε απαγορευμένο, αφού η αρχαία λαϊκή αντίληψη πίστευε ότι το νεκρό σώμα έπρεπε να ταφεί άθικτο, γιατί και μετά θάνατον εξακολουθούσε ν’ αντιλαμβάνεται όσα συνέβαιναν.
Βιογραφικά:
Στη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας, ελληνική αποικία στις ασιατικές ακτές του Βοσπόρου, γεννήθηκε περίπου το 335 π.Χ., ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος που θα γινότανε στον μέλλον μεγάλος ιατρός κι όχι μόνον. Είχε στενές σχέσεις με τη φημισμένη στην Αρχαιότητα ιπποκρατική ιατρική σχολή της Κω. Εκεί είχε σπουδάσει με δάσκαλο το φημισμένο στην εποχή του Πραξαγόρα, του οποίου η διδασκαλία τον επηρέασε βαθιά.
Η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου δεν είχε ούτε 30 χρόνια ζωής όταν έφτασε κει πολύς κόσμος, ακούντας και δεχόμενος την ανοιχτή πρόσκληση του Πτολεμαίου Α’, και μάλιστα εκλεκτός κι ανάμεσά τους ήτανε κι ο Ηρόφιλος που από νωρίς έγινε γνωστός σε όλη την Αλεξάνδρεια. Δάσκαλοί του ήταν ο Πραξαγόρας ο Κώος της Ιπποκράτειας Σχολής κι ο Χρύσιππος ο Κνίδιος. Ο Ηρόφιλος ήταν ιατρός, παθολόγος, χειρουργός, γυναικολόγος-μαιευτήρας κι ανατόμος, -ο πρώτος που έκανε επίσημα ανατομία και περιέγραψε τα εσωτερικά όργανα του ανθρωπίνου σώματος. Μέχρι την εποχή αυτή απαγορεύονταν η ανατομία ανθρώπινων σωμάτων, μιας και θεωρούνταν κάτι βέβηλο, αλλά ο Πτολεμαίος επέτρεψε πρώτη φορά να γίνει σε πτώματα ανθρώπων, μιας και μέχρι τότε γίνονταν μόνο σε ζώα. Το ξαναλέω γιατί ήταν ίσως η πιο κομβική στιγμή για την Ιατρική Επιστημονική μελέτη. Τώρα πλέον δεν στήνονται θεωρίες με εικασίες, υποθέσεις ή -το χειρότερο- με μαντικές ή μαγικές ή θρησκοληπτικές μεθόδους ή το ακόμα χειρότερο, με αλμπάνικες πρακτικές. Τώρα ανατέμνουν, ανακαλύπτουνε και στήνουνε θεωρίες μεστές και στηριγμένες. Εντάξει θα χρειαστούνε χρόνια και χρόνια, αιώνες κι αιώνες, για να φτάσει η Ιατρική σε τεράστια άλματα κι ανακαλύψεις, αλλά αν αναζητήσει κανείς το πρώτο έναυσμα, το πρώτο τίναγμα προς τα άνω, θα το αναζητήσει σίγουρα σε κείνη την εποχή και στο θάρρος και τη πυγμή του Πτολεμαίου Σωτήρα!
Έτσι, ο Ηρόφιλος κατάφερε και περιέγραψε πρώτος τον εγκέφαλο και τους νευρώνες που τον αποτελούνε κι ανέπτυξε τη θεωρία πως ήτανε το επίκεντρο των ψυχικών λειτουργιών και της νόησης. Περιέγραψε τον οφθαλμό μαζί με τον χιτώνα του και τ’ οπτικό νεύρο που ‘φτανε μέχρι τον εγκέφαλο και το ονόμασε πόρο (πέρασμα). Επίσης μελέτησε επισταμένως το νευρικό σύστημα, διακρίνοντας τα νεύρα από τα αιμοφόρα αγγεία και τα κινητικά από τα αισθητήρια νεύρα και τους τένοντες. Άλλα πεδία της ανατομικής μελέτης του περιλαμβάνουνε, το ήπαρ, το πάγκρεας και το πεπτικό σύστημα, καθώς και τους σιελογόνους αδένες και το αναπαραγωγικό σύστημα.. Βελτίωσε τη θεωρία του δασκάλου του Πραξαγόρα, περί του σφυγμού, φτιάχνοντας μια δική του κλεψύδρα που μετρούσε τους σφυγμούς των υγειών και των ασθενών, κάνοντας έτσι μετρήσεις ακριβείας. Το σφυγμό τον όριζε ως συστολή και διαστολή των φλεβών. Μετρούσε τους σφυγμούς κατά μέγεθος, πάχος, ρυθμό και σφοδρότητα και σύμφωνα με την ηλικία και τη νόσο του αρρώστου.
Ο Ηρόφιλος μελέτησε εκτενέστατα το σφυγμό και συσχέτισε το σφυγμικό κύμα με τη λειτουργία της καρδιάς. Διαχώρισε το φαινόμενο αυτό από άλλα, ενώ ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τη σημασία του ως κλινικού σημείου στη διάγνωση και τη πρόγνωση. Ανέπτυξε δε ένα λεπτομερές σύστημα κατάταξης των διάφορων ειδών σφυγμού με βάση χαρακτηριστικά όπως το εύρος, τη συχνότητα, το ρυθμό και την ένταση. Προκειμένου να περιγράψει και να διακρίνει τα διάφορα είδη σφυγμού χρησιμοποίησε μουσική ορολογία, δανεισμένη από το σύγχρονό του φιλόσοφο και μουσικολόγο Αριστόξενο από τον Τάραντα. Αναγνώρισε και περιέγραψε τις μεταβολές του σφυγμού στις διάφορες ηλικίες. Για την περιγραφή των παθολογικών τύπων σφυγμού χρησιμοποίησε μεταφορικούς όρους, όπως «δορκαδίζων» (σαν γαζέλα), «μυρμηκίζων» (σαν μυρμήγκι) κ.λπ., οι οποίοι παραμείνανε στην ιατρική ορολογία για αιώνες. Έκανε τη πρώτη γνωστή απόπειρα να μετρήσει τη συχνότητα του σφυγμού χρησιμοποιώντας κλεψύδρα και συσχέτισε την αυξημένη συχνότητά του με την άνοδο του πυρετού, ένα κλινικό σύμπτωμα που ισχύει έως τις μέρες μας.
Διενέργησε προσεκτική μελέτη και του ήπατος. Ξεχώρισε τους χοληφόρους πόρους από τα κολπώδη πυλαία τριχοειδή, αν και δε μπόρεσε να καταλάβει τις λειτουργίες τους. Στο πλαίσιο των ερευνών συγκριτικής ανατομίας που επιχείρησε συνέκρινε το ανθρώπινο ήπαρ μ’ αυτό ποικίλων ζώων και σημείωσε τις διαφορές τους ως προς το μέγεθος, τη δομή και τον αριθμό των ηπατικών λοβίων. Ανατέμνοντας τους πνεύμονες αναγνώρισε τη πνευμονική αρτηρία και τη πνευμονική φλέβα.
Πολύ σημαντική είναι η συμβολή του στην εξερεύνηση του νευρικού συστήματος. Παρομοίασε τα νεύρα με καλώδια μέσω των οποίων μεταδίδονται τα ερεθίσματα από τον εγκέφαλο σ’ ολόκληρο το σώμα. Προσδιόρισε την έκφυσή τους από τη τέταρτη κοιλία του εγκεφάλου, τη παρεγκεφαλίδα και το νωτιαίο μυελό. Θεωρούσε ότι περιείχαν και μετέδιδαν πνεύμα το οποίο προερχόταν από μια κοιλία του εγκεφάλου αρκετά μεγάλου μεγέθους, που πίστευε ότι ήταν η δεξαμενή του «ψυχικού πνεύματος*», το οποίο παραγόταν στις παράπλευρες εγκεφαλικές κοιλίες. Σήμερα γνωρίζουμε ότι πιθανώς αναφερότανε στη τρίτη εγκεφαλική κοιλία, που περιέχει εγκεφαλονωτιαίο υγρό κι επικοινωνεί μέσω των μεσοκοιλιακών τμημάτων με τις πλάγιες κοιλίες και τον υδραγωγό του Silvius. Κοντά σε αυτό το σημείο έλεγε (όπως μας πληροφορεί ο Γαληνός) ότι βρισκόταν η είσοδος της παρεγκεφαλίδας στον εγκέφαλο. Πιθανόν ο Ηρόφιλος δεν κατόρθωσε να διαχωρίσει τόσο ξεκάθαρα τη τρίτη από τη τέταρτη κοιλία, όπως ο σύγχρονός του Ερασίστρατος. Προσπαθώντας να περιγράψει τις μήνιγγες χρησιμοποίησε τον όρο «χοριοειδείς», παρομοιάζοντάς τις με τις 2 μεμβράνες (χόριον και άμνιον) που περιβάλλουν το έμβρυο**.
Σημαντικές είναι και οι παρατηρήσεις του σε επίπεδο κλινικής νευρολογίας. Κατανόησε ότι κάποιες παραλύσεις πλήττουνε την ανθεκτικότητα, κάποιες την εκούσια κινητικότητα, ενώ κάποιες άλλες και τις δυο, χωρίς να μπορέσει όμως να προσδιορίσει την αιτιολογία τους. Διαχώρισε τα κινητικά από τα αισθητικά νεύρα, επιτυγχάνοντας τη σαφή ταξινόμηση των αισθητικών νεύρων· δεν πέτυχε όμως την ίδια σαφήνεια και με τα κινητικά νεύρα, που συχνά τα συγχέει με τους τένοντες. Οπωσδήποτε, ακόμα κι αυτός ο διαχωρισμός είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας, χωρίς να ξεχνάμε ότι στην εποχή του έλειπαν οι σύγχρονες γνώσεις νευρολογίας και νευροανατομίας σχετικά με το κεντρικό και το περιφερικό νευρικό σύστημα. Για τον Ηρόφιλο τα νεύρα δεν μπορούσαν παρά να είναι δίοδοι διακίνησης του πνεύματος, που μαζί με τη θεωρία των χυμών ήταν οι μόνες ικανοποιητικές εξηγήσεις για την εποχή του -εξάλλου, αποτελούν δύο από τις μακροβιότερες έννοιες στην ιστορία της ιατρικής.
Ένας ακόμα τομέας που ανανεώθηκε από τον Ηρόφιλο ήταν ο χώρος της ιατρικής ορολογίας. Πριν από την Ελληνιστική περίοδο, δεν υπήρχαν ειδικοί περιγραφικοί όροι για την ιατρική φαινομενολογία. Αυτός εισήγαγε νέους όρους κι εκφράσεις, κυρίως μεταφορικούς και δανεισμένους από τη καθημερινή ζωή, προκειμένου να περιγράψει τα εσωτερικά όργανα και τις νέες του ανακαλύψεις. Αρκετοί από τους όρους αυτούς επιζούν ως σήμερα κι είναι σε χρήση στη σύγχρονη ιατρική. Για παράδειγμα, ονόμασε τις λεπτές αποφύσεις των κροταφικών οστών «στυλοειδείς» επειδή μοιάζαν με τους στύλους, τα όργανα που χρησιμοποιούσαν στην εποχή του για να γράφουν επάνω σε πινακίδες από κερί. Ένας άλλος όρος που χρησιμοποιείται ως σήμερα είναι ο «ληνός του Ηροφίλου», που αναφέρεται σε περιοχή των πετάλων της μήνιγγας όπου διαμορφώνεται η συμβολή των φλεβωδών κόλπων. Εισήγαγε ακόμη την ορολογία για τη περιγραφή των χιτώνων του οφθαλμού και για διάφορους τύπους σφυγμού.
Η πιο σημαντική προσφορά του όμως ήταν στη μελέτη της αγγειολογίας. Αντικρούοντας την άποψη που επικρατούσε μέχρι κείνη την εποχή, ότι δηλαδή οι αρτηρίες περιείχαν αποκλειστικά «πνεύμα», είπε ότι περιέχουν μείγμα πνεύματος κι αίματος. Παρατήρησε ότι τα τοιχώματα των αρτηριών ήταν έξι φορές παχύτερα από εκείνα των φλεβών, αφού είδε κατά τη διάρκεια των νεκροτομών ότι τα πρώτα παραμένουν χαλαρά χωρίς να συμπίπτουν, σε αντίθεση με τις φλέβες.
Αν και στον τομέα της ανατομίας ήτανε πρωτοπόρος, φτάνοντας να κατηγορηθεί για τις έρευνές του ως «σφαγέας», στον τομέα της παθολογίας παρέμεινε πιστός στη θεωρία των χυμών προκειμένου να εξηγήσει την ασθένεια και την υγεία. Παρά το ότι κατόρθωσε να διαχωρίσει με σαφήνεια τις αρτηρίες από τις φλέβες βελτιώνοντας τη θεωρία του Πραξαγόρα για το σφυγμό και να συνδέσει το σφυγμικό κύμα των αρτηριών με τη λειτουργία της καρδιάς, δεν μπόρεσε να αντιληφθεί ότι το φαινόμενο του σφυγμού οφείλεται στη λειτουργία της καρδιάς ως αντλίας. Στην άποψή του ότι οι αρτηρίες περιέχουνε κι αίμα εκτός από πνεύμα βασίστηκε αρκετούς αιώνες αργότερα ο Γαληνός για να αποδείξει πλέον, μια για πάντα, ότι οι αρτηρίες περιέχουν μόνον αίμα. Οι προσεκτικές κι ακριβείς ανατομικά έρευνες του Ηροφίλου ανανεώσανε κι εφοδιάσανε την ιατρική με πιο ακριβή γνώση για τα εσωτερικά όργανα του ανθρώπινου σώματος. Η γνώση αυτή δε λησμονήθηκε στους αιώνες που ακολούθησαν. Επηρέασε τους μεταγενέστερους (και κυρίως το Γαληνό) και χρησιμοποιήθηκε σα βάση μιας απόπειρας αιτιολογικής εξήγησης των φυσιολογικών και παθολογικών λειτουργιών του οργανισμού.
Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ένας Ρωμαίος παντογνώστης του 1ου μ.Χ. αι. έλεγε, πως για να ερμηνεύσει κανείς τη σημασία που έδινε στους σφυγμούς, έπρεπε να ‘ναι μουσικός και μαθηματικός μαζί, για να συλλάβει το μέτρο και τη μουσική (αρμονία), ανάλογα πάντα με την ηλικία και τη νόσο του ανθρώπου. Τόσο ακριβείς ήταν οι μετρήσεις του Ηροφίλου! Επίσης, ο Πραξαγόρας έλεγε πως από τις αρτηρίες περνούσε αέρας κι όχι αίμα, κάτι που διέψευσε ο Ηρόφιλος, αποδεικνύοντας πως κι από τις αρτηρίες περνούσε αίμα. Πρώτος απ’ όλους χρησιμοποίησε τον όρο δωδεκαδάκτυλο για να περιγράψει το άνω τμήμα του εντέρου.
Σ’ όλη την Αλεξάνδρεια μιλούσανε γι’ αυτό το σοφό ιατρό που ‘κανε θαύματα με τα χέρια του. Στην Αλεξάνδρεια συναντήθηκε και μ’ έναν άλλον μεγάλο ιατρό, τον Ερασίστρατο τον Κήιο (από την νήσο Κέα) και συνεργάστηκαν μαζί στην ανατομία. Περιέγραψε τη καρδιά και τις βαλβίδες και πώς συνδέονταν με τις φλέβες και τις αρτηρίες. Ανακάλυψε ένα πράσινο έμπλαστρο για τα τραύματα κι αποστήματα. Για να γίνει κατανοητή η λεπτομερής δουλειά που έκανε, περιέγραψε ακόμη και τους σιελογόνους αδένες. Πρώτος αυτός ο μεγάλος ιατρός υπέδειξε το δέσιμο των άκρων για να σταματήσει η αιμορραγία. Ως γυναικολόγος και μαιευτήρας, περιέγραψε τις κινήσεις των εμβρύων, καθώς και διάφορα ανατομικά τους χαρακτηριστικά. Περιέγραψε τις σάλπιγγες, μελέτησε τη δυστοκία, τη στείρωση και περιέγραψε ακόμα και τον τοκετό 5δύμων. Περιέγραψε επίσης τα γεννητικά όργανα ανδρών και γυναικών, το ήπαρ και το πάγκρεας. Είχε ένα ρητό για τους ιατρούς: «τέλειος εστίν ιατρός ο εν θεωρία και πράξει απηρτισμένος», δηλαδή ο τέλειος ιατρός είναι αυτός που είναι καταρτισμένος στη θεωρία και στη πράξη.
Διερεύνησε τόσο το γυναικείο όσο και το ανδρικό γεννητικό σύστημα προχωρώντας σε νεκροτομές ανδρών και γυναικών αλλά και μελέτες συγκριτικής ανατομίας σε ζώα. Περιέγραψε με ακρίβεια τη μήτρα, τις ωοθήκες και τις σάλπιγγες. Απέρριψε τη μέχρι τότε κρατούσα άποψη περί δίχωρης μήτρας, ενώ τις ωοθήκες τις παραλλήλισε με τους όρχεις και περιέγραψε με ακρίβεια την ανατομική τους θέση, τη σύσταση και την αγγείωσή τους. Στο βιβλίο για τη γυναικολογία μιλά για ποικίλες περιπτώσεις ανώμαλης ανάπτυξης του εμβρύου κι ακόμα, ασχολήθηκε με το ζήτημα του τοκετού με αρραγείς υμένες. Μελετώντας το ανδρικό γεννητικό σύστημα αναγνώρισε το ρόλο των όρχεων στην παραγωγή σπέρματος και τη λειτουργία της επιδιδυμίδας, η οποία σήμερα γνωρίζουμε ότι αποτελεί δεξαμενή σπερματοζωαρίων και τον προστάτη και το ρόλο του. Αναφέρθηκε ακόμα στις δύο σπερματοδόχους ληκύθους, στις οποίες έδωσε το όνομα δίδυμοι παραστάται.
Ανακάλυψε επίσης τους σιελογόνους αδένες που βρίσκονται στη στοματική κοιλότητα, κάποιους αδένες του στομάχου καθώς και τον τρόπο αποχέτευσης της χολής από το ήπαρ. Πολύ σημαντική ήταν η συνεισφορά του στην ανατομική γνώση του κυκλοφορικού. Δυστυχώς, δεν έχει διασωθεί η περιγραφή του Ηροφίλου για τη δομή της καρδιάς, αν κι από πληροφορίες που ‘χουμε από διάφορες πηγές φαίνεται ότι οι ανατομές του στο όργανο αυτό τον οδήγησαν στη γνώση των βαλβίδων καθώς και στο ότι οι κόλποι αποτελούν τμήμα της.
Μεταξύ των πρώτων επιστημόνων, ο Ηρόφιλος θεωρείται ως ένας από τους θεμελιωτές της επιστημονικής μεθόδου. Είχεν εισάγει τη πειραματική μέθοδο στην ιατρική, διότι τη θεωρούσε ουσιαστική για τη θεμελίωση της γνώσης σ’ εμπειρική βάση. Για τούτο του ασκήθηκε κριτική από το Γαληνό, που θεωρούσε πως η πειραματική μέθοδος αντίκειτο στον ορθολογισμό. Ο Ηρόφιλος εισήγαγε επίσης πολλούς από τους επιστημονικούς όρους που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα για να περιγράψουν ανατομικά φαινόμενα. Ήταν μεταξύ των πρώτων που εισήγαγαν την έννοια της συμβατικής ορολογίας, έναντι της χρήσης των “φυσικών ονομάτων”, χρησιμοποιώντας όρους που έπλασε για να περιγράψει τα αντικείμενα της μελέτης του, ονομάζοντάς τα για πρώτη φορά. Ένα τμήμα του κρανίου, ο ληνός του Ηρόφιλου (torcular Herophili) πήρε την ονομασία του από αυτόν.
Μερικά από τα έργα που συνέγραψε ο Ηρόφιλος και σώζονται μόνο οι τίτλοι τους είναι: Ανατομικά (3 βιβλία), Περί σφυγμών πραγματείαν, Μαιευτικόν, Διαιτητικόν, Προς τα κοινάς δόξας, Υπομνήματα εις Ιπποκράτους προγνωστικόν, Περί οφθαλμών (2 βιβλία), Περί θεραπειών, Περί αιτιών & Ιπποκράτους γλωσσών εξήγησιν. Ο Ηρόφιλος πέθανε γύρω στο 280 π.Χ., σε ηλικία περίπου 55 ετών, έχοντας γράψει τ’ όνομά του με χρυσά γράμματα στο μεγάλο βιβλίο της Ιατρικής. Στη Λαοδίκεια της Συρίας ιδρύθηκε τον 1ο μ.Χ. αι. ιατρική σχολή βασιζόμενη στην Ηροφίλεια θεωρία και πράξη.
————————————
*Το ψυχικό πνεύμα ταυτίζεται σήμερα με το εγκεφαλονωτιαίο υγρό.
**Ο όρος χρησιμοποιείται ως σήμερα κι αναφέρεται στη 3η εσωτερική αγγειοφόρο μήνιγγα του κεντρικού νευρικού συστήματος που εκτείνεται μες στη νευρική ουσία.
Παράρτημα:
Τον τίτλο του πατέρα της ανατομίας, αυτοδικαίως θα πρέπει να τον κατέχει ο Ηρόφιλος. Γέννημα και θρέμμα της αρχαίας Χαλκηδόνας, πόλεως της Βιθυνίας της Μ.Ασίας. Ο οποίος έζησε περίπου στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. κι ο οποίος εδιδάχθη την ιατρικήν από τον Πραξαγόρα από την Κω και τον Χρύσιππο τον Κνίδιο. Κι όπως μάλιστα εβεβαίωνε ο άλλος μέγιστος ιατρός της αρχαιότητας, ο Γαληνός, αυτός ο μαθητής -ο Ηρόφιλος- ανεδείχθη εις την ιατρικήν και την Ανατομίαν, πολύ σπουδαιότερος του διδασκάλου του.
Ασύλληπτες παραμένουν οι γνώσεις κι η εν γένει κατάρτησή του περί την Ανατομίαν. Άπασαι δε αι γνώσεις του, ήσαν αποτέλεσμα προσωπικών του ερευνών και παρατηρήσεων. Ιδιαίτερα μεγάλη ήταν η συμβολή του στον τομέα της εν γένει ιατρικής, αλλά προπαντός στην Ανατομία. Ενώ εις την εποχήν του, τα ανατομικά συγγράματα περιέγραφαν την σωματικήν κατασκευή μόνο των ζώων, στη δική του περιγραφότανε λεπτομερέστατα η Ανατομία όλων των ανθρωπίνων οργάνων. Αναφέρει περί αυτών ο Γαληνός:
«Ηρόφιλος… την πλείστην επίγνωσιν ουκ αλόγων ζώων, καθάπερ οι πολλοί, αλλ’ επ’ αυτών των ανθρώπων πεποιημένος».
Από τους αρχαιοτάτους χρόνους παραδίδεται πως οι ανατομικές έρευνες του Ηροφίλου επέστρεψαν για πρώτη φορά, τομές ανθρωπίνων πτωμάτων. Ο Celsus μάλιστα βεβαιώνει ότι οι Πτολεμαίοι ευχαρίστως παραχωρούσανε στους ιατρούς κοινούς εγκληματίες για να επιχειρούνε τομές στο ζωντανό ακόμα σώμα τους. Κι είναι βέβαιο πως ο Ηρόφιλος πρώτος, είναι αυτός που οδηγήθηκε σε μιαν από τις σημαντικότερες στην ιστορία της ιατρικής ανακαλύψεις, που είναι η αναγνώριση της αληθινής φύσης των νεύρων. Αυτός είναι πού θεώρησε τον εγκέφαλο ως κεντρικό όργανο του νευρικού συστήματος, λέγοντας «Αρχήν των νεύρων εγκέφαλος». Κι επίσης συγχρόνως θεώρησε αυτόν ως έδρα της νοήσεως. Ενώ τα νεύρα τα ανεγνώρισε ως όργανα των αισθήσεων. Και μάλιστα τα διαχώριζε σε νεύρα «αισθητικά» που βοηθάνε την απόκτηση «γνώσης του κόσμου» και σε νεύρα «κινητικά» όπου κατευθύνουν τις κινήσεις του σώματος.
«Δια μεν ετέρων νεύρων αισθητήν δύναμιν επιπέμπει τοις κάτω της κεφαλής ο εγκέφαλος, δι’ άλλων δεν κίνησιν καθ’ ορμήν».
Με πόσο καθαρό πνεύμα παρατηρούσε ο Ηρόφιλος, το ανθρώπινο σώμα, το μαρτυρούν οι θαυμάσιες περιγραφές του εγκεφάλου, του οφθαλμού και των γεννητικών οργάνων του ανθρώπου. Η μελέτη εξ άλλου της καρδιάς και της λειτουργίας της, αναδείξανε τον Ηρόφιλον ως ιδρυτή της θεωρίας «περί σφυγμών». Ο Ηρόφιλος μετρούσε τους σφυγμούς του ανθρωπίνου σώματος με την βοήθεια μιας ειδικής κλεψύδρας. Και ακριβώς με την διαδικασία κατέληγε στις διαγνώσεις του. Την θεωρία «περί σφυγμών» ο Ηρόφιλος την κατέγραψε σε δύο βιβλία με τίτλο «περί σφυγμών». Είναι δε αυτός που πρώτος μίλησε και καθιέρωσε ως ορολογίαν τις λέξεις: «αμφιβληστροειδής χιτών», «δωδεκαδάκτυλον»… κτλ.
Ως εξ όλων τούτων λοιπόν, εν κατακλείδι, δε χρειάζεται ν’ αναρωτιέται περί του ποίος στη πραγματικότητα υπήρξεν ο πραγματικός «Πατέρας της Ανατομίας».
Αφορμή του παραρτήματος αυτού έχει η θεωρία πως πατέρας της Ανατομίας παγκόσμια και διαχρονικά είναι κάποιος Ισραηλινός σύγχρονος σχετικά, ανατόμος ιατρός.Π. Χ.
=====================
Ερασίστρατος
Οι εξαιρετικές πολιτικές και στρατιωτικές φυσιογνωμίες των πρώτων Πτολεμαίων, διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου στο βασίλειο της Αιγύπτου, δημιουργήσανε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για μια πολιτιστική άνθηση άνευ προηγουμένου με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια, που ‘χε κτιστεί απ’ τον μεγάλο Έλληνα στρατηλάτη το 332 π.Χ. Στο πλαίσιο μιας καταπληκτικής οικονομικής κι εμπορικής ανάπτυξης ανθούν τα γράμματα κι οι τέχνες κι ιδρύεται το Μουσείο, ένα ίδρυμα που μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει σαν το πρώτο Πανεπιστήμιο του κόσμου. Στους εκτεταμένους κι ειδικά διαρρυθμισμένους χώρους του προσελκύονται σοφοί και μελετητές από όλα τα μέρη του ελληνικού κόσμου. Ανάμεσα σ’ αυτούς δεν έλειπαν οι γιατροί. Οι ιατρικές μελέτες στην Αλεξάνδρεια δεν ευνοήθηκαν μόνον από το περιβάλλον που επέτρεπε τη συνέχιση του έργου σοφών, όπως ο Αριστοτέλης κι ο διάδοχός του Θεόφραστος, αλλά κι από την παρουσία 2 καταπληκτικών φυσιογνωμιών: του Ερασίστρατου και του Ηρόφιλου.
Μία άγνωστη μορφή ανάμεσα στους κορυφαίους ιατρούς της ανθρωπότητας -όλοι Έλληνες εννοείται- υπήρξεν ο Ερασίστρατος. Θεωρείται ο τελευταίος από τους μεγάλους ιατρούς, κι οι ανακαλύψεις του τονε καθιστούν ισάξιο με τους μύθους της παγκόσμιας Ιατρικής: Γαληνό & Ιπποκράτη! Η νοημοσύνη κι η ικανότητά του να προσλαμβάνει αλήθειες που σήμερα φαντάζουνε δύσκολες ακόμα και με τα τελειότερα ιατρικά μηχανήματα, τον καθιστούνε φαινόμενο. Υπήρξεν από τους πιο φημισμένους ιατρούς της αρχαιότητας, για την ακρίβεια ήτανε βιολόγος, ιατρός, νευροεπιστήμονας, παθολόγος, χειρούργος κι ανατόμος. Θεωρείται πως είναι ο τελευταίος μεγάλος ιατρός της αρχαιότητας.
Γεννήθηκε στην Ιουλίδα της Κέας ή στη Κω ή στη Χίο ή τη Σάμο. Κατά τον Πλίνιο ήταν εγγονός του Αριστοτέλη από τη κόρη του τη Πυθία, χωρίς να έχουμε άλλους ιστορικούς που να το επιβεβαιώνουν. Ο Σουίδας αναφέρει ότι γονείς του ήταν ο Κλεόμβροτος κι η Κρητόξενη, αδελφή του ιατρού Μέδιου. Το κείμενο όμως δεν είναι σαφές στο σημείο, αν ο Κλεόμβροτος ήτανε πατέρας ή θείος του.
Ήτανε μαθητής του Χρύσιππου του Κνιδίου, του Μητρόδωρου κι ίσως και του Θεόφραστου. Εγκαταστάθηκε για ένα διάστημα στην αυλή του Σέλευκου Νικάτωρα, βασιλιά της Συρίας, όπου κι απόκτησε μεγάλη φήμη όταν το 294 π.Χ. διέγνωσε σωστά την ασθένεια του Αντίοχου, πρωτότοκου γιου του Σέλευκου*.
Εγκαταστάθηκε επίσης στην Αλεξάνδρεια, της οποίας η φήμη άρχιζε να εξαπλώνεται κείνη την εποχή. Συνέχισε να μελετά ανατομία και να εξασκεί την ιατρική μέχρι μεγάλη ηλικία. Πιθανό να πέθανε στη Μ. Ασία, ενώ ο Σουίδας αναφέρει ότι ο τάφος του είναι στο όρος Μύκαλε στην Ιωνία. Πότε ακριβώς πέθανε δεν είναι γνωστό. Σύμφωνα με τον Ευσέβιο βρίσκονταν εν ζωή το 258 π.Χ., περίπου 40 έτη μετά το γάμο του Αντιόχου και της Στρατονίκης.
Απόκτησε πολλούς μαθητές και συντρόφους, και μιαν ιατρική σχολή στη Σμύρνη της Ιωνίας που ονομάστηκε από αυτόν συνέχισε να λειτουργεί μέχρι την εποχή του Στράβωνα. Οι πιο φημισμένοι του μαθητές ήταν οι: Αποεμάντης, Απολλώνιος Μεμφίτης, Απολλοφάνης, Αρτεμίδωρος, Χαρίδημος, Χρύσιππος, Ηρακλείδης, Ερμογένης, Ικέσιος, Μαρτιάλης, Μηνόδωρος, Πτολεμαίος, Στράτος & Ξενοφών.
Έγραψε πλήθος ιατρικών συγγραμμάτων περί ανατομίας, πρακτικής ιατρικής και φαρμακολογίας. Διασώζονται μόνο οι τίτλοι τους, ενώ μικρά αποσπάσματα διασώζονται διαμέσου του Γαληνού, του Caelius Aurelianus κι άλλων μεταγενέτερων συγγραφέων.
Μερικά από τα επιτεύγματά του ήταν πιθανώς η ανακάλυψη του κυκλοφοριακού συστήματος, αφού σε ένα σύγγραμμά του περιγράφει τη λειτουργία της καρδιάς. Ανακάλυψε και περιέγραψε το νευρικό σύστημα και το κατέταξε σε δύο διαφορετικά, το αισθητήριο και το κινητικό νευρικό σύστημα. Περιέγραψε επίσης τις διαφορές του εγκεφάλου μεταξύ ανθρώπου και ζώων. Μελέτησε επίσης το πεπτικό σύστημα και τα αποτελέσματα της διατροφής και διατύπωσε τη θεωρία πως η διατροφή, τα νεύρα κι ο εγκέφαλος επιδρούν στις νοητικές ασθένειες.
Ο Ερασίστρατος έκανε και σημαντικές ιατρικές ανακαλύψεις, οι οποίες σήμερα μας φαίνονται αφάνταστες. Μεταξύ των άλλων ανακάλυψε τον καθετήρα για τη τεχνητή εκκένωση της ουροδόχου κύστης. Επίσης, πρώτος αυτός ανακάλυψε την κυκλοφορία του αίματος.
Το έργο του είναι γνωστό μόνον από αναφορές άλλων μελετητών, μεταξύ των οποίων κι ο Γαληνός. Μελέτησε προσεκτικά τον εγκέφαλο και του απέδωσε την ιδιότητα μετατροπής του ζωτικού πνεύματος σε ψυχικό πνεύμα· έκανε επίσης έρευνες στη κυκλοφορία του αίματος και πίστευε ότι στις αρτηρίες κυκλοφορεί αέρας. Ανακάλυψε τη λειτουργία της αορτικής βαλβίδας η οποία, κατά τις θεωρίες του, υποχρέωνε το ζωτικό πνεύμα να πορευθεί μέσα από την αορτή.
Ανακάλυψε και περιέγραψε το νευρικό σύστημα και το κατέταξε σε δύο διαφορετικά, το αισθητήριο και το κινητικό νευρικό. Περιέγραψε με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τις διαφορές του εγκεφάλου μεταξύ ανθρώπου και ζώων. Μελέτησε τα αποτελέσματα της διατροφής στο ανθρώπινο σώμα και κυρίως στο έντερο και το πεπτικό σύστημα και διατύπωσε τη θεωρία πως η διατροφή, τα νεύρα κι ο εγκέφαλος επιδρούνε στις νοητικές ασθένειες!
Ασφαλώς αντιγράφηκε κι αυτός όπως όλοι οι μεγάλοι Έλληνες, συγκεκριμένα από τον Ελβετό Albrecht Haller, ο οποίος υποτίθεται πως είναι ο πρώτος (!!!) που μίλησε για τη κυκλοφορία του αίματος και τιμάται σήμερα ως πατέρας της σύγχρονης φυσιολογίας, ενώ είναι απλώς ένας κοινός κλέφτης.
—————————-
* Ο Σέλευκοςπαντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία τη Στρατονίκη, κόρη του Δημήτριου Πολιορκητή, η οποία του ‘χε χαρίσει έναν απόγονο. Ο Αντίοχος, γιος του Σέλευκου από προηγούμενο γάμο, ερωτεύτηκε παράφορα τη μητρυιά του, αλλά κρατούσε το πάθος του μυστικό κι έτσι έπαθε μελαγχολία από τον πόθο. Οι γιατροί που τον εξετάσανε, δε μπορούσαν να βρούνε την αιτία. Ο Ερασίστρατος απόκλεισε τις σωματικές ασθένειες κι υπέθεσε μια πνευματική νόσο. Εξετάζοντάς τονε κατέγραψε τις παρατηρήσεις του, που δείξανε σημαντική διαφορά των παλμών της καρδιάς, του σφυγμού του και του χρώματος της επιδερμίδας του, όποτε ο Αντίοχος βρισκότανε κοντά στη Στρατονίκη. Kατέγραψε επίσης ότι τα συμπτώματα αυτά δεν εμφανίζονταν σε καμμιάν άλλη περίπτωση.
Λόγω της λεπτότητας της περίστασης, χρησιμοποίησε ένα τέχνασμα για ν’ αποκαλύψει την ασθένεια του πρίγκηπα. Πήγε λοιπόν στο Σέλευκο και του είπε ότι η ασθένεια του γιου του είναι αθεράπευτη, αφού είναι ερωτευμένος με μια γυναίκα που δε μπορεί ποτέ να την αποκτήσει. Ο Σέλευκος τον ρώτησε ποια είναι αυτή η θνητή που δε μπορεί να αποκτήσει ο γιος του. Τότε ο Ερασίστρατος προσποιήθηκε ότι πρόκειται για τη δική του σύζυγο. Ο Σέλευκος άρχισε να του τάζει όλο και μεγαλύτερα δώρα για να τονε πείσει να παραχωρήσει τη γυναίκα του στον Αντίοχο. Ο Ερασίστρατος έμενε κάθε φορά ανένδοτος λέγοντας: «μα, αφού είναι δική μου η γυναίκα». Όταν η πίεση του Σέλευκου είχε γίνει αφόρητη, τότε ο Ερασίστρατος τον ρώτησε: «τί θα έκανες εσύ αν ήταν η δική σου γυναίκα;» «θα του την έδινα!» απάντησεν ο Σέλευκος. Τότε ο Ερασίστρατος του αποκάλυψε την αλήθεια. Ο Σέλευκος κράτησε το λόγο του και παραχώρησε τη γυναίκα του στον γιο του.
Η ιστορία αυτή διασώζεται σε πλήθος κείμενα.
—————————————————————–
Ανακεφαλαίωση
Στην ελληνιστική εποχή δύο ήταν οι περίφημες ιατρικές «σχολές»: η σχολή της Κω με σαφή προσανατολισμό προς τη θεραπευτική πράξη κι η σχολή της Αλεξάνδρειας όπου υπερτερούσε η ακαδημαϊκή ιατρική. Ο επικεφαλής της σχολής της Κω, ο Πραξαγόρας, υπήρξε δάσκαλος του σημαντικότερου γιατρού που έδρασε στο Αλεξανδρινό Μουσείο, του Ηρόφιλου από τη Χαλκηδόνα (335-280 π.Χ.).
Ο Ηρόφιλος ήταν εμπειρικός γιατρός και βάσιζε τα συμπεράσματά του σε πειράματα. Ήταν ίσως ο 1ος που υιοθέτησε συστηματικά τη μέθοδο της ανατομίας στις ιατρικές του έρευνες -λέγεται μάλιστα ότι ο Πτολεμαίος του εξασφάλιζε όχι μόνο νεκρά σώματα αλλά και ζωντανούς ανθρώπους-καταδίκους για να διενεργήσει τα πειράματά του. Διαπίστωσε τη σημασία του εγκεφάλου για τη λειτουργία του ανθρώπινου σώματος και μελέτησε το νευρικό σύστημα και το σφυγμό.
Σύγχρονος και συνεργάτης του ήταν ο περίφημος Ερασίστρατος από τη Κέα (304-250 π.Χ.), που πέρασε ένα διάστημα της ζωής του στην Αλεξάνδρεια. Υπήρξε βασιλικός γιατρός στην αυλή του Σέλευκου Α’, και μάλιστα η ανεκδοτολογική παράδοση λέει πως μπόρεσε να διαγνώσει την ασθένεια του γιου του βασιλιά, Αντίοχου Α’, διαπιστώνοντας πως έπασχε από έρωτα για τη μητρυιά του Στρατονίκη. Ο Ερασίστρατος, που άσκησε ανατομία πλάι στον Ηρόφιλο, ασχολήθηκε εντατικά με το κυκλοφορικό και το νευρικό σύστημα. Διέκρινε τις φλέβες από τις αρτηρίες και τα νεύρα, και τόνισε τη σημασία του αέρα (πνεύματος) για τη κυκλοφορία του αίματος.
Αποτίμηση-Συμπεράσματα
Ηρόφιλος & Ερασίστρατος: Ο 1ος γεννήθηκε στη Κω, τη πατρίδα τού Ιπποκράτη, τις τελευταίες 10ετίες του 4ου π.Χ. αιώνα. Ο 2ος, σύγχρονος περίπου του 1ου, γεννήθηκε στη Μ.Ασία. Η λάμψη του Aλεξανδρινού Μουσείου προσέλκυσε τους 2 άνδρες στη πρωτεύουσα των Πτολεμαίων. Ξεκινώντας κι οι 2 απ’ τις ιπποκρατικές αρχές για τη σημασία της παρατήρησης και του ορθού λόγου στην Ιατρική, επέκτειναν την έννοιά της πέρα από τα όρια που της έθετε αυτή. Για τον Ερασίστρατο και τον Ηρόφιλο δεν ήταν αρκετή η παρατήρηση του ασθενούς, των γεωγραφικών και κλιματολογικών συνθηκών του περιβάλλοντός του και των διαιτητικών του συνηθειών για να ερμηνευθεί η φύση μιας πάθησης. Ήταν απαραίτητη η βαθύτερη γνώση της κατασκευής και λειτουργίας των εσωτερικών οργάνων του ανθρώπινου σώματος, για να καταστεί δυνατό να διατυπωθεί επί στερεών βάσεων οιαδήποτε θεωρία για την ερμηνεία των νόσων και των παθήσεων.
Το έργο τους, έχει σαν αφετηρία τη φωτεινή απόφαση του Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα, να επιτρέψει ελεύθερα την ανατομή ανθρωπίνων πτωμάτων, πράγμα που μέχρι τότε απαγορευόταν αυστηρά. Κάθε ανατομική ανακάλυψη αποτελούσε για τον Ερασίστρατο αφορμή για την ερμηνεία ενός φυσιολογικού φαινομένου, με βάση την αντίληψη ότι τίποτα δεν υπάρχει στον ανθρώπινο οργανισμό, που να μην αποβλέπει σε κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Οι σπουδαιότερες ανακαλύψεις του αφορούνε την ανατομική και τη φυσιολογία του νευρικού συστήματος, πράγμα που ισχύει και για το συνεργάτη του Ηρόφιλο. Η διάκριση των νεύρων σε κινητικά κι αισθητικά, γνώση που τα βιβλία της Ανατομικής αποδίδουν στον Μπελ* και τον Μαγκέντι, είναι ανακάλυψη του Ερασίστρατου. Η μελέτη της φυσιολογίας κι ανατομίας της παρεγκεφαλίδας δεν αρχίζει από τον Φλουράνς**, αλλά 2.000 χρόνια πριν απ’ αυτόν. Η οπή που συνδέει την 3η με τις πλάγιες κοιλίες του εγκεφάλου και φέρει το όνομα Άγγλου ανατόμου (τρήμα του Μόνρο) είναι επίσης ανακάλυψη του Ερασίστρατου. Όχι δε μόνον αυτά, αλλά κι η έκφυση των νεύρων απ’ τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό κι η απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στις έλικες του εγκεφάλου είναι διαπιστώσεις που προέρχονται από την ευφυή παρατήρηση του Ερασίστρατου του σοφού Αλεξανδρινού.
Μέχρι την εποχή του πίστευαν ότι τα στερεά τρόφιμα πηγαίνανε στο στομάχι, ενώ τα υγρά μπαίνανε στους πνεύμονες. Με την ανακάλυψη της επιγλωττίδας, του μικρού χόνδρου που στη κατάποση κλείνει την είσοδο του λάρυγγα, ο Ερασίστρατος διατύπωσε τη πραγματικότητα, όπως διαμορφώνεται απ’ τη φυσιολογική λειτουργία του μικρού αυτού οργάνου. Το χαρακτηρισμό «παρέγχυμα» τον οφείλουμε στον Ερασίστρατο. Αυτός παρατήρησε σε όλα τα σπλάγχνα την ύπαρξη αφενός δικτύου από ίνες κι αγγεία κι αφετέρου μιας αδιαφοροποίητης μάζας που γεμίζει τα κενά (παρέγχυμα). Στο παρέγχυμα απέδωσε τις εξής λειτουργίες: τη συγκέντρωση των χυμών που υπάρχουν στο σώμα, τη στήριξη τού οργάνου και τη διήθηση των υγρών τού σώματος. Η διήθηση που πραγματοποιείται στο παρέγχυμα των νεφρών έχει σαν αποτέλεσμα τη παραγωγή των ούρων, που δια των ουρητήρων και της ουροδόχου κύστης οδηγούνται έξω απ’ τον οργανισμό, σαν περιττό και βλαβερό υγρό.
Αλλά μήπως κι η περιγραφή των αγγείων που μεταφέρουν τη λέμφο***, των χυλοφόρων αγγείων, δεν προηγείται 10δες αιώνων από τις αντίστοιχες περιγραφές των νεώτερων; Δεν είναι όμως μόνον αυτά. Ο Ερασίστρατος ήταν ο 1ος που μελέτησε στα πτώματα τις αλλοιώσεις, που προκαλεί στη κατασκευή των σπλάγχνων η παθολογική κατάσταση που οδήγησε στο θάνατο. Έτσι με μόνη τη μεγαλοφυή διαίσθησή του γίνεται ο πρόδρομος και μάλιστα κατά 20 αι., του Μοργκάνι****, που θεωρείται ιδρυτής της σύγχρονης παθολογοανατομίας. Ο Ερασίστρατος συσχέτισε ακόμα την αύξηση του σώματος με τη διαδικασία της πέψης των τροφών, αποδεικνύοντας έτσι πως είχε συλλάβει διαισθητικά και το φαινόμενο της ανταλλαγής της ύλης, 19αι. πριν να το ερευνήσουν οι νεώτεροι. Δεν παραμέλησε και το τομέα της θεραπευτικής. Υπήρξε μέγας εχθρός των αφαιμάξεων και των καθαρτικών, που από παρεξήγηση της ιπποκρατικής θεωρίας των χυμών, είχανε κυριολεκτικά κατακλύσει τη πρακτική ιατρική της εποχής του. Κατ’ αυτόν δεν ήταν η διαταραχή των χυμών, αλλά ένα είδος δυσπεψίας, που προκαλούσε τις διάφορες παθήσεις και συνεπώς τα θεραπευτικά μέτρα έπρεπε να είναι βασικά διαιτητικά, διαφορετικά βέβαια, από πάθηση σε πάθηση κι απ ασθενή σε ασθενή.
Αλλά αν γυρίσουμε και πάλι στον ερευνητικό τομέα, δεν μπορεί να φανταστεί κανείς πού θα είχε οδηγήσει τις γνώσεις μας αν είχε στη διάθεσή του τις τεχνικές προόδους των νεώτερων, π.χ. τα οπτικά μέσα, όπως το μικροσκόπιο, που η εποχή του αγνοούσε!
Τον τίτλο όμως του πατέρα της ανατομίας μπορούμε να τον επιφυλάξουμε στον Ηρόφιλο. Απ’ τα ελάχιστα αποσπάσματα που σώζονται κι από περιγραφές άλλων, μεταγενεστέρων ή πολεμίων του, καταλήγουμε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Μέρος των ανακαλύψεών του που σχετίζεται με το νευρικό σύστημα και τα λεμφικά αγγεία, ταυτίζεται με κείνο του Ερασίστρατου. Έχουμε όμως παρατηρήσεις που προέρχονται αποκλειστικά απ’ αυτόν και δικαιώνουνε τον τίτλο του 1ου ανατόμου, έργο για το οποίο χρησιμοποίησε κι εργαλεία δικής του επινόησης, που ο Γαληνός, μετά από 4-5αι., περιγράφει με θαυμασμό. Ενώ όμως ο γραφικός κάλαμος και το χοριοειδές πλέγμα της 3ης κοιλίας (τμήματα του εγκεφάλου) διδάσκονται σήμερα με ξένα ονόματα, μας έμεινε τουλάχιστον στην ανατομική ο ληνός του Ηρόφιλου. Πρόκειται για τη συμβολή 2 μεγάλων φλεβικών αγγείων της σκληρής μήνιγγας του εγκεφάλου. Η μελέτη του για το κεντρικό νευρικό σύστημα φτάνει μέχρι των οφθαλμών. Αναγνωρίζει τα οπτικά νεύρα κι ανακαλύπτει και περιγράφει τον αμφιβληστροειδή χιτώνα με την ακρίβεια ενός ανατόμου της εποχής μας.
Κάτι σημαντικό είναι η διάκριση που έκανε μεταξύ των τενόντων και νεύρων, διάκριση άγνωστη στους προγενέστερους γιατρούς. Σ’ αυτόν επίσης οφείλουμε την ονομασία του δωδεκαδάκτυλου, του 1ου τμήματος του λεπτού εντέρου, που την παρήγαγε από το κατά προσέγγιση μήκος του σε δακτύλους. Μελέτησε ακόμα το ήπαρ, το πάγκρεας, τους σιελογόνους αδένες και τα γεννητικά όργανα. Από το κυκλοφορικό σύστημα μας έχει αφήσει σαφείς γνώσεις περί φλεβών κι αρτηριών***** και συγγράμματα Περί σφυγμών που δυστυχώς δε σώζονται. Στη θεραπευτική ακολουθεί άλλη γραμμή από τον Ερασίστρατο. Δέχεται τη θεωρία των χυμών, σχετικά με τη πρόκληση των παθήσεων κι αποδίδει μεγάλη αξία στη φαρμακοθεραπεία. Αναζητεί το ειδικό φάρμακο κάθε πάθησης κι αναγράφει πολύπλοκες συνταγές.
Η ψυχρή αντιμετώπιση τού ανθρώπινου πτώματος σαν αντικείμενο μελέτης, δημιούργησε πολέμιους των 2 μεγάλων ιατρών της Αλεξανδρινής Εποχής. Οι πολέμιοί τους αντιπροσώπευαν μιαν άλλη τακτική, πιότερο ήπια κι εν πάση περιπτώσει τακτική που ακολουθούσε το γράμμα της ιπποκρατικής διδασκαλίας. Για τους «εμπειρικούς» αυτούς, σ’ αντίθεση με τους 2 «θεωρητικούς», η ανατομική μελέτη των πτωμάτων ήτανε περιττή σκληρότητα για τον ιατρό κι ανίερη για το νεκρό. Η Ιατρική θα μπορούσε να γίνεται πλάι στο προσκέφαλο των αρρώστων με μόνη τη μελέτη της συμπτωματολογίας τους. Όσο για τη μελέτη των εσωτερικών οργάνων, αρκούσε το υλικό των τραυμάτων, των εξαρθρώσεων και των καταγμάτων. Η στάση αυτή των εμπειρικών με την περιφρόνηση προς τη θεωρητική έρευνα στο ανατομικό, στο φυσιολογικό και το παθολογοανατομικό πεδίο και τον περιορισμό στην εξωτερική παρατήρηση του ασθενούς και συνεπώς στην επιπόλαιη γνώση της νόσου, οδήγησε σύντομα στην αποτυχία της εμπειρικής ιατρικής. Αιώνες μετά, οι εμπειρικοί δεν εγκαταλείπουν τον αγώνα τους. Γι’ αυτό βρίσκουμε το Γαληνό, το μεγάλο χριστιανό ιατρό του 2ου μ.Χ. αι., αποφασιστικό αντίπαλό τους, ταυτόχρονα όμως και πολέμιο των υπερβολικά θεωρητικών ομοτέχνων του. Ο Γαληνός είναι ακριβώς εκείνος που οδήγησε την ιατρική στη μέση οδό, που συνενώνει το ιπποκρατικό πνεύμα με την έρευνα, όπως την εννοούμε σήμερα, σε μιαν έντονη προσπάθεια, τόσο θεωρητική, όσο και πρακτική.
Αντίθετα με την ιατρική, η ζωολογία κι η βοτανολογία δεν γνώρισαν αξιόλογη εξέλιξη στα ελληνιστικά χρόνια. Ο Αριστοτέλης με τις ζωολογικές του μελέτες κι ο μαθητής του Θεόφραστος που ασχολήθηκε με τη βοτανολογία αποτελούσαν αξεπέραστα πρότυπα καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής. Οι φυσικές επιστήμες ήτανε στραμμένες μάλλον προς τον αποκρυφισμό, όπως φαίνεται κι από το αλχημιστικό έργο του Βώλου από τη Μένδη (3ος αι. π.Χ.), που μελέτησε τις συμπαθητικές δυνάμεις μεταξύ των διαφόρων στοιχείων.
—————————-
*Sir Charles Bell (1774-1842). Σκωτσέζος χειρουργός, φυσιολόγος κι ανατόμος, γνωστός για τις εργασίες του στο νευρικό σύστημα και τη περιγραφή της παράλυσης του προσωπικού νεύρου (παράλυση του Μπελ).
**Jean Pierre Flourance (1794-1867). Γάλλος φυσιολόγος που ασχολήθηκε κυρίως με έρευνες για τη λειτουργία τού εγκεφάλου, των τετραδύμων σωμάτων και της παρεγκεφαλίδας στα σπονδυλωτά. Είναι αυτός που ανακάλυψε την αναισθητική ιδιότητα του χλωροφορμίου.
*** Είναι το υγρό που περιβρέχει τα κύτταρα.
****Jean-Baptiste Morgani (1682-1771), Ιταλός ιατρός που θεωρείται απ’ τους κορυφαίους ανατόμους του18ου αι..
***** Άσχετα από τη πλάνη ότι το αίμα κυκλοφορεί μόνο στις φλέβες, ενώ οι αρτηρίες περιέχουν αέρα.
