Τυχερή η Σύρα, προνομιούχος όπως κάθε τόπος που διαθέτει οξύνοα πνευματικά μεγέθη που διατηρούν ζωντανές τις μνήμες του γενέθλιου τόπου. Στη φωτισμένη πορεία ανήκει κι ο αειθαλής Ευάγγελος Ρούσσος, φιλόλογος κι ο σπουδαιότερος φιλόσοφος της χώρας μας…
Ναπολέων Ελευθερίου συριανός στιχουργός
Αυτό το άρθρο δεν θα ‘χε γίνει χωρίς -και πάλι- τη Μαρία Θαλασσινή αλλά και χωρίς την ευγενική παραχώρηση των ποιημάτων του, από τον κύριο Ιωάννη Βασιλειόπουλο, πολύ καλό φίλο του φιλοσόφου!
Τους ευχαριστώ και τους δυο δημοσίως!!!!
Δημιουργικός, παραγωγικός και σοβαρός, χωρίς ακκισμούς και δημόσιες σχέσεις, χωρίς να περιφέρει το έργο και τις μεταφράσεις του από θεάτρου εις θέατρον, ο Ευάγγελος Ν. Ρούσσος είναι απ’ τους σημαντικότερους μελετητές και μεταφραστές των Προσωκρατικών Φιλοσόφων. Ανήκε στην, εκτός δημοσιότητας, άλλη Ελλάδα που διαπρέπει με ταλέντο, ήθος, αυτοσεβασμό κι αξιοπρέπεια. Που χτίζει θεμέλια κι υποδομές, κι ας μη της το αναγνωρίζει η επίσημη πολιτεία και τα ΜΜΕ.
Βιογραφικό
Ο Ευάγγελος Ν. Ρούσσος γεννήθηκε στην Ερμούπολη Σύρου το 1931. Μετά τα εγκύκλια μαθήματα στη γενέτειρά του, σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών στα 1951-55 ως υπότροφος του ιδρύματος κρατικών υποτροφιών και κλασική φιλολογία και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της Βόννης ως υπότροφος του γερμανικού ιδρύματος Alexander von Humboldt. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βόννη κι έγραψε ειδική φιλοσοφική έρευνα με θέμα: “Ο Ηράκλειτος Στις Εννεάδες Του Πλωτίνου”. Ανακηρύχτηκε Διδάκτωρ Φιλοσοφίας το 1968. Ήταν αριστούχος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως συντάκτης στο κέντρο ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών κι ως συντάκτης κι ειδικός σύμβουλος της εκδοτικής Αθηνών σε θέματα αρχαιογνωσίας.
Τα δημοσιεύματά του πολλά και σημαντικά. Από το 1964 έως το 1970 εργάστηκε για το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Ως διδάκτωρ φιλοσοφίας εργάστηκε από το 1970 στο Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών κυρίως για το Φιλοσοφικό Λεξικό των Προσωκρατικών. Από το 1971 υπήρξε σύμβουλος της Εκδοτικής Αθηνών για την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους και την Ελληνική Μυθολογία. Στον τομέα της Φιλοσοφίας εργάστηκε κυρίως για τους Προσωκρατικούς. 1η συγγραφή του στον τομέα αυτό ήταν η προαναφερόμενη διδακτορική διατριβή του. Έχει γράψει πολυάριθμα άρθρα σε ποικίλα περιοδικά, όπως: “Μένων ο μαθητής του (σοφιστή) Γοργία”, “Η Κοσμολογία της Μιλήτου”, “Αρχίλοχος κι Ηράκλειτος”, “Κοσμογονία”, “Ελεάτες” κ.ά.
Πολλά περισσότερα άρθρα, ειδικά για τους Προσωκρατικούς στοχαστές έχει γράψει, ενυπόγραφα, για το 5τομο Φιλοσοφικό και Κοινωνιολογικό Λεξικό των εκδόσεων Καπόπουλος και για το 10τομο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών. Μερικά από τα ολοκληρωμένα συγγράμματά του είναι τα: “Ηράκλειτος: Τα αποσπάσματα”, “Δημόκριτος”: επιλεγμένα αποσπάσματα και “Φερεκύδης, ο Σύριος”.
Για τα πράγματα της Σύρας, την ιστορία και τη πολιτιστική ταυτότητα της, ο Ρούσσος ενδιαφέρθηκε έντονα ήδη από τα χρόνια της μαθητείας του. Σε ηλικία 13 χρόνων εκδίδει, διευθύνει, συντάσσει την εφημερίδα του Αετός. Από τις 21.3.1945 ως το Σεπτέμβρη 1951 κυκλοφόρησαν 142 φύλλα. Τα τυπογραφεία όπου εκτυπωνόταν ήταν του Μιχαήλ Στεφάνου (Αυγή), του Γεωργίου Κυπραίου (Ελεύθερος Κόσμος), της Ειρήνης Φρέρη (Δελτίο Αγγελιών) και τα υπόλοιπα στου Κωνσταντίνου Γερασιμίδη (Κήρυξ Των Κυκλάδων). Ήτανε 15ήμερη έκδοση κι 7διαια στην αρχή κι αργότερα μηνιαία. Η ύλη περιλάμβανε αρθρογραφία για τοπικού κι ευρύτερου ενδιαφέροντος, χρονογραφήματα ,λογοτεχνικά θέματα κι ιστορικά κείμενα, τοπικά, κοινωνικοπολιτιστικά νέα. Διαθέσιμα αρχεία φυλάσσονται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμούπολης.
Από τα ’80ς ο Ρούσσος είχε τη γενική εποπτεία της ύλης του περιοδικού Συριανά Γράμματα, την οργάνωση και διεύθυνση του οποίου ανέλαβε για επί 10ετία. Επρόκειτο για εκδοτική προσπάθεια στο πλαίσιο της μελέτης της κυκλαδικής πολιτιστικής κληρονομιάς και της προβολής της σύγχρονης κυκλαδικής δημιουργίας.
Σημειώνεται ότι το 2011, με αφορμή τη συμπλήρωση των ογδόντα ετών του, πραγματοποιήθηκε προς τιμή του στη Μονή των Αδελφών του Ελέους, η Α’ Συνάντηση Φιλοσοφίας στη Σύρα. Στην ημερίδα συμμετείχαν η Ομότιμη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας των Πανεπιστημίων Κρήτης και Αθηνών κ. Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου, ο Ομότιμος Καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιώργος Γραμματικάκης κι η Ομότιμη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Ιονίου Πανεπιστημίου Γραμματική Αλατζόγλου-Θέμελη. Την εκδήλωση πλαίσωσαν επίσης ο Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχαίας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών /Μ.Ι.Θ.Ε. Παύλος Καλλιγάς, ο Επίτιμος Καθηγητής Αρχαίας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών του Τμήματος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Γιάννης Καλογεράκος και η Μαρία Πρωτοπαπά-Μαρνέλη, Δρ. Φιλοσοφίας, Διευθύντρια του Κέντρου Έρευνα της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Στη προσφώνηση των συνέδρων, ο Ρούσσος είχε σημειώσει πως η διεξαγωγή μίας συνάντησης φιλοσοφίας στο νησί της Σύρου αποτελούσε ένα μεγάλο όνειρό του, ενώ εξέφρασε τη παντοτινή αγάπη του για τη κλασσική φιλολογία και φιλοσοφία.
“Στον χώρο που βρίσκεστε, στην ακτή Μπελλαβίστα, έκανα στα μαθητικά μου χρόνια τους πρώτους περιπάτους, ακούγοντας κλασσικά πιανιστικά κομμάτια από τα σαλόνια των αρχοντικών της περιοχής. Τότε ονειρευόμουν. Η κλασσική μουσική ήταν η προσωπική μου ανακάλυψη. Παρά τη θρυλική ιστορία της Ερμούπολης στα πολιτιστικά πράγματα, κανένας από το περιβάλλον μου δεν μου είχε πει λέξη για την ευρωπαϊκή μουσική. Έτσι, προέκυψε μέσα μου μια πρώτη εκλεκτική συγγένεια. Εξάλλου, σε μια αβέβαιη εποχή, οιστρηλατούμενη από μυθοκρατικές τάσεις, ιδεολογήματα, εμφύλια κακά και στερήσεις, η Ερμούπολη με τα μνημειώδη κτίσματά της, ευνοούσε ένα σταθερό βηματισμό στις αναζητήσεις μας.
Κάποιοι φωτισμένοι δάσκαλοι, τυπογράφοι και λόγιοι με ελεύθερη σκέψη υπήρξαν έγκαιρα για μένα, σημεία πνευματικά και ηθικοί προσανατολισμοί. Παράλληλα, η εντατική μελέτη της λογοτεχνίας, ελληνικής και ξένης, μου άνοιξε ένα χώρο ελευθερίας με μεγάλα περιθώρια για την ανάπτυξης της προσωπικότητας και για την προσωπική έκφραση. Αυτός ο χώρος ελευθερίας ήταν κατ’ εξοχήν η αρχαία ελληνική σκέψη. Τελειώνοντας το παλαιό εξατάξιο Γυμνάσιο, είχα κάνει ήδη την επιλογή μου να σπουδάσω Κλασσική Φιλολογία και Φιλοσοφία. Με αυτά τα εφόδια κατάφερα να περπατήσω στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, χωρίς να νιώθω επαρχιώτης. Ό,τι έκανα στη ζωή μου, το πέτυχα με το όραμα της Ερμούπολης”.
Τα ποιήματα που συνέγραφε κι έστελνε ταχυδρομικώς στους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν τις σκέψεις αλλά και τις δημιουργίες του, ήταν ο άλλος κόσμος του. Ένας κόσμος βιωμάτων και στοχασμών, ο οποίος άλλοτε έπεται και άλλοτε κινείται παράλληλα με το φιλοσοφικό έργο του. Εκεί αποτυπώνονται όσα τον χαρακτηρίζουν ως άνθρωπο και αξιαγάπητο επιστήμονα.
ΕΡΓΑ:
Δημοσιεύματα:
«Ο Ηράκλειτος στις Εννεάδες του Πλωτίνου» (διδακτορική διατριβή, 1968), «Heraklit-Bibliographie» 1971, «Μένων, ο μαθητής του Γοργία» 1971,
«Η πολιτική σκέψη στη Θεσσαλία τον 5ο αιώνα π.Χ.» 1972,
«Δείγματα λεξικού των Προσωκρατικών» 1973,
«Η κοσμολογία της Μιλήτου» 1974 κ.ά.
Μελέτες:
(2011) Τοπωνυμικό Σύρου ΙΙ: Οι καταγραφές, Διεθνές Κέντρο Έρευνας Αίσωπος – La Fontaine
(2002) Προσωκρατικοί: Παρμενίδης, Στιγμή
(1999) Προσωκρατικοί, Στιγμή
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα:
(2013) Ελληνική μυθολογία: Δωδεκάθεο: Αθηνά, Ποσειδώνας, Δήμητρα, Απόλλων, Άρτεμις, Ερμής, Άρης, Αφροδίτη, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
(2013) Ελληνική μυθολογία: Δωδεκάθεο: Ήφαιστος, Διόνυσος, μικρότεροι και ομαδικοί θεοί, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
(2013) Ελληνική μυθολογία: Κοσμογονία, Δωδεκάθεο, Δίας και Ήρα, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
(2010) Ελληνική Ιστορία: Προϊστορία και αρχαϊκοί χρόνοι, Η Καθημερινή
(2008) Παγκόσμια μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών [κείμενα, επιμέλεια]
(2007) Ελληνική ιστορία, Εκδοτική Αθηνών
(1986) Ελληνική μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών
(1986) Ελληνική μυθολογία: Οι ήρωες: Τοπικές παραδόσεις, Εκδοτική Αθηνών
(1986) Ελληνική μυθολογία: Οι θεοί, Εκδοτική Αθηνών
Μεταφράσεις
(2007) Εμπεδοκλής, Προσωκρατικοί: Εμπεδοκλής, Στιγμή [επιμέλεια, μετάφραση]
(2000) Ηράκλειτος, Προσωκρατικοί: Ηράκλειτος, Στιγμή
(1992) Ηράκλειτος, Περί φύσεως, Παπαδήμας Δημ. Ν. [επιμέλεια, μετάφραση, επιμέλεια σειράς]
Λοιποί τίτλοι:
(1992) Οι θρησκείες, Εκδοτική Αθηνών [επιμέλεια]
(1989) Παγκόσμια μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών [επιμέλεια]
Ο Ευάγγελος Ν. Ρούσσος έφυγε από τη ζωή το μεσημέρι της Κυριακής 28 Φλεβάρη 2016 σε ηλικία 85 ετών. Τα τελευταία χρόνια ζούσε στη Στέγη Αγάπης, έναν οίκο ευγηρίας κάπου στη Παιανία. “Εκεί, στο μικρού εμβαδού δωμάτιό του, ακούγοντας πάντα το 3ο Πρόγραμμα της ελληνικής ραδιοφωνίας, συνέγραψε το βιβλίο του για τον Φερεκύδη τον Σύριο, μια χειρόγραφη-καλλιγραφημένη πραγματεία (2010). Και παράλληλα, προσπάθησε να ολοκληρώσει την επόμενη μελέτη του για το Τοπωνυμικό Σύρου. Ένα έργο ζωής, καθόλου εύκολο”, σημειώνει η Ιστορικός Τέχνης κ. Μαρίζα Δαλεζίου, που βρισκότανε στο πλευρό του μέχρι και την ύστατη στιγμή.
Είμαστε λίγοι κι ανεπαρκείς για να σχολιάσουμε τον σημαντικό φιλόσοφο, συγγραφέα κι ερευνητή που τίμησε όχι μόνο το νησί του αλλά και τη χώρα μας. Ας παραδώσουμε τη σκυτάλη σε ανθρώπους που είναι γνωστοί για τη προσωπικότητά τους, το επιστημονικό τους έργο και τη πνευματική τους κατάρτιση και καλλιέργεια. Ο καθηγητής καρδιολογίας, ο σπουδαίος Συριανός επιστήμων Δημήτρης Σιδερής, ήτανε κοντά στον Ευάγγελο όταν άφησε την τελευταία του πνοή. Τον αποχαιρέτησε με συγκίνηση και του έκλεισε τα μάτια. «… οι φίλοι σου θα σε σκέφτονται πάντα και θα σε τιμούν, όσο κι αν εσύ, ο περήφανος, ο τιτάνας, απέφευγες τις τιμές που σου έπρεπαν. Νιώθω περήφανος που σε είχα φίλο, Ευάγγελε. Κι η γενέτειρά μας νιώθει περήφανη για σένα…» . Λίγες σκέψεις που ψιθύρισε ο Δ. Σιδερής στον Ευάγγελο που ιδιαίτερα εκτιμούσε.
Είναι πολλά τα τιμητικά σχόλια αξιόλογων ανθρώπων, που γράφτηκαν και ακούστηκαν, για το μεγάλο πνευματικό έργο και την επιστημονική προσφορά του Ρούσσου στην Ελλάδα.
Τρίτη 1η Μαρτίου 2016 έγινε η κηδεία του στην Αθήνα, στο νεκροταφείο Καισαριανής. Το Δήμο Σύρου-Ερμούπολης αντιπροσώπευσε ο αντιδήμαρχος κ. Α. Αθανασίου και τη Περιφέρεια ο κ. Τζώρτζης Μακρυωνίτης. Φυσικά κι ο καλλίτερος του φίλος κι επί χρόνια άξιος συνεργάτης του, κ. Δημήτρης Βαρθαλίτης που ήτανε κοντά του μαζί με τον Δ. Σιδερή και την Μαρίζα Δαλεζίου τις τελευταίες στιγμές της ζωής του, τον αποχαιρέτησε με συγκινητικά λόγια γεμάτα αγάπη, εκτίμηση και θαυμασμό:
Πολυαγαπημένε μου Ευάγγελε
Είναι πραγματικά δίκαιο να σ’ επαινέσω μπροστά σ’ όλους αυτούς τους συγγενείς και τους φίλους σου, οι οποίοι ήρθαν σήμερα να σ’ αποχαιρετίσουν.
Να πως σ’ έχω χαρακτηρίσει μετά από 28 χρόνια, που ήμαστε κολλητοί φίλοι, και κάθε Κυριακή συναντιόμαστε. Στην αρχή μάλιστα τρώγαμε και μαζί ή σπίτι μου, ή στην ταβέρνα, ή στο σπίτι σου.
Ήσουν αγαπητός, αδαμάντινος αθόρυβος, άκακος, αληθινός, ανθρώπινος, αξιοπρεπής, απλός, αριστοκράτης, άρχοντας, αφοσιωμένος, βαθυστόχαστος, γαλήνιος, γενναιόδωρος, γλυκός, δημιουργικός, διαβαστερός, ειλικρινής, Ελληνοκεντρικός, ενήμερος, εξαιρετικός, εργατικός, ευαίσθητος, ευγενικός, Ευρωπαίος, ευτυχισμένος, ήρεμος, ιδιοφυής, καλλιεργημένος, καλοσυνάτος, καταξιωμένος, κλασικός, κοινωνικός, μεγαλοπρεπής, μεγαλοφυής, μορφωμένος, οραματιστής, πιστός, ποιητής, σεμνός, σοφός, Συριανός, τρυφερός, χαμογελαστός, χαρισματικός, ένας αληθινός ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ.
Θα αναφέρω και μερικά δικά σου αποφθέγματα τα οποία σε χαρακτήριζαν και προσπαθώ κι εγώ να τα εκφράσω:
«Τα λόγια του ανθρώπου δείχνουν τη ψυχή του»
«Κανένας ανθρώπινος κόπος δεν είναι μάταιος».
«Η Ψυχή πρέπει να είναι γαλήνια, χωρίς μίσος, χωρίς κακία, χωρίς έχθρα, χωρίς υπερηφάνεια»
«Ο καθένας μας είναι μοναδικός. Να μη συγκρίνουμε με κανέναν άλλον».
Αυτό το αφιέρωμα στη μνήμη του είναι επιθυμία πολλών φίλων και θαυμαστών του έργου του, που επί τόσα χρόνια εργάστηκε και πρόσφερε στη «πνευματική αγορά» της Ελλάδας!
Ας μιλήσει κι ο ίδιος. –από το λόγο που απηύθυνε σε ένα συνέδριο:
«Γεννημένος και μεγαλωμένος στην Σύρο, άκουσα, εξ απαλών ονύχων, το όνομά του ως τοπικό θρύλο. Εξ αρχής ήθελα να γράψω γι’ αυτόν τον μακρυνό πρόγονο, τον αρχαιότερο Συριανό συγγραφέα, για τον οποίο δεν είχε γράψει κανένας Έλληνας επιστήμονας. Ανέβαλλα επί δεκαετίες το εγχείρημα, επειδή δεν ένοιωθα επαρκής για την ερμηνεία του Φερεκύδειου έργου. Τύχη αγαθή, ασχολήθηκα περισσότερο από μισόν αιώνα με την μελέτη της ελληνικής αρχαϊκής κοινωνίας και του πολιτισμού της. Στην ηλικία που έφτασα τώρα, αναβολές κι αναστολές δεν έχουν πια νόημα. ΄Ετσι, παρέδωσα το χειρόγραφο. Το βιβλίο περιέχει, στο πρωτότυπο και σε μετάφρασή μου, όλα τα σωζόμενα αποσπάσματα, καθώς και αρχαιοελληνικές, λατινικές και βυζαντινές μαρτυρίες για την ζωή και το έργο του. Είμαι ικανοποιημένος που αξιώθηκα να καταρτίσω την πληρέστερη συλλογή κειμένων για τον Φερεκύδη, παγκοσμίως, θα επιτρέψετε να πώ. Το βιβλίο μου περιλάμβανει τουλάχιστον 4πλάσια περισσότερα αποσπάσματα απ’ ό,τι τα μνημειώδη ‘Σωζόμενα των Προσωκρατικών’ του Ντιλς. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του μόχθου δεν απαιτήθηκε για την συνολική κατάρτιση του κειμένου ή την μετάφραση, αλλά για τον ερμηνευτκό σχολιασμό.
Ο Φερεκύδης διαβοήθηκε στην αρχαιότητα σαν δάσκαλος του Πυθαγόρα, σαν ένας από τους επτά σοφούς, σαν φιλόσοφος και αντίζηλος του Αναξίμανδρου, αυτού του πρωτοπόρου της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήμης. Δεν είναι τίποτα απ’ αυτά. Ανήκει στην προεπιστημονική κοινωνία, στην μυθοκρατική παράδοσή της, που εξηγούσε τα φυσικά μεγέθη φορώντας σ’ αυτά το προσωπείο διαφόρων θεοτήτων. Παράδειγμα: «… έλεγε ότι σε Έρωτα είχε μεταβληθεί ο Δίας, όταν έμελλε να δημιουργήσει, ότι δηλαδή, συνιστώντας τον κόσμο από τα αντίθετα, σε ομάδες και σε φιλία οδήγησε, και ταυτότητα σε όλα έσπειρε και ένωση που περνάει μέσα από όλα» (Πρόκλος, Εις Πλάτωνος τον Τίμαιον, 32c Diehl). Επίσης: «Ο Ζεύς και ο Χρόνος ήσαν πάντα και η Χθονίη. Στην Χθονίη δόθηκε το όνομα Γη, όταν ο Ζεύς τής έδωσε την γη ως προνόμιο» (Διογένης Λαέρτιος, 1.119. Long). Και το εξαιρετικής ποιητικότητας: «…Κι αφού έφτασε η τρίτη μέρα του γάμου, τότε ο Ζευς κατασκευάζει πέπλο μεγάλο και όμορφο και πάνω σ’ αυτό κεντάει τη Γη και τον Ωκεανό και του Ωκεανού τα δώματα…» (Greek Papyri, Ed. B.P. Grenfell – A.S Hunt: Oxford 1897, Milano1972, 23).
Εβίωσα την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ως έναν χώρο ελευθερίας με μεγάλα περιθώρια για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς μου και την προσωπική μου έκφραση. Ξεκινώντας την σταδιοδρομία μου ένοιωσα αυτονοήτη την ανάγκη να σταθώ στο σημείο εκκίνησης, στους Προσωκρατικούς. Η αφετηρία της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας είναι η αφετηρία της ελληνικής φιλοσοφίας, και της φιλοσοφίας γενικά.
Οι δυσκολίες στην μετάφραση και στον ερμηνευτικό σχολιασμό των προσωκρατικών κειμένων ανάγονται κυρίως στην αποσπασματική παράδοσή τους, με επακόλουθο τό να μας λείπουν πολλά από τα συμφραζόμενα τόσο των κειμένων καθ’ εαυτά όσο και της εποχής τους. Εξ άλλου, τότε, η γλώσσα της φιλοσοφίας και η ορολογία της επιστήμης δεν έχουν ακόμα διαμορφωθεί. Οι πρώτοι φιλόσοφοι καλούνται να οικοδομήσουν μαζί με την φιλοσοφία, και την γλώσσα της και την ορολογία της. Οι μεταφράσεις μου έγιναν ανεπιφύλακτα αποδεκτές. Μεγαλύτερο όμως μόχθο, επαναλαμβάνω, απαίτησε ο ερμηνευτικός σχολιασμός.
Ο Ηράκλειτος* όταν μιλά για πράγματα της κοινωνίας, της θρησκείας και της πολιτικής τα λέει «έξω απ’ τα δόντια», χωρίς να φυλάγεται για ενδεχόμενο δίωξής του. Ο χαρακτηρισμός τού «σκοτεινού» εξηγείται από το ότι αυτός, κατ’ εξοχήν, μεταχειρίζεται συχνότατα παρομοιώσεις, μεταφορές, γνωμικά, αινίγματα, γρίφους, αλληγορίες που στοχεύουν σε πρόσωπα, ομάδες, αντιλήψεις και καταστάσεις μη αναγνωρίσιμες άμεσα από τους μεταγενέστερους. Παραδείγματα: «Τα γουρούνια ευχαριστιούνται στον βούρκο. Τα γαϊδούρια προτιμούν τα άχυρα από το χρυσάφι. Τα σκυλιά γαυγίζουν όποιον δεν γνωρίζουν». Επιπλέον, το κλειδί της διδασκαλίας του δεν το πιάνει κανείς με την πρώτη ματιά. Έτσι, ο αναγνώστης, όταν δεν συγκρατεί ότι για τον Ηράκλειτο μοναδική εστία του σύμπαντος είναι η φωτιά και ότι τα πράγματα του κόσμου είναι μεταπτώσεις αυτής της εστίας, μένει απορημένος όταν, λ.χ., ο φιλόσοφος ταυτίζει τα ζωντανό σώμα και το νεκρό σώμα.
Η έρευνα-διατριβή μου, που εγκρίθηκε με παναριστεία από το Αριστοτέλειο, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ο Ηράκλειτος δεν ήταν στις προτεραιότητες του Πλωτίνου. Τα τελευταία 50 χρόνια οι Προσωκρατικοί προσέχτηκαν περισσότερο απ’ όσο παλαιότερα. Με την θαρραλέα και αρχέγονη σκέψη τους μπορούν να λυτρώσουν τους αυριανούς πολίτες από τα μυθολογήματα και τα ιδεολογήματα και να τους διευκολύνουν στην προσπάθειά τους να λένε τα σύκα σύκα και την σκάφη σκάφη. Το ότι οι Προσωκρατικοί έθεσαν πρώτοι όλα τα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο στην διαδρομή της ιστορίας του, αναγνωρίζεται γενικά από την παγκόσμια φιλοσοφική κοινότητα.
Δεν κυκλοφορούσαν, τότε στη Γερμανία όπου φοιτούσα, ελληνικές μεταφράσεις των Προσωκρατικών. Διάβαζα όμως μεταφράσεις άλλων φιλοσοφικών έργων, που είχαν εκπονήσει οι: Ιωάννης Γρυπάρης, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Ευάγγελος Παπανούτσος, Ιωάννης Συκουτρής, Βασίλειος Τατάκης κ.α.
Τα αισθήματά μου διαφαίνονται από την απάντησή μου στο δεύτερο ερώτημά σας. Η μελέτη των Προσωκρατικών Φιλοσόφων είναι από τα ελάχιστα πράγματα που δεν με απογοήτευσαν στην ζωή μου».
Τέλος, πριν απ’ όλα, να προστεθεί εν απόσπασμά του από την εισαγωγή του, στο βιβλίο του «Εμπεδοκλής»:
«…Ως έργα του Εμπεδοκλή αναφέρονται η “Ξέρξου διάβασις”, το “Προοίμιον εις Απόλλωνα”, τα “Φυσικά” ή “Περί φύσεως” και οι “Καθαρμοί”. Επίσης παραδίδεται ότι ο Εμπεδοκλής είχε γράψει ακόμα τραγωδίες, πολιτικούς λόγους και ιατρικά συγγράμματα, χωρίς όμως να αναφέρονται σχετικοί τίτλοι έργων. Ωστόσο, ό,τι έχει περισωθεί από το σύνολο της συγγραφικής παραγωγής του είναι αποσπάσματα, που ανήκουν αποκλειστικά στα “Φυσικά” και στους “Καθαρμούς”. Στα αποσπάσματα αυτά φαίνεται καθαρά τόσο ο πληθωρικός λόγος του συγγραφέα τους όσο και τα πολλαπλά διαφέροντά του, γνωρίσματα που βέβαια καθιστούν αξιόπιστη την παράδοση για πολυμερή και έντονη συγγραφική δραστηριότητα του Εμπεδοκλή. Από τα αποσπάσματα αυτά φαίνεται επίσης να δικαιώνεται σχετικά τόσο η κρίση ότι ο Εμπεδοκλής ήταν “δεινός περί την φράσιν” όσο και η παράδοση ότι υπήρξε πρόδρομος της Ρητορικής και δάσκαλος του σοφιστή Γοργία. […]»
Παρατίθεται κι έν άρθρο του δημοσιευμένο σε τοπική εφημερίδα για τα χρόνια του εξαταξίου γυμνασίου που παρακολούθησε στη Σύρα:
Από τη μαθητεία μου στο Γυμνάσιο προηγήθηκε η μαθητεία μου στα συριανά τυπογραφεία. Είχα τελειώσει το Δημοτικό στην Κατοχή. Η προοπτική ήταν να γραφτούν τα ονόματά μας στον κατάλογο των νεκρών εξ’ ασιτίας. Που σκέψη για γράμματα. Η θητεία του πατέρα μου και του μεγαλύτερου αδελφού μου στον κόσμο της τυπογραφίας μου είχε ήδη χαράξει το δρόμο προς τα εκεί.
Στα συριανά τυπογραφεία γνώρισα ανθρώπους που αποδείχτηκαν για μένα σημεία πνευματικού και ηθικού προσανατολισμού: τυπογράφους, δημοσιογράφους, λόγιους, λογοτέχνες, διανοουμένους, συγγραφείς. Κάτι από όλα τούτα ήταν και ο Γιώργος Κυπραίος. Αυτός έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο στη μεγάλη στροφή μου. Ένα πρωί μου είπε με ύφος πατρικό. Εσύ να μη μείνεις εδώ μέσα. Να πας να μάθεις γράμματα. Συγχρόνως μου έδωσε ένα σημείωμα του προς τον γυμνασιάρχη Αντώνιο Ρούσσο, παρακαλώντας τον να φροντίσει για την εγγραφή μου στο Γυμνάσιο.
To Γυμνάσιο παρά τις μεγάλες ελλείψεις της μετακατοχικής περιόδου, λειτουργούσε με σχετική επάρκεια σε προσωπικό . Προφανώς διότι ήταν στην έδρα της εκπαιδευτικής περιφέρειας. Οι περισσότεροι από τους εκπαιδευτικούς ήταν όχι μόνο καλοί επαγγελματίες, αλλά είχαν και ανθρωπιά και όραμα παιδείας. Εντονότερη και διαρκέστερη ήταν η παρουσία των φιλολόγων. Ήταν και οι πιο πολλοί. Θυμάμαι τον γυμνασιάρχη, που, όταν δίδασκε είχε πάντα ένα δάκρυ για τον Οιδίποδα του Σοφοκλή και για τη Φαρμακωμένη του Σολωμού, θυμάμαι τον Ιωάννη Θωμόπουλο, που αργότερα δίδαξε σε πανεπιστήμια της Πολωνίας και της Σουηδίας και ολοκλήρωσε τη σταδιοδρομία του ως διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης, θυμάμαι τον Γιώργο Ζευγώλη, που εργάστηκε στα Κέντρα Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών και έγινε και εκπαιδευτικός σύμβουλος, θυμάμαι τον Αντώνιο Κανάκη, που είχε μεταφράσει και σχολιάσει πολλά αρχαία ελληνικά κείμενα, αναφερόμενα στη Μυθολογία, ακόμα θυμάμαι τον Ιωάννη Ράγκο, τον Νικόλαο Παλαιολογόπουλο και τον Νικόλαο Χρυσό. Χωρίς αυτούς ίσως δεν θα είχα αποφασίσει, ήδη από τα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια, να γίνω φιλόλογος.
Μερικοί από τους καθηγητές δεν αρκούνταν στα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα, αλλά μετείχαν πρόθυμα και στη ζωή της συριανής κοινωνίας με καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, διαλέξεις, συζητήσεις, επιστημονικές έρευνες και δημοσιεύματα σε τοπικά έντυπα, υπογράφοντας τα κείμενα του ως Αρς (= Αντώνιος Ρούσσος), Άνκαν (= Αντώνιος Κανάκης), Θωμ-ς (= Ιωάννης Θωμόπουλος) κ.α. Θυμάμαι τον καθηγητή Φυσικών Στυλιανό Μάλλη, που ήταν πολύ αυστηρός και ακριβολόγος στο μάθημά του, αλλά στο τέλος της σχολικής χρονιάς έβαζε τα πιο εύκολα θέματα, για να μπορέσουν όλα τα παιδιά να γράψουν καλά. Θυμάμαι και τον επίσης καθηγητή των Φυσικών Αντώνιο Τάντουλο με την αξιαγάπητη οικογένειά του. Θυμάμαι τη σύζυγο του στην Κατοχή, φορώντας τη στολή του Ερυθρού Σταυρού, να τρέχει να βοηθήσει τον κάθε δυστυχισμένο. Έχω μπροστά μου, σαν σε όνειρο, το σπίτι τους στου Χειμώνα, στην οδό Ομήρου, τη στιγμή που μόλις οι τελευταίοι Γερμανοί στρατιωτικοί άφησαν πίσω τους το Λιμάνι, η οικογένεια Τάνταλου άπλωσε στα μπαλκόνια της μια τεράστια αγγλική σημαία, που τη φύλαγαν με κίνδυνο της ζωής τους.
Στα γυμνασιακά μου χρόνια δεν ήταν ούτε ένας από τους καθηγητές Συριανός, ούτε φιλόλογος ούτε από τις άλλες ειδικότητες. Πολλοί ήταν από τα γύρω νησιά, οι περισσότεροι από τη Νάξο, μερικοί από τη Σαντορίνη και την Αμοργό. Δεν θυμάμαι αν τότε απαγορευόταν στους εκπαιδευτικούς να υπηρετούν στον τόπο της καταγωγής τους ή αν οι Συριανοί δεν είχαν ενδιαφέρον να σπουδάσουν και να εργαστούν στην εκπαίδευση. Θυμάμαι τους καθηγητές που, όταν τους αποχαιρέτησα, για την εισαγωγή μου στη φιλοσοφική Σχολή, με προέπεμψαν με την ευχή να κάνω την αρχή να ενδιαφερθούν και άλλοι Συριανοί για τη Φιλολογία. Από την τάξη μου, καμία σαρανταριά παιδιά, δυο πήγαν στα Νομικά, δυο στην Ιατρική και δυο στη Θεολογία, ο ένας έγινε ο μητροπολίτης Καστοριάς Γρηγόριος Παπουτσόπουλός. Οι περισσότεροι ακολούθησαν τα ναυτικά επαγγέλματα.
Ούτε και ο μαθητικός πληθυσμός ήταν συριανός στο σύνολο του. Πρόφτασα την εποχή που τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων δεν είχαν πλήρη εξατάξια γυμνάσια. Είχαν ημιγυμνάσια, δηλ. τους έλειπαν οι ανώτερες τάξεις. Έτσι, όσα παιδιά ήθελαν να ολοκληρώσουν τη γυμνασιακή τους μόρφωση, ήταν αναγκασμένα να φοιτήσουν ή στην έδρα της εκπαιδευτικής περιφέρειας ή όπου άλλού υπήρχαν πλήρη εξατάξια γυμνάσια. Ήταν ακόμα παιδιά κρατικών λειτουργών, που υπηρετούσαν στη Σύρα, παιδιά ιδιωτικών υπαλλήλων από άλλους τόπους, επιχειρηματιών μεταναστών, ακόμα και πολιτικών φυγάδων.
Στα χρόνια της μαθητείας μου υπηρετούσε στη Συρία ο Εισαγγελέας Εφετών Ευάγγελος Μπέης. Είχε μαζί του και την οικογένειά του. Είχε δύο γιούς. Και οι δύο φοιτήσαν στο Γυμνάσιο. Με τον ένα βρεθήκαμε για ένα διάστημα στην ίδια τάξη. Ήταν ο Κώστας Μπέης, που διέπρεψε ως καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ως Γενικός Γραμματέας της Βουλής των Ελλήνων και της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Ευτύχησε να έχει μαθητή και συνεργάτη του τον πρόωρα χαμένο κορυφαίο συριανό διανοούμενο Μάρκο Δομένικου Φρέρη. Την ίδια εποχή με τον Μπέη ήταν στη Σύρα, επίσης με την οικογένειά του, και ο ειρηνοδίκης Δεκλερής. Τα δύο του παιδιά, γιος και κόρη, όχι μόνο μορφώθηκαν εδώ αλλά πήραν και συζύγους από την Ερμούπολη, ο γιος την αδελφή του συμμαθητή του Αλέξανδρου Γεννάδιου και η κόρη τον συμμαθητή μου Παναγιώτη Τσαούσογλου, που σταδιοδρόμησε στις θετικές επιστήμες. Δε θυμάμαι αν ο ειρηνοδίκης είχε κι άλλο γιο, που σταδιοδρόμησε στην Αμερική. Επίσης δε θυμάμαι αν ο δικαστής Καραμπέτσος είχε γιο, που μορφώθηκε στο συριανό Γυμνάσιο και σταδιοδρόμησε και αυτός στην Αμερική. Θυμάμαι όμως την κόρη του, τη Βέρα, που μορφώθηκε στο Γυμνάσιο Θηλέων και έγινε φιλόλογος. Ο Μίμης ο Δεκλερής αναδείχτηκε επιφανής νομομαθής, αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας και εκπρόσωπος παγκόσμιων οργανισμών για την προστασία του περιβάλλοντος. Ένα στιγμιότυπο από τις συνεδριάσεις της Βουλής αφήνει να διαφανεί το κύρος του ανθρώπου. Συζητούσαν πάνω σε κάποιο θέμα, και η κυβέρνηση δεχόταν τα πυρά της Αντιπολίτευσης. Τότε σηκώθηκε ο πρωθυπουργός, ο Μητσοτάκης, και πληροφόρησε το σώμα ότι «επ’ αυτού έχει αποφανθεί ο κύριος Δεκλερής». Και η Αντιπολίτευση εσίγησε.
Από την Αμοργό είχαν έρθει ο Γιάγκος Οικονομίδης, που έγινε δάσκαλος, και ο Μιχάλης Μωραϊτάκης, που έγινε φιλόλογος. Με τον δεύτερο η φιλία είχε μεγαλύτερη διάρκεια και από τα μαθήματα και από τα φοιτητικά μου χρόνια. Ο Μωραϊτάκης είχε συγγενείς και στη Σύρα και στην Αθήνα. Ήμουν συχνά ο καλεσμένος τους. Στο αθηναϊκό σπίτι γνώρισα μια μικρή εξαδέλφη του, μαθήτρια, ευφυέστατη και προικισμένη με ισχυρή βούληση. Έγινε η επιφανής καθηγήτρια της Αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού. Η μητέρα της ήταν Αμοργιανή και ο πατέρας της Τηνιακός. Αδελφός του πατέρα της ήταν ο ιδιαίτερα σεβαστός στη συριανή κοινωνία Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος και πρωθιερέας του Αγίου Νικολάου πατήρ Γρηγόριος Μαραγκός. – Τηνιακός ήταν και ένας νεαρός διάκος, που ήρθε στο Γυμνάσιο μας, για να συμπληρώσει την εκπαίδευση του. Ήταν μεγαλύτερος από εμένα στην ηλικία, αλλά μικρότερος στη γυμνασιακή τάξη. Δεν γνωρίζω ποιοι λόγοι τον εμπόδισαν να ολοκληρώσει την εκπαίδευση του στον τόπο του. Αποφασισμένος να υπηρετήσει την Εκκλησία, έπρεπε να κάνει τη στρατιωτική θητεία του πριν από τη χειροτονία. Η μόρφωση μπορούσε να συμπληρωθεί και αργότερα. Έτσι βρέθηκα μαχητής στον Εμφύλιο πόλεμο. Άκουσα από το περιβάλλον του ότι σε κάποια επιχείρηση του εθνικού στρατού βρέθηκε ξαφνικά μπροστά σε μια νεαρή αντάρτισσα έτοιμη να πετάξει χειροβομβίδα. Εκείνος πρόφτασε και της έπιασε το χέρι. Ασ’τα αυτά, της είπε, και πήγαινε στο χωριό σου. Αν σε πιάσουν οι δικοί μου, θα σε βιάσουν και θα σε σφάξουν. Φαίνεται ότι ο λόγος του είχε αποτέλεσμα. Όταν εκείνος μετά από μέρες, κατέβηκε σ’ ένα ποτάμι της περιοχής, για να πλυθεί, η κοπέλα τον είδε απ’ το χωριό, του φώναξε από μακριά και τον χαιρέτισε φιλικά. Το διακάκι από την Τήνο τελείωσε το Γυμνάσιο στη Σύρα, σπούδασε Θεολογία, έγινε αρχιμανδρίτης, ιεροκήρυκας, ακόμα και δεσπότης στη Σαντορίνη, πάνω απ’ όλα όμως έμεινε ως το τέλος ένας αξιαγάπητος φίλος της Σύρου. Αυτός ήταν ο Παντελεήμων Ρίζος. Τις πρώτες γυμνασιακές τάξεις πέρασε στη Σύρα, προτού η οικογένειά του εγκατασταθεί στην Αθήνα, και ο Μάνος Ελευθερίου, ο αδιαμφισβήτητα μεγαλύτερος συριανός ποιητής όλων των εποχών.
Στο γυμνάσιο της Σύρου μορφώθηκε και ο πρώτος ήρωας του αντιδικτατορικού αγώνα, ο Νικηφόρος Μανδηλαράς. Η μάνα του τον είχε στείλει από τη Νάξο στον αδελφό της, τον λόγιο γιατρό Αντώνιο Σιδερή, σύζυγο της συριανής ποιήτριας Κατίνας Μπάιλα και πατέρα του Νικηφόρου Σιδερή και του Δημήτρη Σιδερή, που επίσης μορφώθηκαν στο συριανό γυμνάσιο και που αργότερα διακρίθηκαν ο πρώτος ως φυσικός επιστήμων και ο δεύτερος ως καθηγητής της Καρδιολογίας. Ο τελευταίος μου είχε πει κάποτε. Στο σπίτι μας, για μας ο Νικηφόρος ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός μας.
* Ηράκλειτος (~544-483 π.Χ.). Γεννήθηκε στην Έφεσο, γιος του Βλόσωνος με καταγωγή από βασιλική οικογένεια και ήταν σ’ όλο το βίο του αντίπαλός του όχλου και της δημοκρατικής παράταξης. Υποχρέωσε σε παραίτηση τον αντίπαλο της ολιγαρχίας Μελανκόμα και εναντιώθηκε στην (αποτυχημένη) ιωνική εξέγερση των δημοκρατικών κατά των Περσών. Για τους Εφέσιους συμπολίτες του που εξόρισαν τον καλύτερο Εφέσιο, τον Ερμόδωρο, έλεγε ότι πρέπει να κρεμαστούν όλοι αυτοβούλως και να παραδώσουν την πόλη στους ανήλικους. Οι δημοκρατικοί Εφέσιοι αποφάσισαν την εξορία του Ερμόδωρου με το σκεπτικό ότι, από τους Εφέσιους δεν μπορεί να υπάρχει ένας καλύτερος των άλλων και, αν υπάρξει, όχι στην Έφεσο και όχι μεταξύ των Εφεσίων! Ο Ηράκλειτος απαντούσε ότι ένας είναι σημαντικότερος από 10.000, αν αυτός είναι ο καλύτερος. Καλύτερος είναι δε εκείνος που προτιμάει την υστεροφημία από την παροδική δόξα.
Η φιλοσοφική αντίληψη του Ηράκλειτου ήταν αντίθετη με την παραδοσιακή θρησκεία και στηριζόταν στις αριστοκρατικές αρχές. To αντικείμενο της φιλοσοφίας του δεν είναι η υλική αρχή αυτού του κόσμου αλλά ο εσωτερικός ρυθμός, ο Λόγος για τον οποίο ο κόσμος κινείται και ρυθμίζεται. Ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος του αιώνιου γίγνεσθαι. Η κίνηση αυτή του γίγνεσθαι εκφράζεται με την συνεχή ροή του ποταμού που ολοένα ανανεώνεται. Μέσα στον Λόγο, ο Ηράκλειτος, δένει ένα μόνο υλικό στοιχείο, το πυρ. Η ύπαρξη του πυρός δημιουργεί μαζί με τον Λόγο ένα κόσμο άπειρο, άναρχο, ανώλεθρο, αυτορυθμιζόμενο που μετατρέπεται σε ποικίλες μορφές. Ο κόσμος αυτός είναι η αρμονία των αντιθέσεων. Οι αντιθέσεις δημιουργούν την ενότητα των πάντων με τη σύνθεση τους.
Πολλές από τις δραστηριότητές του Ηράκλειτου ήταν αινιγματικές κι η φιλοσοφία του ερμηνευόταν δύσκολα, γι’ αυτό ονομάστηκε “σκοτεινός φιλόσοφος”. Όταν παρουσιάστηκε στο σώμα του υδρωπικία, χώθηκε στην κοπριά ενός βουστασίου, ώστε η εκλυόμενη θερμότητα να απορροφήσει τα υγρά από το σώμα του. Σ’ αυτή την κατάσταση πέθανε σε ηλικία 60 ετών. Από το έργο του “Για τη φύση” διασώθηκαν μόνο αποσπάσματα. Όταν ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηράκλειτου είπε “… αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω”. Το γνωστότερο από τα αποφθέγματα του Ηράκλειτου “τα πάντα ρει”, αποδόθηκε σ’ αυτόν από τον Πλάτωνα, δεν βρέθηκε όμως σε κάποιο από τα διασωθέντα αποσπάσματα του έργου του.===============================
Φύση
Πολλοί, μιλώντας για τη φύση
έχουν στο νου τους τα λουλούδια και τ’ αστέρια,
όχι και τους σεισμούς και τους κεραυνούς.
Έχουν στο νου τους τα πουλάκια και τ’ αρνάκια,
όχι και τα μικρόβια και τα λιοντάρια.
Στον κήπο του Γηροκομείου
μια γιαγιά που τα έχει χαμένα
βλέποντας να τραβούν φωτογραφίες με ρωτάει :
-Ποιός είν’ αυτός που μας φωτογραφίζει;
-Ο διευθυντής του Γηροκομείου, της απαντώ.
-Και το Γηροκομείο που είναι; Ρωτάει πάλι.
Άλλη γιαγιά που τα έχει τετρακόσα
μου εκμυστηρεύεται
ότι πολύ θα ήθελε
να ζει μέσα στη φύση.
Αυτές οι δυό γιαγιάδες
έχουν ένα κοινό γνώρισμα,
νομίζουνε κι οι δυό
πως βρίσκονται έξω απ΄ αυτό
που μας περιβάλλει.
Φως Εκ Φωτός
Γενηθήτω φως.
Και εγένετο φως.
Φως εις αποκάλυψιν.
Νυν πάντα και πεπλήρωται φωτός.
Το φως ώσπερ ιμάτιον.
Φως ιλαρόν.
Το φως της γνώσεως.
Το φως του κόσμου.
Εν τω φωτί σου οψόμεθα φως.
Διότι φως τα προστάγματά σου.
Ω φως των οφθαλμών μου.
Είδομεν το φως το αληθινόν.
Εσημειώθη εφ’ ημάς το φως του προσώπου σου.
Θεολογία
Τι θεός κι αυτός!
Δεν μπορεί να φτιάξει
Δύο ανθρώπους της προκοπής!
Τι άνθρωποι κι αυτοί!
Δεν μπόρεσαν να φτιάξουν
Ένα θεό της προκοπής!
Θεός Ανθρωποφάγος
Θεοσεβής μήτηρ
κατέλαβε το πενταετές θυγάτριον αυτής
αυνανιζόμενον.
Ωδήγησε τούτο ενώπιον εικόνος της Θεομήτορος
και απήτησε παρ’ αυτού
να ορκισθή γονυκλινώς
ότι ουδέποτε πλέον
θα ψαύση δια της χειρός
το υπογάστριον.
Με την πάροδον των ετών
η τρυφερά κορασίς
ηύξανεν εις παράστημα και κάλλος,
απέβη δε συναρπαστική νεανίς
καταθέλγουσα τους άρρενας.
Υπανδρεύθη ενωρίς
υπείκουσα εις την εκλογήν και την απόφασιν
των γεννητόρων αυτής,
οίτινες εθεώρησαν όλως περιττόν
να ενδιαφερθώσι και περί της γνώμης της μελλονύμφου.
Έφερε εις την ζωήν άξια τέκνα,
χωρίς όμως αυτή ποτέ και ν’ απολαύση
τα δώρα τα χρυσά της Αφροδίτης,
χωρίς ποτέ ν’ αξιωθεί των οργασμών.
Διεζεύχθη προτού την εγκαταλείψουν τα θέλγητρά της,
τα οποία αξιόλογοι άνδρες κατά καιρούς εκαρπώθησαν,
δυστυχώς χωρίς συμμετοχήν της.
Πολλάκις επαρηγορήθη με την σκέψιν
ότι υπάρχει και τύχη χειροτέρα από την ιδικήν της,
όπως η κρατούσα και σήμερον εις τινας φυλάς τάξις,
καθ’ ην εν περιπτώσει βιασμού γυναικός
η δικαιοσύνη του θεού επιβάλλεται
με θανάτωσιν της παθούσης.
Νυν, εις βαθύτατον γήρας, η άλλοτε δυστυχής καλλονή,
ησυχάζουσα εις την θαλπωρήν οίκου ευγηρίας,
αναπολεί τα βεβιωμένα
και συγχωρεί την άτεγκτον μητέρα της,
αναλογιζομένη την άβυσσον
της ανθρωπίνης ηλιθιότητος.
Φασκελοκουκούλωστα
Siemens η ζημιάρα
Ζημιά του Δημοσίου.
Από υπευθύνους.
Με το αζημίωτο.
Τραβάτε με κι ας κλαίω.
Ούτε γάτα ούτε ζημιά.
Γάτα η Siemens.
Kαι ζημιά η Siemens.
Βατό πεδίο.
Βατοπέδιο.
Οροπέδιο.
Λεκανοπέδιο.
Ναρκοπέδιο.
Αλλού παπάς κι αλλού τα ράσα του.
Τα ράσα δεν κάνουν τον παπά.
Εδώ παπάς, εκεί παπάς, που ‘ν ο παπάς;
Βατοπέδιο η Ανατολή.
Siemens η Δύση.
Σκανδάλω η Ανατολή.
Σκανδάλω και η Δύση.
Μελέτη Θανάτου
Ο θάνατος δεν είναι ο δικαστής στην έδρα του.
Ούτε ο τυφεκιοφόρος του εκτελεστικού αποσπάσματος.
Ο θάνατος δεν είναι ποινή.
Υπάρχει μια κοινή αιτία θανάτου: Η γέννησή μας.
Ο θάνατος δεν είναι η τελική πράξη.
Είναι το τέλος των πράξεων.
Δεν είναι το τελευταίο ταξίδι.
Είναι το τέλος του ταξιδιού.
Δεν είναι η τελευταία μας κατοικία.
Το τίποτε δεν κατοικεί πουθενά.
Δεν είναι ο σκελετός με το δρεπάνι στο χέρι.
Ο θάνατος δεν είναι μορφή, είναι αμορφία.
Ο θάνατος δεν είναι το πρόβλημα.
Το πρόβλημα είναι η ζωή.
Ο θάνατος είναι βέβαιος.
Η ζωή είναι αβέβαιη.
Ο θάνατος δεν είναι οντότητα, είναι η εξόντωση.
Τα πλην και τα μη και τα όχι της ζωής,
το απαγορεύεται είναι ο θάνατος.
Το σβήσιμο του κεριού που αναλώθηκε είναι ο θάνατος.
Το κατέβασμα του διακόπτη.
Contre Naturam
Γιός θρησκόληπτων γονέων.
Γαλουχήθηκε με τις πιο στυφές διδασκαλίες,
όταν κήρυκες του επί πώλου όνου,
ντυμένοι στα χρυσαφικά τους,
μιλούσαν σε πλήθη κουρελήδων πεινασμένων
για αμαρτίες άγνωστες,
απειλώντας με τις φωτιές της κόλασης.
Του είπαν πως το σώμα είναι εχθρός
και αμαρτία η ηδονή.
Ήταν άμαθος και τρομοκρατημένος.
Όταν όμως η ορμή της ζωής και της νιότης
έσπαζε το φράγμα της θεϊκής απειλής,
ο νέος επιδιδόταν στον αυνανισμό.
Και τότε έβλεπε στον ύπνο του νεκροταφεία
και μέλη σφαγμένων αλόγων
σκορπισμένα πάνω στις ταφόπλακες.
Το Αύριο Δεν Έρχεται
Τρόφιμος του Γηροκομείου μας
κάθε πρωί με το Καλημέρα
και κάθε βράδυ με το Καληνύχτα
μας αναγγέλλει με ύφος επίσημο :
-Αύριο θά ‘ρθει η αδελφή μου !
Κάθε πρωί και κάθε βράδυ.
Με το Καλημέρα και με το Καληνύχτα.
Χρόνια τώρα.
Απαράλλαχτα.
Με το Καλημέρα και με το Καληνύχτα.
Πάσχει από νοητική στέρηση.
Και τη λένε Σοφία!
Ξάφνου μια μέρα
η Σοφία περίχαρη
μας πληροφόρησε
πως η αδελφή της ήρθε.
Η επίσκεψη δεν επιβεβαιώθηκε.
Ήταν όνειρο;
Από την επομένη
η Σοφία άρχισε πάλι
να αναγγέλλει με το γνωστό ύφος της:
-Αύριο θά ‘ρθει η αδελφή μου!
Πρωί βράδυ.
Με το Καλημέρα και με το Καληνύχτα.
Απαράλλαχτα.
Χρόνια τώρα.
Ο Θάνατος Του Πατέρα
Θερισμένο χωράφι,
χόρτα ξερό,
στο κατακαλόκαιρο,
κι ούτε υποψία νερού,
δροσιάς ή φύλλων.
Και στην άκρη
ο σκουριασμένος σκελετός ενός κάρου.
