Αρχαίοι: Επιγράμματα ΙV

Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία

     Τα Κυπριακά επιγράμματα που περιλαμβάνονται στην Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία, τόμ. 2: Επίγραμμα (Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, Λευκωσία 1997), έχουνε διασωθεί κατά κύριο λόγο σε επιγραφές από διάφορα μέρη της Κύπρου ή αλλού. Τα παλαιότερα Κυπριακά επιγράμματα ανήκουνε στη Κλασσική Εποχή, πάμπολλα στην Ελληνιστική Περίοδο και μεγάλο μέρος στους Ρωμαϊκούς Χρόνους.
     Ως τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. κατά μεγάλο μέρος είναι χαραγμένα σε Κυπριακό συλλαβάριο ή φέρουνε συνοδευτική επιγραφή συλλαβική, αλλά σταδιακά κυριαρχεί η αλφαβητική γραφή. Δεν λείπουν, όπως κι αλλού, τα επιγράμματα σε τοπική διάλεκτο ή με έντονη την παρουσία Κυπριακών διαλεκτικών τύπων. Αξιοσημείωτη είναι η συχνή παρουσία Ομηρικών τύπων, καταλήξεων και λογοτύπων ή η συχνή παρουσία λέξεων και φράσεων που παρουσιάζονται για 1η φορά.
     Έντονος λυρισμός συνέχει πολλά από τα επιγράμματα, ιδιαίτερα όσα αναφέρονται στον πρόωρο θάνατο, πολλά από τα οποία χαρακτηρίζονται από θαυμαστή λακωνικότητα, ή στον θάνατο σε ξένη γη. Στο σύνολό τους τα Κυπριακά επιγράμματα μαρτυρούν μιαν αξιόλογη πνευματική παραγωγή.
     Όπως συμβαίνει και με άλλες Ελληνικές περιοχές δεν έχουμε ασφαλείς πληροφορίες για τη πνευματική δημιουργία των λεγόμενων σκοτεινών αιώνων. Μπορούμε όμως να υποθέσουμε ότι στη περίοδο αυτή (1050‐850 π.Χ.) ο μύθος διαμορφωνότανε σταδιακά και διαδιδότανε κυρίως με τη μορφή του ηρωικού έπους (σπάνια ως απλή διήγηση σε πεζό λόγο). Απ’ τη περίοδο αυτή δε σώζεται -τουλάχιστον δεν έχει ανακαλυφθεί ως σήμερα από την αρχαιολογική σκαπάνη- γραπτό απόσπασμα. Αρχαιολογικές ενδείξεις όμως και γραπτές μαρτυρίες οδηγάνε στο συμπέρασμα πως ήδη απ’ τον 8^ο αι. π.Χ. η επική ποίηση άκμαζε στη Κύπρο.
     Μυθικός γενάρχης Κυπριακής Λογοτεχνίας, κάτι σα τον Ορφέα ή τον Μουσαίο ή το Λίνο, είναι ο Κινύρας. Κοντά του πιθανώς ο Φρασίος (που χρησμοδότησε στο Βούσιρη ότι η αφορία που μάστιζε την Αίγυπτο 9 έτη θα ‘παυε αν έσφαζαν στον Δία κάθε χρόνο ένα ξένο άντρα) και πιθανότατα άλλοι ιερείς‐μάντεις.
     Ο χρησμολόγος Εύκλο(υ)ς είναι πιθανά ο 1ος Κύπριος που σώζονται στίχοι, όπου φαίνεται να «προφητεύεται» η γέννηση του Ομήρου στη Κύπρο. Στον ίδιο αποδίδεται κι η προφητεία (χωρίς να παρατίθενται σχετικοί στίχοι) για εκστρατεία των βαρβάρων ενάντια στην Ελλάδα. Πότε έζησε και τι έγραψε παραμένει πρόβλημα, καθώς κινείται ανάμεσα στο μύθο και την ιστορία, ώστε να μπορεί να παραβληθεί κατά ένα μέρος προς τον Ορφέα και κατά έν άλλο προς τον Όμηρο και τον Στασίνο. Ο Στασίνος είναι ο πιθανότερος Κύπριος ποιητής επών, που πρέπει να τοποθετηθούν -στη μορφή που σώζονται- μετά τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Ποιητής των Κυπρίων επών θεωρείται κι ο Ηγησίνο(υ)ς ή Ηγησίας.
     Η ποιητική αυτή παραγωγή ανήκει κυρίως στη Κυπροαρχαϊκή περίοδο (750‐600 π.Χ. κι είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης διεργασίας, που πρέπει να τοποθετηθεί στη Γεωμετρική Περίοδο (1100‐750 π.Χ.). Στα τέλη της εποχής αυτής πρέπει να υπήρχεν ήδη πλούσια επική ποίηση, που τραγουδιότανε στις γιορτές της Αφροδίτης και στους ποιητικούς αγώνες με χαρακτηριστικά παραδείγματα 3 σωζόμενους Ομηρικούς ύμνους Εις Αφροδίτην.
     Τη πλούσια σε καρπούς επική περίοδο διαδέχεται μακρά περίοδος σκοτεινή από άποψη πνευματικής παραγωγής που ταυτίζεται με τους χρόνους της Αιγυπτιακής (560‐545 π.Χ.) και με μεγάλο μέρος της Περσικής κυριαρχίας (545‐333 π.Χ.). Από την εποχή όμως του βασιλιά της Σαλαμίνας Ευαγόρα Α΄ (411‐374 π.Χ.) μπαίνουνε πάλι βάσεις για πνευματική δημιουργία, που οικοδομούνται εξαιτίας στενών επαφών Κύπρου κι Αθήνας κι εκδηλώνονται στην Ελληνιστικήν Εποχή με πλούσιους καρπούς σ’ όλους τους τομείς επιστήμης και τέχνης.
     Τη λυρική ποίηση εκπροσωπούν ο Κλέων Κουριεύς  ελεγ(ει)οποιός, πιθανός ποιητής των Αργοναυτικών απ’ όπου άντλησε ο Απολλώνιος Ρόδιος, ο ιαμβογράφος Ερμείας Κουριεύς, ο επίσης ιαμβογράφος Καστορίων Σολεύς, ο Ζήνων Κιτιεύς, ο επιγραμματοποιός Αντισθένης Πάφιος κι άλλοι ανώνυμοι επιγραμματοποιοί.
     Η δραματική ποίηση, με ζωντανούς μάρτυρες τα σωζόμενα αρχαία θέατρα της Κύπρου,
γνωρίζει ιδιαίτερην άνθηση με τον κωμωδό‐παρωδό‐φλυακογράφο Σώπατρο Πάφιο, ενώ αναφέρεται μεταξύ άλλων κι ο ποιητής τραγωδιών Διονύσιος.
     Ό,τι σώζεται από την έντεχνη ΑΚΓ, σε ποιητικό ή πεζό λόγο -μ’ ελάχιστες εξαιρέσεις φοινικικών και λατινικών επιγραφών (πεζών στο σύνολό τους)- είναι γραμμένο στην Ελληνική κι εμφανίζει τα ίδια γενικά κι ειδικά χαρακτηριστικά με την αντίστοιχη πνευματική παραγωγή κάθε άλλης ελληνικής γωνιάς, τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο, με αποτέλεσμα η Ιστορία της να ταυτίζεται σχεδόν πλήρως με την Ιστορία Ελληνικής Γραμματείας στην Αρχαία Κύπρο.
     Φθάνοντας στη Κύπρο οι Αχαιοί σ’ επάλληλα κύματα κατά το β’ μισό της β’ χιλιετίας π.Χ. -από την Αργολίδα και την Αρκαδία, τη Λακωνία και τη Μεσσηνία, την Αχαΐα, τη Κρήτη κι αλλού- φέραν μαζί τους τη γλώσσα, τη θρησκεία, τους μύθους και τη ποίησή τους, τη μουσική και το τραγούδι τους. Η επιμειξία με τους αυτόχθονες κατοίκους, η πιο άμεση επικοινωνία με τους ανατολικούς λαούς, η μύηση στη λατρεία της Αφροδίτης κι άλλοι επιμέρους παράγοντες διεύρυναν τους ορίζοντές τους κι ανοίξαν νέους δρόμους έκφρασης. Θεμελιώθηκε έτσι ο Ελληνικός Πολιτισμός Κύπρου.
     Σταθμοί της αξιόλογης αυτής πορείας αδιάσπαστοι στάθηκαν αναντίρρητα ο Τρωικός Πόλεμος κι ο Όμηρος. Στους χρόνους του χιλιοτραγουδημένου αυτού πολέμου (περί το 1200 π.Χ.) φθάνει στη Κύπρο το 1ο μεγάλο μεταναστευτικό κύμα Αχαιών. Οι οικιστικοί μύθοι -που τροφοδοτήσανε ζωογόνα την αρχαία λογοτεχνία του νησιού κι όχι μόνον-, ανάγουν την ίδρυση των κύριων βασιλείων της αρχαίας Κύπρου στους αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνους από ήρωές του, Ομηρικούς κατά κύριο λόγο. Τους έχουν απαθανατίσει -πέρα από την ολοζώντανη ανά τους αιώνες προφορική Κυπριακή παράδοση- πολλές αρχαίες πηγές, από τον Πίνδαρο και τον Ευριπίδη ως τον Ισοκράτη και τον Αριστοτελικό Πέπλο, τον Στράβωνα και τον Παυσανία, τον Πλούταρχο και τον Αλεξανδρινό Λυκόφρονα: Ο Τεύκρος Τελαμώνιος, Ομηρικός τοξότης ονομαστός, ιδρύει (το 1202-1 π.Χ. κατά το Πάριο Μάρμαρο*) την ομώνυμη με τη πατρίδα του Σαλαμίνα. Ο Αγαπήνωρ, που οδηγεί τους Αρκάδες στη Τροία (Β 603 κ.ε.), προσαράζει στη δυτική ακτή και γίνεται κατά τη παράδοση οικιστής της Νέας Πάφου κι ιδρυτής του ιερού της Αφροδίτης στη Παλαίπαφο. Ο Κηφεύς από την Αχαΐα και ο Πράξανδρος από τη Λακεδαίμονα (πολεμιστές κι αυτοί στην Τροία κατά τον Λυκόφρονα) γίνονται οικιστές της Κερύνειας και της Λαπήθου. Ο γιος του Θησέα Ακάμας, που δίνει το όνομά του στο ομώνυμο όρος της ΒΔ Κύπρου, ιδρύει την Αίπεια (κατ’ άλλη παράδοση ο αδελφός του Δημοφών, ή ο Φάληρος) κι ο εγγονός του Ακάμαντα, Χύτρος, τους Χύτρους.
     Προσμαρτυρεί ο Αριστοτελικός Πέπλος, για το θαμμένο στη Σαλαμίνα της Κύπρου, Τεύκρο και για τον Αγαπήνορα τον θαμμένο στη Πάφο. Προσμαρτυρούν επίσης αδιάψευστα τα αρχαιολογικά ευρήματα σε πολλές περιοχές της και τα πορίσματα της Γλωσσολογίας (για την -αντίστοιχη με τη Γραμμική Β– Κυπροσυλλαβική γραφή και την Αρκαδοκυπριακή διάλεκτο, με ιδιαίτερα εντυπωσιακή τη συλλαβική επιγραφή επί οβελού
από τη Πάφο, του 11ου πιθανώς αιώνα π.Χ., o‐pe‐la‐ta‐u: του Ὀφέλταυ, στην αρκαδοκυπριακή γενική ενικού ‐αυ, δηλαδή του Ὀφέλτου), τα ιστορικά δεδομένα, οι θαυμαστές επιβιώσεις στη γλώσσα, στα τοπωνύμια, στους λαϊκούς μύθους και τις παραδόσεις.
     Η επίδραση του Ομήρου στην Αρχαία Κυπριακή Λογοτεχνία (κι όχι μόνον) είναι ευρύτατη και ποικίλη, ιδιαίτερα στην αρχαϊκή επική ποίηση του νησιού, Ομηρική στη μορφή και το περιεχόμενο. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Εύκλο(υ)ς ο Κύπριος χρησμολόγος εμφανιζόταν να προφητεύει τη γέννηση του Ομήρου στη Κυπριακή Σαλαμίνα, τα δε Κύπρια Έπη θεωρούνταν στην αρχαιότητα προίκα του στον γαμπρό του Στασίνο, δηλώνοντας έτσι τη τεράστια οφειλή του Κύπριου ποιητή τους σ’ αυτόν, κι οι Ομηρικοί ύμνοι στην Αφροδίτη αποδίδονταν στον ίδιο (από μερικούς μέχρι και πρόσφατα).
     Η σκηνή στολισμού της Αφροδίτης, λ.χ., μνημονεύεται στο μεγάλο Ομηρικό ύμνο Εις Αφροδίτην (5 Υ1, στ. 57‐90), όπου η θεά ντύνεται και στολίζεται από τις Χάριτες πριν πάει να συναντήσει τον Αγχίση, με στίχους πολλούς Ομηρικούς από τις σκηνές στολισμού της Ήρας στην Ιλιάδα (Ξ 153 κ.εξ.) και της ίδιας στην Οδύσσεια (θ 362‐66, στον ονομαστό ναό της θεάς στη Πάφο), στον 2ον ύμνο στην Αφροδίτη (5 Υ2, στ. 5‐18), με μνεία της εἰναλίης Κύπρου, και στα Κύπρια Έπη (3 F4 και F5).
     Ευρύτατη και προφανής είναι η επίδραση του θείου αοιδού κι από άποψη γλώσσας και μέτρου (μορφής εν γένει) όχι μόνο στη πλούσια αρχαϊκή επική ποίηση της Κύπρου, αλλά και σ’ ΑΚΕ, όπως στο 11 Ε33 (Α34), για τη νεαρή Σωσιπάτρα την κόρη του Γάμου που πεθαίνει ἄγαμος κι όπως στο Ε24 για τον Ομηροδιδάσκαλο Κιλικά, κι αλλού.
     Πέρα από τα κοινά με την Αρκαδική, χαρακτηριστικά της Νότιας Αχαϊκής, ως γνωστό, η Κυπριακή διάλεκτος (στοιχεία της οποίας απαντούν και στα Ομηρικά Έπη) εμφανίζει επιμέρους ιδιοτυπίες, αποτυπωμένες στις πεζές επιγραφές και σε πολλά απ’ τα παλιότερα επιγράμματα. Στην έντεχνη όμως πνευματική παραγωγή η γλώσσα που
χρησιμοποιείται δεν εμφανίζει σημαντικές αποκλίσεις απ’ τη γλώσσα του αντίστοιχου είδους του λόγου στις λοιπές ελληνικές περιοχές. Η παρουσία κυπριακών διαλεκτικών τύπων δεν φαίνεται να υπερβαίνει κατά κανόνα τις συνήθεις αναλογίες, γεγονός που αποδεικνύει τον πλήρη εξελληνισμό της Κύπρου αλλά κι αποκλείει -στις πλείστες περιπτώσεις- τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί η γλώσσα ως τεκμήριο τοπικής σύνθεσης.
     Το γεγονός αυτό καθιστά συχνά ακόμη πιο δυσχερή το προσδιορισμό πατρότητας σωζόμενων αποσπασμάτων ή τίτλων έργων, όταν απουσιάζει η μνεία του ονόματος και του τόπου καταγωγής του δημιουργού (όπως στη περίπτωση των σωζόμενων Ομηρικών ύμνων Εις Αφροδίτην, που η πατρότητα παραμένει εν πολλοίς στο πλαίσιο των υποθέσεων, μολονότι πολλές ενδείξεις οδηγούν στη Κύπρο). Τα σωζόμενα αποσπάσματα της ΑΚΓ είναι στις πλείστες περιπτώσεις πενιχρά κι από πηγές έμμεσες.
     Ελάχιστα μόνον αποσπάσματα σώζονται από τη κυπριακή επική, λυρική και δραματική ποίηση (συμπεριλαμβανομένου του έργου του «ευκλεούς» Εύκλου και του Στασίνου, αλλά και του Σώπατρου Πάφιου), κι από το έργο των Κυπρίων ιστορικών, μυθογράφων και παραδοξογράφων (όπως ο Αλέξανδρος Πάφιος, που έγραφε μεταξύ άλλων για τον Όμηρο κι ο πολυγραφότατος Ίστρος Πάφιος), ρητόρων και σοφιστών (όπως ο Ζήνων Κύπριος) και μιας πλειάδας ονομαστών ιατρών (όπως ο Απολλώνιος Κιτιεύς, ο Διαγόρας Κύπριος κι ο Απολλόδωρος Κιτιεύς). Είναι χαρακτηριστικό ότι του ίδιου του Ζήνωνα Κιτιέα (του ιδρυτή της Στωικής φιλοσοφίας, με τη τεράστια διαχρονικήν επίδραση παγκοσμίως), του Κλέαρχου Σολέα, του Περσαίου Κιτιέα και του Δημώνακτα Κύπριου, όπως κι άλλων Κυπρίων φιλοσόφων, δε σώθηκε ακέραιο ούτ’ ένα έργο (πολλών ούτε οι τίτλοι των έργων τους, εν μέρει ή συνολικά). Το μόνο από τα μεγάλα Κυπριακά έργα που σώζεται ακέραιο και μάλιστα από άμεση παράδοση (όπως οι Ομηρικοί  ύμνοι και προφανώς οι επιγραφές) είναι η Περί άρθρων πραγματεία του ιατρού Απολλώνιου Κιτιέα.
     Τα σωζόμενα, όμως, ονόματα των Κυπρίων συγγραφέων κι οι τίτλοι έργων τους μαρτυρούν μια πολύ πλούσια κι αξιολογότατη πνευματική κι επιστημονική παραγωγή των Ελλήνων της Κύπρου. Πολλώ μάλλον, γιατί δεν ήταν ποτέ εύκολο το άλμα από την ανωνυμία στη δόξα για τους πνευματικούς ανθρώπους του απομακρυσμένου νησιού της Κύπριδος. Δίκαιον ηχεί το παράπονο κι εύλογη η περηφάνεια του μεγάλου Κύπριου ποιητή Κώστα Μόντη:

“Ελάχιστοι μας διαβάζουν,
ελάχιστοι ξέρουν τη γλώσσα μας,
μένουμε αδικαίωτοι κι αχειροκρότητοι
σ’ αυτή τὴ μακρυνή γωνιά,
όμως αντισταθμίζει που γράφουμε Ελληνικά“.

* Πάριο Μάρμαρο ή Πάριο Χρονικό, είναι ένα τεράστιο επίγραμμα που βρέθηκε στη Πάρο αλλά γι’ αυτό θα μιλήσω παρακάτω.

Ειδικό Παράρτημα:

     Tὰ Αρχαία Κυπριακὰ Επιγράμματα ποὺ ‘φερε στὸ φῶς ἡ ἀρχαιολογικὴ σκαπάνη στη Κύπρο (στὴν ἐδῶ συλλογὴ, μερικὰ ἴσως ἀκόμα ἀπὸ τὰ δημοσιευμένα ἀλλὰ λίαν ἀκρωτηριασμένα, κάποια ἀδημοσίευτα) ἢ ἀλλοῦ ἀποτελοῦν τὴ συντριπτικὴ πλειοψηφία τους. 5 μόνο προέρχονται ἀπὸ φιλολογικὲς πηγές, καὶ ἀπὸ αὐτὰ μόνο τὰ Ε54 κι Ε55 (ἀπὸ τὸν Πέπλον ποὺ ἀποδίδεται στὸν Ἀριστοτέλη) μποροῦν μὲ σχετικὴ βεβαιότητα νὰ χαρακτηριστούνε φιλολογικά, στὶς ἀρχαῖες Ἀνθολογίες δὲν ἀνευρίσκονται Κυπριακὰ ἐπιγράμματα (δεῖγμα ὅτι τὰ Κυπριακὰ ἐπιγράμματα δὲν ἔγιναν εὐρύτερα γνωστά). Σ’ ἐπώνυμο Κύπριο ποιητή, τὸν Ἀντισθένη ἀπὸ τὴν Πάφο, ἀνήκουν μόνο τὰ Ε1 κι Ε2 (ποὺ συνοδεύουν ἀφιερώματα μὴ Κυπρίων στὴ Δῆλο).
     Ἀπὸ τὰ ἐδῶ 71 ἐπιγράμματα τὰ 48 εἶναι ἐπιτύμβια καὶ τὰ 22 ἀναθηματικά, ἐνῶ ἀμφίβολη παραμένει ἡ φύση τοῦ Ε714. Τὰ παλαιότερα ἀπ’ αὐτὰ ἀνάγονται στοὺς Κλασικοὺς χρόνους, πάμπολλα στὴν Ἑλληνιστικὴ Περίοδο, μεγάλο μέρος στὴ Ρωμαϊκὴ Εποχή. Ὣς τὶς τελευταῖες 10ετίες τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. τὰ Κυπριακὰ ἐπιγράμματα εἶναι κατὰ μεγάλο μέρος χαραγμένα σὲ Κυπριακὸ συλλαβάριο ἢ φέρουν συνοδευτικὲς ἐπιγραφὲς συλλαβικές, ἀλλὰ σταδιακὰ κυριαρχεῖ ἡ ἀλφαβητικὴ γραφή.
     Δε λείπουν τὰ ἐπιγράμματα σὲ Κυπριακὴ διάλεκτο (κυρίως στὴ Κλασικὴ ἐποχή) ἢ μ’ ἔντονη παρουσία Κυπριακῶν διαλεκτικῶν τύπων (ἐνίοτε ὣς τα ὕστερα έτη τῆς Ἀρχαιότητας). Κατὰ κανόνα ὅμως ἐμφανίζουν τὰ ἴδια χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα μὲ τὴν ἀντίστοιχη ἐπιγραμματικὴ παραγωγὴ τῶν ἄλλων Ἑλληνικῶν περιοχῶν σε μορφὴ καὶ περιεχόμενο. Στὸ σύνολό τους μαρτυροῦνε μιὰν ἀξιόλογη πνευματικὴ παραγωγή καὶ δὲν λείπουν ἀνάμεσά τους τὰ ποιητικὰ ἀριστουργήματα.
     Ἡ Ἑλληνικὴ πολιτισμικὴ ταυτότητα τῆς Κύπρου κι οἱ στενὲς σχέσεις της μὲ τὸν υπόλοιπο Ἑλληνικὸ κόσμο σὲ μιὰ σημαντικὴ περίοδο τῆς ἱστορίας της 1000ετή ἐπιβεβαιώνονται ἀδιάψευστα κι ἀποτελοῦν πρόκληση γιὰ περαιτέρω μελέτη, κυρίως ὅσα ἀπ’ αὐτὰ ἔχουν φθάσει σἐ μᾶς ἀκρωτηριασμένα (ἢ κείτονται ἀνέκδοτα σὲ ἀποθῆκες, ὅπου πλούσια βιβλιογραφία).
Πιὸ ἀναλυτικά: Ὅσον ἀφορᾶ στὴ γλώσσα, 3 ἀπὸ τὰ ἐπιγράμματα τὰ Ε5-7 (τέλη 5^ου-ἀρχὲς 4^ου π.Χ. αἰ. το 1ο, τέλη 4ου αἰ. π.Χ. τὰ ἄλλα) εἶναι χαραγμένα σε Κυπριακὸ συλλαβάριο τοῦ Ε8 (τέλη 4^ου – ἀρχὲς 3^ου  αἰ.) ἕπεται συλλαβικὴ ἐπιγραφὴ μὲ τ’ ὄνομα καὶ τὸ πατρώνυμο τοῦ νεκροῦ, τῶν δὲ Ε15, Ε59 κι Ε61 (τέλη 4^ου  πιθανῶς αἰ.) προηγοῦνται συλλαβικὲς ἐπιγραφές μὲ σύζευξη χαρακτηριστικὴ τῆς παραδοσιακῆς τοπικῆς γραφῆς μὲ τὸ νεωτεριστικὸ ἀλφάβητο.
     Ἡ Κυπριακὴ διάλεκτος (μὲ τὶς πανάρχαιες Αἰολοαρκαδικὲς ρίζες) κυριαρχεῖ στὰ πρώιμα αὐτὰ συλλαβικὰ ἐπιγράμματα, ἐξακολουθεῖ δὲ νὰ ἐπηρεάζει μὲ τύπους καὶ φαινόμενά της καὶ τὰ ἀλφαβητικὰ ἐπιγράμματα, ἀκόμα καὶ σὲ χρόνους μεταγενέστερους συχνά, π.χ. ἐμφανίζονται τύποι μὲ α ἀντὶ η (ματέρα, γενέταν, Κρήτα κλπ.) τροπὴ τοῦ ν σὲ μ (ἐμ βύβλοις Ε1.10, Σολίωμ βασιλέα Ε16.2, ἰατρῶμ Φαΐτ. αμ παῖδα Ε18.2/ἐμ μύθοισι Ε1.3, σὺμ Μούσαις Ε27.1 κλπ.), «γλῶσσαι» ὅπως κασίγνητος (Ε7.1), πτόλις(Ε62.3 καὶ Ε68.1) κ.ἄ. Ἀξιοσημείωτη εἶναι ἐπίσης ἡ παρουσία Ὁμηρικῶν τύπων, καταλήξεων καὶ λογοτύπων (συχνὰ μεταπλασμένων) ἀλλὰ κι ἅπαξ λεγομένων λέξεων ή φράσεων ὅπως λαϊνότευκτος ([χώ]νη λαϊνοτεύκτω Ε44.6), μώσας ὀπύϜην (-ˉεν, Ε5.2), στῆθι μάθης (Ε24.2), ὁ σὺμ Μούσαις στέρξας βίον (Ε27.1), ἡ στερχθεῖσα χύδην (Ἀφροδισίη, Ε28.1), τριετὴς λίπεν ἦμαρ (Ε29.1), λυκαβάντων ἤματα μούνων (Ε41.1), συμβίου κεδνῆς καὶ γαμετῆς ποτ’ ἀκοίτης (Ε44.2/5), τοκέων βάκτρον καὶ ἀσκείπωνι γονῆι (Ε48.2/4) κ.τ.τ. Καθὼς ὅμως ἀνάλογα φαινόμενα ἀπαντοῦν κι ἀλλοῦ, ἡ χρησιμοποίησή τους ὡς ἐπιχειρήματος γιὰ τὴν πατρότητα ἑνὸς ἐπιγράμματος σπάνια εἶναι εὔλογη καὶ πειστική (βλ. π.χ. κατωτ. Ε9 σχόλ. σ.στ. 6 σ.λ. ἔροτιν).
     Κύριο μέτρο εἶναι κι ἐδῶ τὸ ἐλεγειακὸ 2στιχο. Ἀπαντοῦν ἐπίσης: σὲ δακτυλικὸ 6μ. τὰ Ε5 (2 στ.) Ε6 (4 στ. μὲ τὸ Χαίρετε [δάκτυλος] νὰ προηγεῖται καὶ νὰ ἕπεται τοῦ ἐπιγράμματος), Ε7 (2 στ.), Ε44 (8 στ., μὲ πολλὰ προβλήματα), Ε67 (3 στ.), καὶ Ε29 (1 στ.), σὲ δακτυλικὸ 5μετρο τὸ Ε47 (2στ.), σὲ συνδυασμοὺς ἑξάμετρου καὶ πεντάμετρου τὰ Ε8 (στ. 1: 6μετρο στ. 2-4: 5μετρο) Ε17 (στ. 1: 6μ., στ. 2-7: 5μ.), Ε43 (στ. 1: 6μ., στ. 2-3: 5μ.) κι Ε49 (7στ.: ὁ στ. 5 5μ.), 6μετρου και 3μετρου τὸ Ε4 (2 στ.) 6μετρου κι ἐλεγειακοῦ 2στίχου τὰ Ε40 (στ.1-2: 6μ. στ. 3: 5μ. στ. 4-7: ἐλεγειακὰ 2στιχα) καὶ Ε59β (5 στ.: ὁ στ. 4 ἐπίσης 6μ.), ἀμφίβολη παραμένει ἡ μετρικὴ μορφὴ τοῦ Ε12 (στ. 1-2: ἐλεγ., στ. 3: 6μ. ἢ 5μ.). Σ’ ἰαμβικὸ 3μετρο ἔχουν συντεθῆ τὰ Ε34 κι Ε50 ὅπως καὶ τὸ Ε71, σὲ ἀναπαιστικὸ μέτρο τὸ Ε37. Ἀβέβαιης μετρικῆς μορφῆς εἶναι τὰ ἀκρωτηριασμένα Ε60, Ε64-66, Ε68-69. Μετρικὰ προβλήματα ἐμφανίζονται, ὅπως κι ἀλλοῦ, κυρίως σὲ ἀνθρωπωνύμια, τύποι ποητικοὶ χρησιμοποιοῦνται γιὰ μετρικοὺς λόγους, ἡ χασμωδικὴ βράχυνση, ἡ κράση κι ἡ ἔκθλιψη θεραπεύουν τὴ χασμωδία (τὸ μετρικὰ ἐκθλιβόμενο ὅμως φωνῆεν δὲν παραλείπεται σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις στὴν ἐπιγραφή, ὅπως καὶ ἀλλοῦ). Δὲν λείπουν ὅμως τὰ ἰδιαίτερα προβλήματα, ποὺ δημιουργοῦνται κυρίως ἀπὸ τὴν ἀπόδοση τῶν συλλαβικῶν ἐπιγραμμάτων σὲ ἀλφαβητικὴ γραφή (βλ. χαρακτηριστικὰ Ε7.1 σημ. σ.λ. ἐγώ ἐμ’), ἀλλὰ καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐλάχιστα γνωρίζουμε γιὰ τοὺς μετρικοὺς κανόνες τῆς Κυπριακῆς ποίησης καὶ τὴν τοπικὴ προφορά (βλ. π.χ. Ε49, εἰσαγ. σημ. καὶ σημ. στοὺς στ. 3 κἑ.).
     Ἡ δομή τῶν ἐπιγραμμάτων ως αὐτὴ συνδέεται μὲ τὰ θέματα κι αὐτὰ μὲ τὶς ἰδέες κὶ ἀντιλήψεις, ἐμφανίζει κι ἐδῶ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον. Ἀπὸ ἕνα ἐπίγραμμα, σημειώνει ὁ A. Couat, ἀπαιτοῦμε νὰ εἶναι ἔξυπνο (ἡ δὲ γοητεία του ἀποτελεῖ σύμπτωμα τοῦ ἐπιπέδου τῆς κοινωνίας), τὸ ὕφος τῶν ἀναθηματικῶν ἐπιγραμμάτων (ποὺ ὑστεροῦν σὲ ἀριθμὸ κι ἐνδιαφέρον γενικά) εἶναι συχνὰ φροντισμένο κι εὐφυές κι ὁ τόνος τους ἀνάλογα μὲ τὸ πρόσωπο τοῦ ἀναθέτη ἢ τοῦ τιμωμένου ἀλλάζει. Τὸ γεγονὸς ὅμως ὅτι τὸ περιεχόμενο ἀναθηματικοῦ ἐπιγράμματος εἶναι κατὰ μᾶλλον ἢ ἧττον αὐστηρὰ δεδομένο (ποιός αναθέτει ποιόν ἢ τί, σὲ ποιόν τόπο ἢ θεό, γιὰ ποιάν αἰτία / ἢ ποιός τιμᾶ ποιόν καὶ γιατί στὰ ἁπλὰ τιμητικά), σὲ συνδυασμὸ καὶ μὲ τὴ θεμελιώδη ἀπαίτηση γιὰ ἁπλότητα καὶ λακωνικότητα, περιορίζει αἰσθητὰ τὴ δυνατότητα πρωτοτυπίας στὴ δομή.
    Στα Κυπριακά Αναθηματικά, ὅπως κι ἀλλοῦ, τὸ ὄνομα τοῦ ἀναθέτη -ἰδιαίτερα ὅταν αὐτὸ δημιουργεῖ μετρικὰ προβλήματα- δίνεται συχνὰ σὲ συνοδευτικὴ πεζὴ ἐπιγραφή, ποὺ ἐνδεχομένως δίνει κι ἄλλα στοιχεῖα: Ε8(β) Ὄνασος Ὀν̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ά̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣σα(ν)τος (πβ. στ. 2), Ε35 Φίλων Τρύφωνος εὐχῆι, Ε46(a) Ἀφροδείτηι Παφίαι (πβ. στ. 2 τῆι Παφίη), Ε59α (a-c, πβ. b.1-5), πβ. Ε1a-g καὶ (13), Ε2 (13), Ε15 (συλλαβικὴ ἐπιγραφή, ὅπως καὶ τὸ Ε59α), συνοδευτικὰ πεζὰ κείμενα, ὅμως, ἀπαντοῦν καὶ σὲ Κυπριακὰ ἐπιτύμβια: Ε36 Ἀγαθοκλίωνα βιολόγον, Ε37 (4 κἑ.) Ἄλλο μηδὲ[ν (…) εὐψ[ύχει] (πιθανῶς ἀπαγόρευση γιὰ ταφὴ ἄλλου νεκροῦ), Ε41<α>ἰα[ῖ], Χάρμε χρηστέ, χαῖρε, Ε61α (a) ΖωϜίyας ἐπέστασε τὰς [- – -], Ε63(i.)a, E66(5;), Ε71(1-2).
     Ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ περίτεχνη δομὴ τῶν Ε1-2, ὁ διάλογος ἀναθέτη-θεοῦ στὸ Ε17, τὸ διμερὲς σχῆμα τοῦ Ε32 (ποὺ παρουσιάζει πιότερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ περιεχόμενο καὶ τη ποιητική του ἀξία, ὅπως καὶ τὸ Ε35) κι ἡ εὐφυὴς πρόταξη κι ἐπίταξη τοῦ -δακτυλικοῦ ρυθμοῦ- Χαίρετε στὸ συνολικὰ ἀριστουργηματικὸ Ε6, 10 κεφ. Δομὴ ἀναθηματικῶν (στὸ ἴδιο ἔργο ἀναφορὰ στὴ σχέση στήλης-ἐπιγράμματος και βιβλιογραφία, βλ. καὶ τὰ σχετικὰ σχόλ. κατωτ. Ε6 κ.ἀ.).
     Τα Κυπριακά Επιτύμβια, ὅπως κι ἀλλοῦ, παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία στὴ δομή, στὸν πλοῦτο τῶν θεμάτων στὰ μέσα ἔκφρασης. Βασικὰ σχήματα δόμησης είναι κι ἐδῶ τὰ Τοῦ δεῖνος τόδε σῆμα εἰμί /ἐστί (Ε4 καὶ Ε42, πβ. Ε26) κι Ἐνθάδε κεῖμαι / κεῖται (Ε3, 5, 8, 10, πβ. Ε45, *Ε55, Ε70, Ε34.11) ἢ παραλλαγές τους (Ε16, 20, 36 / 23.8, 49, 50, 62, 64 / 47 / Ε54)11, ἀφήγηση σὲ α´ ἢ β´ ἢ γ´ πρόσωπο (Ε7, 41, 44, 66 κ.ἀ. / Ε19, 25 κ.ἀ. / Ε18, 29, 48, 50, 51, 62 κ.ἀ.), ὅπου ὁ νεκρὸς ἢ ὁ τύμβος ἀπευθύνεται στὸν ὁδοιπόρο ἢ σ’ οἰκεῖα πρόσωπα (Ε21, 22, 24, 28, 30, 31, 33, 40, 70, πβ. Ε19, 44, 48 καὶ Ε45 / μὲ διάλογο μεταξύ τους Ε26 καὶ Ε34), ἢ οἱ ζωντανοὶ ἀπευθύνονται στὸν νεκρὸ ἢ /καὶ στοὺς θεοὺς τοῦ Κάτω κόσμου (Ε20, 23, 25, 30, 38, 39, 43, 49, 64, πβ. Ε27), μὲ διαφοροποιήσεις -συχνὰ σημαντικὲς- ἀνάμεσά τους, ἰδιότυπη περίπτωση ἀποτελεῖ τὸ Ε37, ὅπου ἐμφανίζεται νὰ ὁμιλεῖ ὁ ἴδιος ὁ νεκρός, ἀλλ’ ἀναφέρεται σὲ μελλοντικὸ θάνατο (στ. 3 ο̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ὕ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣τω θέτε μ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣[ε], ἂν ἀποθά̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣[νω]), γεγονὸς ποὺ φαίνεται νὰ δείχνει ὅτι τὸ ἔμμετρο τοὐλάχιστο κείμενο τῆς ἐπιτύμβιας στήλης γράφτηκε ἀπ’ ἄγνωστο ποιητὴ πρὶν τὸν θάνατό του12. Τὸ τελευταῖο ἐπίγραμμα εἶναι καθαρὰ πρωτότυπη σύνθεση.
     Πρωτοτυπίες ἐμφανίζονται καὶ σ’ ἄλλα ἐπιτύμβια Κυπριακά, ὄχι ὅμως πάντα σημαντικές, καθὼς κυριαρχοῦν ἀναπόφευκτα οἱ πληροφορίες γιὰ τὸν νεκρό: ὄνομα (γένος, πατρίδα), ἡλικία, ἐπάγγελμα, συνθῆκες θανάτου κλπ μόνο στὸν τρόπο σύνθεσης τῶν ἀνωτέρω στοιχείων μπορεῖ κατὰ βάση νὰ πρωτοτυπήσει ο ἐπιγραμματοποιός, ἀλλ’ ἔχει εὐρύτερο πεδίο στὰ ἐκφραστικὰ μέσα (μέσω ἀντιθέσεων, παρομειώσεων κι εἰκόνων καὶ παρομοιώσεων, περιγραφῶν καὶ ἀφηγηματικῶν στοιχείων, καὶ στὸ λεξιλογικὸ πεδίο).
     Έντονος λυρισμὸς συνέχει πολλὰ ἀπ’ αὐτά, ἰδιαίτερα ὅσα ἀναφέρονται στὸν πρόωρο θάνατο (βλ. χαρακτηριστικὰ E27, 28, 33, 34, 43, 48, 49 / E29 μὲ θαυμαστὴ λακωνικότητα/Ε5 μὲ πικρὴ εἰρωνεία) ἢ στο θάνατο σὲ ξένη γῆ (βλ. π.χ. Ε19 26, 31) ὁ Ἅδης κι οἱ δυνάμεις τοῦ Κάτω κόσμου γενικὰ ἀποδίδονται μὲ μελανὰ χρώματα (βλ. χαρακτηριστικὰ Ε41), μὲ σημαντικὴ ἐξαίρεση τὸ τῆς Εὐοδίας (Ε42, στ. 3 βιότου γλυκερὸν τέλος, πβ. Ε26.9 οὐ κακός ἐστ’ Ἀίδας), παρηγορικὰ θέματα δὲν ἀπαντοῦν, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν κοινὸ τόπο γιὰ τὸ ἀναπόδραστο τῆς μοίρας τοῦ θανάτου (βλ. Ε42.4, Ε26.10 κοινὸς ἐπεὶ θνατοῖς ὁ πλόος εἰς φθιμένους, Ε34.12-16, κ.ἄ. πβ. Ε6 μὲ τὴν ἔντονη φιλοσοφικὴ διάθεση). Κι ἀκόμα, θαυμαστὴ εἶναι συχνὰ ἡ ἀντιστοιχία ὀνόματος τοῦ τιμωμένου -ἐκφραστικῶν μέσων- περιεχομένου. Ἔτσι στὸ Ε29 Υἱὸς Ἀριστάρχου Πολέμων τριετὴς λίπεν ἦμαρ (ὁ Πολέμων [ἀντὶ νὰ πολεμήσει] ἔχασε τὴ μάχη τῆς ζωῆς [πβ. λιποτακτῶ], παρήχηση λ – μ [καὶ π – ν] στὰ ὑπογραμμισμένα), στὸ Ε28 ἡ ὀκταέτις νεκρὴ εἶναι Ἡ στερχθεῖσα χύδην Ἀφροδισίη οὕνεκα τερπνῆς|αἱμυλίης (βλ. & στ. 5-6 ἀλλ’ ὁ παρὼν εἴπας «Ἀφροδισίη εὔχαρι, χαῖρε»|[αὐτὸς δὴ χ]αίρων ἐξανύσαις [ἀτραπόν], μὲ τὸ ἐπίθ. εὔχαρι καὶ τὶς ἐπάλληλες παρηχήσεις), στὸ Ε33 [Ὡς] δ’ ἁπαλὸν ῥειπαῖς ἀνεμώδεσιν ἔρνος ἐλαίας|Σωσ[ιπάτρα] ἐκ πατρικῶν ἐξεκόπην θαλάμων.|οὔνομά σοι κενεὸν παρῆν Γάμο[ς], ἃν γὰρ ἔθρεψες|φροντίσιν ἁδίσταις, νῦν γενόμαν ἄγαμος (ὁ Γάμος μεγαλώνει τὴ Σωσιπάτρα μὲ τὶς πιὸ γλυκειὲς φροντίδες, προσδοκώντας γι’ αὐτήν, ὅπως κάθε πατέρας γιὰ τὴν κόρη του, ἕναν καλὸ γάμο, μὰ δὲν μπορεῖ νὰ τὴ σώσει ἀπὸ τὸν θάνατο, ἡ κόρη πεθαίνει ἄγαμος, χωρὶς νὰ ἐκπληρώσει τὶς προσδοκίες τοῦ πατρός) καὶ στὴ συνοδευτικὴ ἐπιγραφὴ τοῦ Ε41 εἶναι χαραγμένο τὸ <α>ἰα[ῖ], Χάρμε χρηστέ, χαῖρε.
     Ἰδιαίτερα ἀξιοσημείωτη εἶναι ὅλη η προσωπογραφία τοῦ ΚΕ. Βασιλεῖς κι ἄρχοντες, ἀξιωματοῦχοι τοῦ Πτολεμαϊκοῦ καὶ Ρωμαϊκοῦ κράτους, πολεμιστές καὶ προσκυνητές, ἄνθρωποι τῶν Γραμμάτων καὶ τῶν Τεχνῶν, νέοι καὶ νέες ποὺ πεθαίνουν πρόωρα, γυναῖκες πολλές, ἀκόμα καὶ μυθικὰ πρόσωπα παρελαύνουν στα ἐπιγράμματα. Οἱ πλεῖστοι ἀπὸ αὐτοὺς δὲν ἐμφανίζονται ἀλλοῦ, ἀνάμεσά τους ὁ ποιητὴς Ἀντισθένης (Ε1-2), ὁ Ὁμηρο¬διδάσκαλος Κιλικᾶς (Ε24), ὁ μειμολόγος Ἀγαθοκλίων (ἢ Ἀγαθοκλῆς, Ε36), ὁ κωμωιδὸς Παφιανὸς Πάφιος (Ε47), ἀλλὰ κὶ οἱ γιατροὶ Ἀριστοκράτης (Ε10) καὶ Φαΐτας (Ε18, καὶ ὁ Δέκμος Σερουίλιος Ε45) κι ὁ ἐν τέχναις μαγειρικαῖς διακριθεὶς Βάκχις (Ε50)15. Ἄλλων γνωστῶν προσώπων, ὅπως τοῦ ποιητοῦ Νέστορος τοῦ Λαρανδέως (Ε46) καὶ τῶν βασιλέων τῆς Πάφου Νικοκλῆ (Ε12, Ε13, Ε59), τῆς Σαλαμίνας Νικοκρέοντα (Ε9καὶ Ε58) καὶ τῆς Ἀμαθούντας Ἀνδροκλῆ , πιθανῶς καὶ τοῦ Σόλιου Πασικράτη (Ε16), φωτίζεται ἡ ζωή, η δραστηριότητα κι ἡ ἐπιρροή. Κι ἕνας ἁπλὸς πίνακας τῶν μετακινήσεων ἀπὸ καὶ πρὸς τὴν Κύπρο δίνει μιαν ἐντυπωσιακὴ εἰκόνα.
     Ἀπ’ τα 40 περίπου ἐπιτύμβια ἐπιγράμματα ποὺ βρέθηκαν στις ἀνασκαφὲς σὲ διάφορα μέρη τῆς Κύπρου ἕνα μεγάλο ποσοστό (περ. 20%) ἀπαθανατίζουν τὴ μνήμη Ἑλλήνων ἀπὸ τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ τὰ παράλια τῆς Μ. Ἀσίας ποὺ τάφηκαν στὸ νησὶ κατὰ τὴ περίοδο κυρίως ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. μέχρι καὶ τὰ τέλη τοῦ 2ου αἰ. π.Χ., ἕνα ἀναφέρεται σ’ Ἕλληνα ἀπὸ τὴν Ἰλλυρία καὶ σ’ -ἀκρωτηριασμένο- ἀπουσιάζει τὸ ὄνομα τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας τοῦ πιθανῶς μὴ Κυπρίου νεκροῦ, ἀντίθετα, ἀπὸ τὰ ἐπιτύμβια ἐπιγράμματα ποὺ βρέθηκαν ἐκτὸς Κύπρου ἕνα μόνο προέρχεται ἀπὸ τη περιοχὴ τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου καὶ τῶν παραλίων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας (Ρόδος 3ος αἰ. π.Χ.) ἕνα ἀπὸ τὴν Αἴγινα (5ος αἰ. π.Χ.) κι ἕνα ἀπὸ τὴν Ἀττική (4ος αἰ. π.Χ.), ἕνα ἀπὸ τὴ Μεσσήνη τῆς Σικελίας (2/3 αἰ. μ.Χ.) καὶ ἕνα ἀπὸ τὴ Νεάπολη τῆς Ἰταλίας (2ος αἰ. μ.Χ.)17. Τὰ δὲ ἀναθηματικὰ ἐπιγράμματα μαρτυροῦν ἀφιερώματα μὴ Κυπρίων, κατὰ κανόνα ἀξιωματούχων ἢ ἄλλων ἐπιφανῶν προσώπων, ποὺ διαμένουν μόνιμα ἢ προσωρινὰ στὸ νησὶ (Ε32, 1ου αἰ. π.Χ.: ὁ Ἀθηναῖος [Ἑρ]μ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣όδοτος ἀφιερώνει ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς στη Παφία Ἀφροδίτη καὶ Ε46, 2/3 αἰ.μ.Χ.: ἡ ὑπατικὴ Ῥηγῖνα τιμᾶ τὸν Λαρανδέα ποιητὴ Νέστορα μὲ ἀφιέρωμα στὴν ἴδια θεά) ἢ γι’ αὐτοὺς ἀπὸ Κυπρίους ἢ ξένους (Ε51, 2/3 αἰ. μ.Χ.: Ποπλικόλαν Πρεῖσκον… πόλις Περσῆος, Ε53 5ος αἰ.μ.Χ.: ὁ Ἀντιόχου παῖς ἐσθλὸς Ὀλύμπιο[ς] τιμᾶται ἀπὸ τὴν πόλη τῆς Σαλαμίνας, Ε32 [βλ. ἀνωτ.]18, ἀλλὰ κι ἀφιερώματα Ἑλλήνων τῆς Κύπρου στη Πριήνη, στοὺς Δελφούς, στὴν Τεγέα (γιὰ θεότητες), καὶ γιὰ Κυπρίους στὸ Ἄργος (οἱ Ἀργεῖοι τιμοῦν τὸν Νικοκρέοντα της Σαλαμίνας) καὶ στὴ Δῆλο (Στόλος Θέωνος Ἀθηναῖος … Σίμαλον Τιμάρχου Σαλαμίνιον … Ἀπόλλωνι, μὲ στίχους τοῦ Ἀντισθένη ἀπὸ τὴν Πάφο, ποὺ περὶ τὸ 100 π.Χ., φαίνεται νὰ ζῆ καὶ νὰ δημιουργεῖ στὸ ἱερὸ νησί).

———————————————–

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β’ : Απαραίτητα Συμπληρώματα:

α). *Πάριο Χρονικό ή Πάριο Μάρμαρο:

     Το Πάριο Χρονικό (Πάριο Μάρμαρο) είναι ή Ελληνική επιγραφή ή οποία δυστυχώς εσώθη ελλιπής σε 2 στήλες πού περιλαμβάνουν 93 συνολικά στίχους. Το “Πάριο Χρονικό”, ή στη νεοελληνική Χρονικό της Πάρου είναι αρχαίο Ελληνικό επιγραφικό κείμενο που βρέθηκε σε μια επιτύμβια στήλη, καλούμενη κι “οξώνιον μάρμαρον” κι εξιστορεί γεγονότα και χρονολογίες, του ελλαδικού χώρου, από το 1581 π.Χ. μέχρι το 263 π.Χ.. Ονομάστηκε έτσι επειδή βρέθηκε στη Πάρο. Ποιός είναι ο συντάκτης της επιγραφής αυτής που είναι γραμμένη σε Αττική διάλεκτο, δεν μας είναι γνωστό. Ο Σάμσον τον 16^ο αι. μ.Χ., το έφερε στο φώς και το έδωσε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
     Χρονικόν ή Μάρμαρον, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ελληνική επιγραφή, γραμμένη στην αττική διάλεκτο από άγνωστο συγγραφέα, κατά την εποχή του άρχοντα Διόδμητου στην Αθήνα, το 264-263 π.Χ. Είναι χρονολογικός πίνακας των πιο σημαντικών ιστορικών γεγονότων από την εποχή του Κέκροπα, του μυθικού 1^ου βασιλιά των Αθηνών, μέχρι του Διόδμητου, καθώς αναφέρεται στην αρχή της επιγραφής (“Από Κέκροπος του πρώτου βασιλεύσαντος Αθηνών είως… Αθήνησιν δε Διόδμητου“). Περιέχει, ανάμεσα σε άλλα, σε χρονολογική σειρά, σημαντικά γεγονότα σχετικά με την ιστορία κι εξέλιξη της λογοτεχνίας, της μουσικής και του δράματος, τη καθιέρωση των εθνικών αγώνων, των ποιητικών και μουσικών διαγωνισμών με τα ονόματα των νικητών και των πιο αξιόλογων ανδρών των γραμμάτων και της μουσικής.

     Το Πάριο Χρονικό βρέθηκε τον 16ο αι. μ.Χ. πάνω σε μια κολοβωμένη στήλη στη νήσο Πάρο (από όπου και το όνομά του)· μεταφέρθηκε στη Σμύρνη από τον κόμη Arundel το 1627 και κατόπιν στο Λονδίνο, όπου τοποθετήθηκε πρώτα στους κήπους του Henry Howard, συγγενή του Arundel. Η στήλη έγινε γνωστή ως Μάρμαρο Άρουντελ· το 1667 προσφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, όπου μεταφέρθηκε τελικά. Αποτελείται από 3 τμήματα, 2 αγόρασε στην Σμύρνη ο Thomas Howard, κόμης του Άρουντελ. Οι στίχοι δεν έχουνε πλήρως διατηρηθεί και στα 2 μέρη. Οι επιγραφές αποκρυπτογραφήθηκαν από τον John Selden και δημοσιεύθηκαν μαζί με τις επιγραφές των Αρουνδελιανών μαρμάρων. Ένα από αυτά τα 2 τεμάχια έχει εξαφανιστεί. Ένα περαιτέρω 3ο τεμάχιο, που αποτελεί τη βάση της επιτύμβιας στήλης και φέρει το τελευταίο απόσπασμα του κειμένου, βρέθηκε στη Πάρο το 1897 κι εκτίθεται σήμερα στο μουσείο. Το δε κείμενο κι από τα 3 τεμάχια έχει διασωθεί.
     Δημοσιεύτηκε πρώτα στο Λονδίνο από τον John Selden το 1628 (Marmora Arundelliana· Johannes Seldenus, σχ. 4ο). Έκτοτε δημοσιεύτηκε αρκετές φορές: από τους Prideaux (Οξφόρδη 1676), Μ. Maittaire (Λονδίνο 1732), J. Baumgarten (με γερμανική μετάφραση, 1747), Christian Wagner (1790), Α. Boeckh (1843, στο Corpus Inscriptionum Graecarurn, τόμ. II, σ. 293 κε.), C. Muller (στα FHG, Παρίσι 1853, τόμ. Ι, σ. 535 κε.), Johannes Flach (Tubingen, 1884) κι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα και πιο πλήρης έκδοση, από τον Felix Jacoby (Βερολίνο 1904) με σχόλια κι ένα χρονολογικό κανόνα· αυτή η τελευταία έκδοση περιλαμβάνει ως Μέρος Β’ και τα τελευταία αποσπάσματα του Χρονικού, που βρέθηκαν από τον Α. Wilhelm το 1897. Η Στήλη της Οξφόρδης περιέχει 93 στίχους που καλύπτουνε τη περίοδο από τον Κέκροπα ως τον Καλλίστρατο (355/4 π.Χ.)· τα επόμενα αποσπάσματα περιέχουν άλλους 34 στίχους, που καλύπτουν την περίοδο 336 π.Χ. (εποχή του Πυθόδηλου) ως το 299/8 (εποχή του Ευκτήμονα). Πρβ. F. Jacoby, Das Marmor Parium, Βερολίνο 1904 (Α’ μέρος, σσ. 3-20, Β’ μέρος σσ. 20-24). Οι στίχοι δεν έχουν πλήρως διατηρηθεί και στα 2 μέρη.

     Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ως βασική προϋπόθεση της επιστήμης τους τον διαχωρισμό μύθου κι ιστορίας. Παράλληλα, συμφωνούν πως το Πάριο Χρονικό δεν διαχωρίζει τον μύθο απὸ την ιστορία. Φυσικά, το Χρονικό της Πάρου δεν αναφέρει μόνο μυθολογικά γεγονότα, είναι όμως χαρακτηριστική η έμφασή του στα γεγονότα της Ηρωικής Εποχής. Αποτελεί, επομένως, εξαιρετικά προβληματική ιστορική πηγή, γι’ αυτό κι έχει ουσιαστικά παραμεληθεί από τη σύγχρονη ιστορική επιστήμη. Μπορεί όμως να χρησιμεύσει, ως πρόσθετη πηγή, σε προβλήματα επαλήθευσης, κατά τον ίδιο τρόπο που η (καθολικά θεωρούμενη ως αναξιόπιστη) Historia Augusta ή οι τελείως εμπαθείς βυζαντινοί εκκλησιαστικοί χρονογράφοι του Μεσαίωνα μπορούν να βοηθήσουνε στην επαλήθευση γεγονότων από άλλες πηγές. Πολλά μπορούν να ειπωθούν πάνω στο θέμα, αλλά η αξία του είναι κυρίως βοηθητική, σε ότι αφορά τα ιστορικά ή πρωτο-ιστορικά (πχ Τρωικός πόλεμος) γεγονότα κι επίσης είναι εξαιρετικά χρήσιμο για τη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο έβλεπαν οι αρχαίοι την ιστορία των προγόνων τους.
     Η επίσημη θέση των ιστορικών είναι ότι δεν αποτελεί έγκυρη πηγή πληροφοριών παρά μόνο συμπληρωματική (λες κι εμείς ξέρουμε πιότερα απ’ αυτόν που το ‘γραψε!;) καθώς δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα σε ιστορικά και μυθολογικά πρόσωπα. Επίσης, ένας λόγος ακόμα που δεν εγκρίθηκε ως έγκυρη πηγή από το διεθνές ιστορικό κατεστημένο που θέλει τους Έλληνες να είναι… ινδοευρωπαίοι(!), όσο περίεργο κι αν ακούγεται, είναι γιατί δεν αναφέρεται πουθενά σε αυτή τη κάθοδο (των ινδοευρωπαικών φύλων από τη κεντρική Ευρώπη το 16^ο αι. π.Χ), που λογικά αν συνέβη, θα ήτανε σημαντικό γεγονός για να καταγραφεί! Μήπως τελικά αυτή η εκδοχή περί κατοίκησης του ελλαδικού χώρου από ινδοευρωπαικά φύλα δεν κολλάει τελικά;

     Το Πάριο Χρονικό είναι το παλιότερο χρονικό (χρονολογικός πίνακας) που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στα ελληνικά. Ακόμα, έχει αρκετό ενδιαφέρον μια κι ο άγνωστος συγγραφέας του, δίνει μια καταγραφή των γεγονότων από την εποχή του βασιλιά Κέκροπα των Αθηνών (1581 π.Χ. σύμφωνα με τον συγγραφέα), μέχρι το 264 π.Χ., που είναι πιθανότατα η χρονολογία συγγραφής του χρονικού, γνωρίζοντας έτσι πολλές άγνωστες πτυχές της αρχαίας ελληνικής (μυθι)ιστορίας.
     Το κείμενο έχει τη μορφή:    Αφ’ου (Από όταν) / περιγραφή γεγονότος / έτη ΧΧΧΧΧ (πέρασαν ΧΧΧΧΧ έτη) άρχοντος Αθηνήσι ΟΝΟΜΑ (όταν άρχοντας των Αθηνών ήταν ο…)
     Οι χρονολογήσεις δεν ακολουθούν την γνωστή αρχαιοελληνική γραφή των αριθμών με τα γράμματα του αλφαβήτου, αλλά μια παλαιότερη μέθοδο: οι χιλιάδες Χ, οι εκατοντάδες Η, οι δεκάδες Δ, οι πεντάδες Π. Το δε κείμενο κι από τα τρία τεμάχια έχει διασωθεί (τμηματικα ορισμένες φορές).
     Μέθοδος μέτρησης του χρόνου από τους αρχαίους Έλληνες. Ήταν το χρονικό διάστημα που μεσολαβούσε μεταξύ δύο διοργανώσεων των Ολυμπίων αγώνων. Στηριζότανε στον κατάλογο των νικητών της Ολυμπίας, που άρχιζε το 776 π.Χ. κι έφτανε ως το 393 μ.Χ. Οι αγώνες των Ολυμπίων γίνονταν αφού συμπληρώνονταν τέσσερα χρόνια από τους προηγούμενους, γι’ αυτό οι αρχαίοι όριζαν, εκτός από τον αριθμό της Ολυμπιάδας και το έτος (α, β, γ, δ). Η χρονολογική αυτή μέθοδος έγινε πανελλήνια γιατί ήταν σχεδόν πλήρης, αφού σε όλο αυτό το διάστημα μόνο τρεις φορές δε χαράχτηκαν τα ονόματα των ολυμπιονικών, και τα στοιχεία της ήταν κατανοητά από όλους τους Έλληνες, ενώ δε γινόταν το ίδιο με τα ιδιαίτερα χρονολογικά συστήματα των διαφόρων πόλεων. Εισηγητής της χρονολόγησης με βάση τις Ολυμπιάδες υπήρξε ο ιστορικός Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, ο οποίος τις χρησιμοποίησε στις «Ιστορίες» του, στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Κατάλογοι ολυμπιονικών έγιναν για 1η φορά από το σοφιστή Ιππία τον Ηλείο γύρω στο 400 π.Χ. και συνεχίστηκαν από τον Αριστοτέλη, τον Ερατοσθένη, το Φλέγοντα, τον Τραλλιανό κ.ά. Κατά Ολυμπιάδα χρονολογούν οι ιστορικοί Πολύβιος και Διόδωρος ο Σικελιώτης, αρχίζοντας από τα σύγχρονά τους γεγονότα και προχωρώντας προς τα πίσω, ώσπου φτάνουν στη 1η Ολυμπιάδα του 776 π.Χ., οπότε νίκησε στο στάδιο ο Κόροιβος ο Ηλείος.
     Από το 776 π.Χ. ως το 393 μ.Χ., που καταργήθηκαν οι αγώνες των Ολυμπίων, οι Ολυμπιάδες ήτανε συνολικά 293. Για τη μετατροπή των Ολυμπιάδων στο σύγχρονο χρονολογικό σύστημα πολλαπλασιάζουμε τον αριθμό της Ολυμπιάδας επί τέσσερα και αφαιρούμε το γινόμενο από το 780. Όταν όμως μας δίνεται το δεύτερο, τρίτο ή τέταρτο έτος της Ολυμπιάδας προσθέτουμε αντίστοιχα στο γινόμενο του πολλαπλασιασμού 1 για το δεύτερο, 2 για το τρίτο και 3 για το τέταρτο έτος της Ολυμπιάδας. Π.χ. ο Πελοποννησιακός Πόλεμος άρχισε το δεύτερο έτος της 87ης Ολυμπιάδας. Στο γινόμενο 87×4 (348) προσθέτουμε 1 και το αφαιρούμε από το 780. Το αποτέλεσμα είναι 431. Για τις Ολυμπιάδες μ.Χ. αφαιρείται από το γινόμενο του πολλαπλασιασμού του αριθμού των Ολυμπιάδων επί 4 ο αριθμός 779 (π.χ. το τρίτο έτος της 227 Ολυμπιάδας είναι 227×4 = 908 + 2 = 910-779 = 131 μ.Χ.

Ι = 1
Δ = 10
Η = 100
Χ = 1000
/Δ = 5
/Η = 50
/Χ = 500

     Και μετά απ’ όλ’ αυτά τα κατατοπιστικά, καιρός να δούμε και το κυρίως κείμενο, που δυστυχώς δεν το ‘χω ολάκερο, φτάνει μέχρι τον Ευκτήμονα… Ιδού:

  • Από τότε που ο Κέκροπας εβασίλευσε στην Αθήνα κι η χώρα που καλούνταν πρώτα Κεκροπία ονομάστηκε Ακτική από τον αυτόχθονα Άκταιο, έτος ΧΗΗΗΔΠΙΙΙ (1318)

Τότε που ο Δευκαλίων βασίλευσε στην Λυκώρεια, κοντά στην Παρνασσό, όταν ο Κέκροπας βασίλευε στην Αθήνα, έτος ΧΗΗΗΔ. (1310)
Τότε που έγινε δίκη στην Αθήνα μεταξύ του Άρεως και του Ποσειδώνος, υπέρ του υιού του Αλιρροθίου, ο τόπος εκλήθη Άρειος Πάγος, έτος ΧΗΗΓΔΠΙΙΙ (1268), όταν ο Κραναός βασίλευε στην Αθήνα
Όταν έγινε ο κατακλυσμός στην εποχή του Δευκαλίωνος, και ο Δευκαλίων έφυγε με τα νερά από την Λυκώρεια στην Αθήνα στον Κραναό, ίδρυσε το ιερό του Ολυμπίου Διός και θυσίασε για την σωτηρία του, έτος ΧΗΗΓΔΠ, (1265), όταν ο Κραναός βασίλευε στην Αθήνα.
Από όταν ο Αμφικτύων του Δευκαλίωνος βασίλευσε στις Θερμοπύλες συγκέντρωσε αυτούς που κατοικούσαν γύρω από το ιερό και τους ονόμασε Αμφικτύονες και θυσίασε και οι Αμφικτύονες ακόμα και τώρα κάνουν θυσίες, έτος ΧΗΗΓΠΙΙΙ, (1258), όταν ο Αμφικτύων βασίλευε στην Αθήνα.
Από όταν ο Έλλην του Δευκαλίωνος βασίλευσε στην Φθιώτιδα, Έλληνες ονομάστηκαν όσοι προηγουμένως καλούνταν Γραικοί, και (τον Παναθ. Αγώνα), έτος ΧΗΗΓΠΙΙ (1257), όταν ο Αμφικτύων βασίλευε στην Αθήνα.
Από όταν ο Κάδμος του Αγήνορος έφτασε στην Θήβα (.. και) έκτισε την Καδμεία, έτος ΧΗΗΓΠ (1255), όταν ο Αμφικτύων βασίλευε στην Αθήνα.
Από όταν ο …νίκης βασίλευσαν, το έτος 1252, όταν ο Αμφικτύων βασίλευε στην Αθήνα.
Από όταν πλοίο κατασκευασμένο από τον Δαναό πενήντα κουπιών από την Αίγυπτο στην Ελλάδα έπλευσε και ονομάστηκε πεντηκόντορος, και οι θυγατέρες του Δαναού .. και .. Ελίκη και Αρχεδίκη κληρώθηκαν μεταξύ των υπολοίπων της Λινδίας Αθηνάς το ιερόν ιδρύσαν και θυσίασαν στην ακτή (..) στην Λίνδο της Ρόδου, έτος 1247, όταν ο Εριχθόνιος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Εριχθόνιος στα πρώτα Παναθήναια που έγιναν έζεψε άρμα και έδειξε το αγώνισμα και Αθηναίους ονόμασε, και άγαλμα της μητέρα των Θεών εμφανίστηκε στην Κυβέλη, κι ο Ύαγνις ο Φρύγας πρώτος εφεύρε τους αυλούς από Κ..αίων τους Φρύγες και την αρμονία που έτσι ονομάστηκε από τους Φρύγες πρώτος έπαιξε και άλλους νόμους Μητρός, Διονύσου, Πανός και τον …., έτος 1242, όταν ο Εριχθόνιος βασίλευε στην Αθήνα που έζεψε άλογα σε άρμα.
Όταν ο Μίνως ο πρώτος βασίλεψε στην Κρήτη και έκανε οικισμό στην Απολλωνία, σίδηρος ευρέθη στην Ίδη, βρέθηκε από τους Ιδαίους Δακτύλους Κέλμιο και Δαμναμενέω, έτος .., όταν ο Πανδίων βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν η Δήμητρα έφτασε στην Αθήνα έφερε τον καρπό και τα Προηρόσια έγιναν για πρώτη φορά, κάτω από της οδηγίες του Τριπτολέμου του Κελεού και της Νεαίρας, έτος 1146, όταν ο Εριχθόνιος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν οΤριπτόλεμος θέρισε τον καρπό που έσπειρε στην Ραρία που καλούμε Ελευσίνα, έτος 1(1)45, όταν ο Εριχθέας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Ορφέας έκανε γνωστή την ποίησή του, την αρπαγή της Κόρης και την αναζήτηση της Δήμητρας και τον δημιουργημένο από εκείνη σπόρο, και το πλήθος των αποδεχούμενων τον καρπό, έτος 1135, όταν ο Εριχθέας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Εύμολπος καθιέρωσε τα Ελευσίνια μυστήρια και τα έργα του πατέρα του Μουσαίου έκανε γνωστά, έτος 11…, όταν ο Εριχθέας του Πανδίονος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν καθαρμός πρώτα έγινε.. , έτος.., όταν ο Πανδίων του Κέκροπος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν στην Ελευσίνα ο γυμνικός αγώνας.. έγιναν τα Λύκαια στην Αρκαδία και . από τον Λυκάων εδόθησαν στους Έλληνες, έτος .., όταν ο Πανδίων του Κέκροπος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν.. ο Ηρακλής.., όταν ο Αιγέας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν στην Αθήνα υπήρξε έλλειψη καρπών οι Αθηναίοι συμβουλεύτηκαν το μαντείο και ο Απόλλων έχρησε να ορίσει ποινή ο Μίνως ότι θεωρεί σωστό, έτος 1031, όταν ο Αιγέας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Θησεύς βασίλευσε στην Αθήνα τις 12 πόλεις σε αυτήν συνένωσε και πολιτεία και δημοκρατία τους παρέδωσε, …των Αθηνών, αφού σκότωσε τον Σίνη ίδρυσε τον αγώνα των Ισθμίων, έτος 995.
Από την εισβολή της στρατιάς των Αμαζόνων στην Αθήνα, έτος 992, όταν ο Θησεύς βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν οι Αργείοι με τον Άδραστο εκστράτευσαν κατά τις Θήβας και τον αγώνα των Νέμεων έθεσαν επί αρχηγίας του Αρχέμορου, έτος 987, όταν ο Θησεύς βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν οι Έλληνες εκστράτευσαν εναντίον της Τροίας, έτος 954, όταν ο Μενεσθέας βρίσκονταν στο 13ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα.
Η Τροία αλώθηκε, έτος 945, όταν ο Μενεσθέας βρισκόταν στο 22ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα, του μήνα Θαργηλίωνος, ημέρα εβδόμη φθίνοντος.
Όταν του Ορέστη του Αγαμέμνονος και της θυγατέρας του Αιγίσθου Ηριγόνης έγινε η δίκη στον Άρειο Πάγο υπέρ του Αιγίσθου και της Κλυταιμνήστρας, στην οπόία ο Ορέστης νίκησε αν και οι ψήφοι ήταν ίσοι, έτος (9)44, όταν ο Δημοφώντας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Τεύκρος στην Σαλαμίνα της Κύπρου οίκισε, έτος 938, όταν ο Δημοφώντας βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Νηλεύς αποίκισε την Μίλητο και όλη την υπόλοιπη Ιωνία, Έφεσο, Ερυθρά, Κλαζομενές, Πριήνη, Λέβοδο, Τέω, Κολοφώνα, Μυούντα, Φώκαια, Σάμο, Χίον και τα Πανιώνια εγκαθίδρυσε, έτος (8)13, όταν ο Μενεσθέας βρισκόταν στο 13ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα.
Όταν ο Ησίοδος ο ποιητής εμφανίστηκε, έτος 67.., όταν ο … βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Όμηρος ο ποιητής εμφανίστηκε, έτος 643, όταν ο Διόγνητος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Φείδων ο Αργείος κοινοποίησε τα μέτρα και σταθμά κατασκεύασε αργυρό νόμισμα που το έφτιαξε στην Αίγινα, έγινε 11ος από τον Ηρακλή, έτος 631, όταν ο Φερέκλειος βασίλευε στην Αθήνα.
Όταν ο Αρχίας του Ευαγήτου ο δέκατος από τον Τήμενο της Κορίνθου, μετέφερε την αποικία και έκτισε τις Συρακούσσες, έτος .., όταν ο Αισχύλος βρίσκονταν στο 21ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα.
Όταν κατ’ έτος άρχισε άρχων, έτος 420.
Όταν …, έτος 418, όταν ο Λυσιάδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Τέρπανδρος του Δερδένου από την Λέσβο, τους κανόνες παιξίματος της λύρας επινόησε και καινοτόμισε και την προηγούμενη μουσική άλλαξε, έτος 381, όταν ο Δρωπίδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αλυάττης βασίλευσε στους Λύδους, έτος 341, όταν ο Αριστόκλειος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν η Σαπφώ από την Μυτιλήνη στην Σικελία έπλευσε, (φυγούσα)….., όταν ο Κριτίας ο πρώτος κυβερνούσε στην Αθήνα, και στις Συρακούσσες τα μεγάλα κτήματα ήταν στην κατοχή τους.
Όταν οι Αμφικτύονες θυσίασαν αφού καταπολέμησαν τον Κύρρα, και γυμνικός αγώνας διοργανώθηκε χρηματιζόμενος από τα λάφυρα, έτος (32)7, όταν ο Σίμωνας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν στους Δελφούς στεφάνου αγώνας πάλι διοργανώθηκε, έτος 318, όταν ο Δαμσίας ο δεύτερος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν στην Αθήνα χορός στην κωμωδία τέθηκε, τον οποίον έστησαν πρώτοι οι Ικάριοι, όταν βρήκαν τον Σουσαρίωνα, και έπαθλο ετέθη πρώτα ξερών σύκων (άρσιχος) και μετρητής κρασιού, έτος…, όταν ο .. ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Πεισίστρατος έγινε τύραννος της Αθήνας, έτος 297, όταν ο Κωμέος ήταν άρχοντας της Αθήνα.
Όταν ο Κροίσος από την Ασία έστειλε πρέσβεις στους Δελφούς, έτος (29)2, όταν ο Ευθύδημος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Κύρος ο βασιλεύς των Περσών κατέλαβε τις Σάρδεις και τον Κροίσο κάτω …, έτος 277, όταν ο .. ήταν άρχοντας στην Αθήνα και ο Ιππώναξ ο ιαμβικός ποιητής ζούσε εκείνο τον καιρό.
Όταν ο Θέσπις ο ποιητής υποκρίθηκε πρώτος και δίδαξε το δράμα στην πόλη και ως έπαθλο τέθηκε ο τράγος, έτος 2(7..), όταν ο ..ναίος ο πρώτος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Δαρείος βασίλευσε στους Πέρσες μετά τον θάνατο του μάγου, έτος (2)56, όταν ο … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αρμόδιος και ο Αριστογέιτων δολοφόνησαν τον Ίππαρχο τον διάδοχο του Πεισιστράτου και οι Αθηναίοι οδήγησαν του Πεισιστρατίδες έξω από το Πελασγικό τείχος, έτος 248, όταν ο Αρπακτίδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν στους χορούς πρώτα αγωνίζονταν άνδρες, τους οποίους δίδαξε ο Υπόδικος ο Χαλκιδεύς που κέρδισε, έτος 246, όταν ο Λυσαγόρας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Ο Μελανιππίδης ο Μήλιος νίκησε στην Αθήνα, έτος 231, όταν ο Πυθόκριτος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν οι Αθηναίοι πολέμησαν στην μάχη του Μαραθώνος εναντίον των Περσών, και ο Αρταφέρνης ο ανιψιός του Δαρείου κι ο Δάτις ο στρατηγός, στην οποία νίκησαν οι Αθηναίοι, έτος 227, όταν ο Φαινιππίδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα, στην μάχη ο ποιητής Αισχύλος συναγωνίζονταν, όταν ήταν 35 ετών.
Όταν ο Σιμωνίδης ο παππούς του Σιμωνίδη του ποιητή, ποιητής όντας κι αυτός, νίκησε τους Αθηναίους κι ο Δαρείος πέθανε, ο Ξέρξης ο υιός βασίλευσε, έτος (2)26, όταν ο Αριστείδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αισχύλος ο ποιητής με μια τραγωδία πρώτος νίκησε κι ο Ευριπίδης ο ποιητής γεννήθηκε, κι ο Στησίχορος ο ποιητής στην Ελλάδα αφίχθη, έτος 222, όταν ο Φιλοκράτης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Ξέρξης έριξε το πλοίο στον Ελλήσποντο και τον Άθω διώρυξε κι η μάχη των Θερμοπυλών έγινε κι η ναυμαχία των Ελλήνων στην Σαλαμίνα εναντίον των Περσών, στην οποία νίκησαν οι Έλληνες, έτος 217, όταν ο Καλλιάδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν στις Πλαταιές η μάχη πραγματοποιήθηκε από τους Αθηναίους εναντίον του Μαρδονίου τον στρατηγό του Ξέρξη, στην οποία νίκησαν οι Αθηναίοι, κι ο Μαρδόνιος πέθανε στην διάρκεια της μάχης και φωτιά ξέσπασε στη Σικελία από την Αίτνα, έτος 216, όταν ο Ξάνθιππος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Γέλων του Δεινομένους έγινε τύραννος των Συρακουσσών, έτος 215, όταν ο Τιμοσθένης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Σιμωνίδης του Λεωπρέπους ο Κείος, που βρήκε το μνημονικό σύστημα νίκησε στην Αθήνα και δίδαξε κι οι εικόνες του Αρμοδίου κι Αριστογείτονος στήθηκαν, έτος 21(3), όταν ο Αδείμαντος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Ιέρων έγινε τύραννος των Συρακουσσών, έτος 208, όταν ο Χάρητος ήταν άρχοντας στην Αθήνα, ήταν κι ο Επίχαρμος ο ποιητής επίσης τον ίδιο καιρό.
Όταν ο Σοφοκλής του Σοφίλλου από τον Κολωνό νίκησε στη τραγωδία όταν ήταν 28 ετών, έτος 206, όταν ο Αψηφίωνας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν στους Αιγός ποταμούς ο λίθος έπεσε, κι ο Σιμωνίδης ο ποιητής πέθανε στην ηλικία των 90 ετών, έτος 205, όταν ο Θεαγενίδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αλέξανδρος πέθανε, ο υιός του Περδίκκας βασίλευσε στους Μακεδόνες, έτος 19(9), όταν ο Εύθιππος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αισχύλος ο ποιητής, που έζησε 69 χρόνια, πέθανε στην Γέλα της Σικελίας, έτος 193, όταν ο Καλλέας ο πρώτος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Ευριπίδης στην ηλικία των 44 ετών, νίκησε πρώτος σε τραγωδία, έτος 1(79), όταν ο Δίφιλος ήταν άρχοντας στην Αθήνα, τον ίδιο περίπου καιρό με τον Ευριπίδη, ο Σωκράτης κι ο Αναξαγόρας.
Ο Αρχέλαος βασίλευσε στους Μακεδόνες μετά τον θάνατο του Περδίκκου, έτος 1(57), όταν ο Αστύφιλος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Διονύσιος έγινε τύραννος των Συρακουσσών, έτος 14(7), όταν ο Ευκτήμονας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Ευρυπίδης που έζησε για 7.. έτη, πέθανε, έτος 145, όταν ο Αντιγένης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Σοφοκλής ο ποιητής που έζησε 92 έτη πέθανε κι ο Κύρος ανέβηκε, (έτος 143) όταν ο Καλλίας ο πρώτος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Τελέστης ο Σελινούντιος νίκησε στην Αθήνα, έτος 139, όταν ο Μίκων ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν οι Έλληνες που είχαν ανέβει με τον Κύρο έφτασαν κι ο Σωκράτης ο φιλόσοφος που είχε ζήσει 70 έτη, πέθανε, έτος 137, όταν ο Λάχητας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αριστόνους .. νίκησε στην Αθήνα, έτος 135, όταν ο Αριστοκράτης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Πολύιδος ο Σηλυμβριανός νίκησε με ένα διθύραμβο στην Αθήνα, έτος 1(..), … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Φιλόξενος ο διθυραμβοποιός πέθανε, που έζησε 55 έτη, όταν ο Πυθέας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αναξανδρίδης ο κωμικοποιός νίκησε στην Αθήνα, έτος 113, όταν ο Καλλέας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Όταν ο Αστυδάμας νίκησε στην Αθήνα, έτος 109, όταν ο Αστείος ήταν άρχοντας στην Αθήνα, τότε κατακάηκε και ο ναός στους Δελφούς.
Όταν η μάχη στα Λεύκτρα έγινε μεταξύ Θηβαίων και Λακεδαιμονίων, στην οποία νίκησαν οι Θηβαίοι, έτος 107, όταν ο Φρασικλείδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα, και ο Αμύντας πέθανε, και ο Αλέξανδρος ο υιός του βασίλευσε στους Μακεδόνες.
Από όταν ο Στησίχορος ο Ιμεραίος ο δεύτερος νίκησε στην Αθήνα, και οικίστηκε η Μεγαλόπολις στην Αρκαδία, έτος 10(.), όταν ο … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Διονύσιος ο Σικελιώτης πέθανε, ο υιός του Διονύσιος έγινε τύραννος, και μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου ο Πτολεμαίος ο Αλωρίτης βασίλευσε στους Μακεδόνες, έτος 104, επί άρχοντος Ναυσιγένους στην Αθήνα.
Από όταν οι Φωκείς το μαντείο των Δελφών κατέλαβαν…, έτος 102, όταν ο Κηφισόδωρος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.

Από όταν ο Τιμόθεος που είχε ζήσει 90 έτη πέθανε, έτος. .., όταν ο … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Φίλιππος του Αμύντου βασίλευσε στους Μακεδόνες, και ο Αρτοξέρξης πέθανε, ο υιός του Ώχος βασίλευσε, έτος .., όταν ο … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν …. νίκησε στην Αθήνα, έτος 93, όταν ο Αγαθοκλής ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν … έγινε, έτος 91, όταν ο Καλλίστρατος ήταν άρχοντας…… σοφός.. σε αυτό.
Από όταν Καλλ.., έτος.. όταν ήταν ο … ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
…. ο Φίλιππος πέθανε ο Αλεξάνδρος βασίλευσε, έτος 72, όταν ο Πυθόδηλος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Αλέξανδρος εκστράτευσε εναντίον των Τριβάλλων και των Ιλλυριών και των επαναστατημένων Θηβαίων και τη φρουρά πολιόρκησαν, επιστρέφοντας κατά κράτος κατέλαβαν και την πόλη κατέσκαψαν, έτος 71, όταν ο Ευαίνετος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από της διαβάσεως του Αλεξάνδρου στην Ασία και της μάχης περί τον Γρανικό και από την μάχη της Ισσούς του Αλεξάνδρου εναντίον του Δαρείου, έτος 70, όταν ο Κτησίκλειος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Αλέξανδρος κυρίευσε την Φοινίκη και την Κύπρο και την Αίγυπτο, έτος 69, όταν ο Νικοκράτης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από την μάχη του Αλεξάνδρου εναντίον του Δαρείου, γύρω από την Άρβηλα, στην οποία νίκησε ο Αλέξανδρος κι η Βαβυλών αλώθηκε κι άφησε τους συμμάχους κι η Αλεξάνδρεια κτίσθηκε, έτος 68, όταν ο Νικήτας ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Κάλλιππος την αστρολογία εξήγησε κι ο Αλέξανδρος έπιασε το Δαρείο, τον Βήσο κρέμασε, έτος 66, επί άρχοντος Αριστοφώντος στην Αθήνα.
Από όταν ο Φιλήμων ο κωμοδοποιός νίκησε, έτος 64, όταν ο Ευθύκριτος ήταν άρχοντας στην Αθήνα. Οικίσθη ελληνική πόλη κοντά στον Τανά)
Από την μεταλλαγή του Αλεξάνδρου κι ο Πτολεμαίος κυρίευσε την Αίγυπτο, έτος 60, όταν ο Ηγήσιος ήταν άρχοντας.
Από τον πόλεμο που έγινε στην Λαμία των Αθηναίων εναντίον του Αντίπατρου, και από την ναυμαχία που έγινε από τους Μακεδόνες εναντίον των Αθηναίων κοντά στην Αμοργό, στην οποία νίκησαν οι Μακεδόνες, έτος 59, όταν ο Κηφισόφωρος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.

Από όταν ο Αντίπατρος την Αθήνα κατέλαβε και ο Οφέλας απεστάλη στην Κυρήνη από τον Πτολεμαίο, έτος 58, όταν ο Φιλοκλής ήταν στην Αθήνα.
Από όταν ο Αντίγονος στην Ασία διάβηκε, και ο Αλέξανδρος στην Μέμφιδα θάφτηκε, και ο Περδίκκας πέθανε αφού εκστράτευσε στην Αίγυπτο, και ο Κράτερος και ο Αριστοτέλης ο σοφιστής πέθανε που έζησε 50 έτη, έτος 57, όταν ο Άρχιππος ήταν άρχοντας στην Αθήνα. Και ο Πτολεμαίος πορεύθηκε μέσα στην Κυρήνη.
Από την κηδεία του Αντιπάτρου, την αποχώρηση του Κασσάνδρου από την Μακεδονία, και από την πολιορκίας της Κυζίκου, την οποία πολιόρκησε ο Αριδαίος, και από όταν ο Πτολεμαίος κατέλαβε την Συρία και την Φοινίκη, έτος 55, όταν ο Απολλόδωρος ήταν άρχοντας στην Αθήνα. Και των αυτών ετών και ο Αγαθοκλής εκλέχθηκε από τους υποστηρικτές του σαν αυτοκράτορας στρατηγός της Σικελίας.
Από την ναυμαχία της Κλείτου και του Νικάνορος γύρω από το ιερό των Καλχηδονίων, και όταν ο Δημήτριος θέσπισε νόμους στην Αθήνα, έτος 53, όταν ο Δημογένης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Κάσσανδρος στην Μακεδονία κατέβηκε, και η Θήβα οικίσθηκε, και η Ολυμπιάς πέθανε, και η Κασσανδρεία κτίσθηκε, και ο Αγαθοκλής έγινε τύραννος των Συρακουσσών, έτος 52, όταν ο Δημοκλείδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα, τότε ο Μένανδρος ο κωμοδοποιός νίκησε πρώτος στην Αθήνα.
Από όταν ο Σωσιφάνης ο ποιητής πέθανε, που έζησε 49 έτη, έτος 49, όταν ο Θεόφραστος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν έγινε έκλειψη ηλίου κι ο Πτολεμαίος νίκησε τον Δημήτριο στην Γάζα και απέστειλε τον Σέλευκο στην Βαβυλώνα, έτος (4)8, όταν ο Πολέμων ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Νικοκρέων πέθανε και ο Πτολεμαίος κυρίευσε τα νησιά, έτος 47, όταν ο Σιμωνίδης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Αλέξανδρος του Αλεξάνδρου πέθανε και έτερος Ηρακλής γεννήθηκε από την θυγατέρα του Αρτάβαζου, και ο Αγαθοκλής διάβηκε στην Καρχηδόνα…. έτος 46, όταν ο Ιερομνήμων ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν η πόλη Λυσιμάχεια κτίσθηκε, και ο Οφέλας στην Καρχηδόνα… και ο υιός του Πτολεμαίους γεννήθηκε στην Κω, και η Κλεοπάτρα στις Σάρδεις πέθανε… έτος 45, όταν ο Δημήτριος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Δημήτριος του Αντιγόνου πολιόρκησε τον Πειραιά και τον κατέλαβε, και ο Δημήτριος ο Φαληρεύς εξορίστηκε από την Αθήνα, έτος 44, όταν ο Καίριμος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Δημήτριος κατέσκαψε την Μουνυχία, και τη Κύπρο κατέλαβε και Φιλίππου…, έτος 43, όταν ο Αναξικράτης ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο Σωσιφάνης ο ποιητής γεννήθηκε και …, έτος 42, όταν ο Κόροιβος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από την πολιορκία της Ρόδου κι από όταν ο Πτολεμαίος παρέλαβε την βασιλεία, έτος 41, όταν ο Ευξένιππος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από των σεισμών που έγιναν στην Ιωνία, και όταν ο Δημήτριος την Χαλκίδα κατέλαβε καθ’ ομολογία και … του Δημητρίου, έτος 40, όταν ο Φερέκλειος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν ο κομήτης αστέρας εμφανίστηκε, και ο Λυσίμαχος στην Ασία διάβηκε, έτος 39, όταν ο Λεώστρατος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν η διάλυση του Κάσσανδρου και του Δημήτριου έγινε…. πέθανε, έτος 38, όταν ο Νικόκλειος ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
Από όταν … του Δημητρίου στην Χαλκίδα αναβολής, οι Αθηναίοι …. έτος 35, όταν ο Ευκτήμων ήταν άρχοντας στην Αθήνα.
—————————

β). Πάπυροι Οξυρρύγχου:

Η ονομασία πάπυροι της Οξυρρύγχου αναφέρεται σε πολύ μεγάλο αριθμό παπυρικών χειρογράφων που βρέθηκαν μετά από πολύχρονες ανασκαφές (1895-1934) στην Οξύρρυγχο, κεφαλοχώρι στην Άνω Αίγυπτο, νότια του Φαγιούμ. Πιθανόν η ονομασία να προέρχεται από το όνομα ενός ψαριού με μυτερό ρύγχος που συνδέεται μάλιστα με μια παράδοση για τον Όσιρι, σύμφωνα με την οποία, η Ίσιδα κατορθώνει να μαζέψει και να συναρμολογήσει όλα τα μέλη του νεκρού Όσιρι, εκτός από το πέος του, που το έχει φάει το ψάριΟξύρρυγχος.

Η Οξύρρυγχος, όπως κι ολόκληρη η Αρχαία Αίγυπτος, είχε γίνει μια περιοχή ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού μετά την κατάκτηση της από τον Αλέξανδρο τον Μέγα το 332 π.Χ.. Οι ανασκαφές που πρωτοξεκίνησαν εκεί το 1895 από τους Άγγλους καθηγητές Β. Ρ. Grenfell και Α. S. Hunt, συνεχίστηκαν μέχρι το 1907 με σκοπό να συνεχιστούν το 1909, αλλά όταν ο Grenfell αρρώστησε το 1908, οι Άγγλοι παραιτήθηκαν από τα δικαιώματα των ανασκαφών. Την άδεια να συνεχίσουν την εξασφάλισαν οι Ιταλοί, οι όποιοι είχαν ιδρύσει το 1908 μια Εταιρεία Παπυρικών Ερευνών. Το 1910, 1912 και 1913, οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Ε. Pistelli και G. Farina έκαναν ανασκαφές στην Οξύρυγχο ενώ ο Ε. Breccia πήγε έκει το 1927/8, το 1932 και το 1934, για να συνεχίσει τις έρευνες για λογαριασμό της Ιταλικής Εταιρείας.
Οι ανασκαφές, αποκάλυψαν πολλά φιλολογικά κείμενα ελληνικά ή λατινικά της προχριστιανικής και χριστιανικής εποχής, κείμενα θρησκευτικά και μη, ντοκουμέντα διοικητικά ή εμπορικά, ιδιωτικές επιστολές, λογαριασμούς κ.ά. Επρόκειτο για παπύρους, ορισμένοι από τους οποίους έχουν μεγάλη φιλολογική αξία. Η αφθονία των ευρημάτων είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο υπάρχουν πολλές αταύτιστες ομάδες ανάμεσα στα χιλιάδες κείμενα, που προέρχονται από την Οξύρρυγχο και η ταύτισή τους είναι ένας από τους στόχους της παπυρολογίας. Οι πάπυροι βρέθηκαν μέσα σε τάφους ή μέσα σε μεγάλους αποθέτες σκουπιδιών. Οι πάπυροι αυτοί στάθηκε δυνατό να διασωθούν, επειδή περικλείονταν από απορρίμματα που σιγά-σιγά έπαιρναν αρκετό ύψος, με αποτέλεσμα το περιεχόμενό τους να μην προσβάλλεται από την επίδραση της υγρασίας που δημιουργούσαν οι ετήσιες πλημμύρες και η άρδευση. Η ξηρασία του κλίματος συνέτεινε και αυτή να μην παθαίνουν οι πάπυροι άλλες ζημιές.
Ένα μέρος των παπύρων σώθηκε εξαιτίας της ταφικής συνήθειας να δημιουργούν για τις μούμιες περιβλήματα που κατασκεύαζαν από στρώματα παπύρου κολλημένα το ένα πάνω στο άλλο, κάτι παρόμοιο περίπου με το σημερινό πεπιεσμένο χαρτί, και πιθανόν για το σκοπό αυτόν αγόραζαν μεγάλες ποσότητες άχρηστων παπύρων. Πολλοί από αυτούς τους παπύρους προερχόταν από κατεστραμμένα χειρόγραφα, που δεν τα χρησιμοποιούσαν πια οι κάτοχοι τους.
Ανάμεσα στα ευρήματα, υπήρξαν κείμενα είτε καινούρια, είτε γνωστά από πριν των οποίων επικυρώθηκε πλέον η ύπαρξή και άλλα που είχαν χαθεί τα ιστορικά ίχνη τους και ξαναβρέθηκαν. Από τα νέα κείμενα, δεν διασώθηκαν όλα ακέραια, ούτε και είναι όλα υψηλής λογοτεχνικής στάθμης. Ανάμεσά τους όμως περιλαμβάνονται έργα σημαντικά, όπως η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, οι Ωδές του Βακχυλίδη, μεγάλα τμήματα του σατυρικού δράματος Ιχνευταί του Σοφοκλή, και της Υψιπύλης του Ευριπίδη. Επίσης σχεδόν ολόκληρος ο Δύσκολος του Μενάνδρου και μεγάλα τμήματα από τις κωμωδίες του Επιτρέποντες, Σαμία και Σικυώνιος.
Βρέθηκαν ακόμα έργα λυρικών και ερωτικών ποιητών, όπως ο Βακχυλίδης, ο Ηρώνδας, ο Καλλίμαχος και η Σαπφώ της οποίας βρέθηκε βιογραφία γραμμένη τον 4ο αιώνα και ενώ είχε ήδη εδραιωθεί ο μύθος γύρω από την προσωπικότητα και τους έρωτές της. Τα κείμενα πάντως που βρίσκονται συχνότερα ανάμεσα στους παπύρους είναι αυτά που χρησιμοποιούσαν ως σχολικά αναγνώσματα και έτσι σώθηκαν εκατοντάδες πάπυροι με τα ποιήματα του Ομήρου. Με τα ευρήματα, οι γνώσεις για τον Αισχύλο εμπλουτίσθηκαν, βρέθηκαν μεγάλα αποσπάσματα λόγων του Υπερείδου και ένας περίπου ακέραιος λόγος του, όχι όμως από τους σπουδαιότερους, ένας ύμνος της Ίσιδος, φυλαχτά του 2ου ή του 3ου αιώνα μ.Χ., όστρακα με επωδούς.

Ανάμεσα στις άλλες εντυπωσιακές ανακαλύψεις συμπεριλαμβάνονται και πολλοί σημαντικοί βιβλικοί πάπυροι, όπως το γνωστικό ευαγγέλιο του Θωμά με τα 114 “Λόγια του Ιησού”, πάπυρος που περιέχει απόσπασμα του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, άλλα αποσπάσματα κανονικών και απόκρυφων ευαγγελίων, όπως και τμήματα λειτουργικών, θεολογικών ή αγιολογικών έργων, “δηλώσεις μετανοίας” (libelli persecutionis) και επιστολές. Πολύ σημαντικό εύρημα είναι ένα μικρό κομμάτι διαστάσεων 6,35 Χ 8,89 εκατοστών, γνωστό ως Papyrus52 ή P52, από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, που χρονολογείται στις αρχές του δεύτερου αιώνα και είναι το παλαιότερο χειρόγραφο ευαγγελίου που γνωρίζουμε σήμερα. Κατά την περίοδο 1906/7 βρέθηκαν τέσσερις ακέραιοι κώδικες του 5ου αιώνα που περιέχουν το Δευτερονόμιο, τον Ιησού του Ναυή, τους Ψαλμούς, τα τέσσερα ευαγγέλια και τις Επιστολές του Απόστολου Παύλου.
Οι πάπυροι της Οξυρρύγχου που βρέθηκαν σε αυτή τη σημαντική περίοδο ανακαλύψεων, έδωσαν μεγάλη ποσότητα παπυρικού υλικού, που βοήθησε σημαντικά την ανάπτυξη της παπυρολογίας ως μίας ανεξάρτητης ιστορικής επιστήμης. Οι φιλόλογοι πλέον μπορούσαν να συμβουλεύονται ένα πλήθος αρχαίων χειρόγραφων, κατά μέσο όρο μια χιλιετία αρχαιότερων από τα χειρόγραφα που υπήρχαν πρωτύτερα. Αν και οι πάπυροι με λογοτεχνικά κείμενα είναι λιγότεροι από τα διαφόρων ειδών έγγραφα σε αναλογία ένα προς δέκα, εντούτοις σώθηκαν πολλά αρχαία παπυρικά χειρόγραφα με γνωστά κείμενα, καθώς και ένας σημαντικός αριθμός νέων κειμένων που ήρθαν να προστεθούν στη γνώση μας για την αρχαία ελληνική λογοτεχνική παραγωγή.
Στην εικοσαετία που μεσολάβησε από τις πρώτες ανασκαφές για την ανεύρεση παπύρων το 1895/6 ως την έναρξη του Α’ παγκόσμιου πολέμου, το 1914, οργανώθηκε σε επιστημονική βάση η έρευνα του εδάφους και η μελέτη των ευρημάτων. Τη περίοδο αυτή εκδόθηκαν χιλιάδες κείμενα και άρχισαν να συντάσσονται και τα αναγκαία επιστημονικά βοηθήματα, οι κατάλογοι και τα ευρετήρια των πηγών και τα λεξικά.

γ). Λεξικό Σούδα ή Σουΐδα:

     Σούδα ή Σουίδα είναι ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά λεξικά ή εγκυκλοπαίδειες το οποίο γράφτηκε τον 10ο αιώνα. Πιθανόν Σούδας ή Σουίδας να είναι το όνομα του συντάκτη του. Περιέχει 30.000 λήμματα, πολλά από τα οποία περιέχουν στοιχεία από πηγές που διαφορετικά θα είχαν χαθεί στον καιρό μας. Το λεξικό του είναι ένα από τα πολυτιμότερα έγγραφα για την ελληνική φιλολογία, την γραμματική, και τη λογοτεχνική ιστορία. (Σημ: θεωρώ, βάσει όσων διάβασα και δε θέλω να κουράσω, με το να τα προσαρτήσω κι αυτά, μιας κι ήδη είναι τεράστιος ο όγκος, πως επικρατέστερη ονομασία είναι η Σούδα, ωστόσο δεν είναι ατράνταχτο, απλά… επικρατέστερο και θα χρησιμοποιώ αυτό).

     Τίποτα δεν είναι γνωστό για τον ίδιο τον Σουίδα εκτός από το ότι έζησε στα μέσα του 10ου αιώνα, προφανώς στην Κωνσταντινούπολη, και ότι ήταν πιθανώς ένα εκκλησιαστικό πρόσωπο που αφιερώθηκε στις λογοτεχνικές μελέτες. Νεότερες θεωρίες αναφέρουν ότι πιθανόν να μην είναι το όνομα του συντάκτη αλλά ότι πρόκειται για συλλογικό έργο και η λέξη προέρχεται από λατινική λέξη που σημαίνει “φρούριο” και χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τον σκοπό του έργου, την περιφρούρηση της γνώσης. Χρησιμοποιεί υλικό από την κλασσική περίοδο ως τους χρόνους του ενώ μια μακριά σειρά μεταγενέστερων συγγραφέων όπως ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, αναφέρονται σε αυτόν. Τα σημεία στα οποία γίνεται αναφορά στον Μιχαήλ Ψελλό θεωρούνται μεταγενέστερες προσθήκες.
     Το λεξικό Σουίδα είναι κάτι μεταξύ ενός γραμματικού λεξικού και μιας εγκυκλοπαίδειας με τη σύγχρονη έννοια. Εξηγεί την πηγή, την ετυμολογία, και τη σημασία λέξεων σύμφωνα με φιλολογία της περιόδου του, χρησιμοποιώντας πηγές όπως ο Αρποκράτιος κι ο Ελλάδιος. Δεν υπάρχει τίποτα σημαντικό σε αυτό το μέρος της εργασίας του, ωστόσο τα άρθρα σχετικά με τη λογοτεχνική ιστορία, είναι πολύτιμα. Σε αυτά δίνει έναν όγκο λεπτομερειών και ως ένα ορισμένο βαθμό αποσπασμάτων από συγγραφείς των οποίων τα έργα θα είχαν ειδάλλως χαθεί εντελώς. Χρησιμοποιεί παλαιότερα σχόλια για τους κλασικούς (Όμηρο, Θουκυδίδη, Σοφοκλή, κ.λπ.), και για τους νεότερους συγγραφείς, Πολύβιο, Ιώσηπο, το Πασχάλιο χρονικό, Γεώργιο Σύγκελλο, Γεώργιο Μοναχό ή Αμαρτωλό, κλπ.
     Έτσι το λεξικό του αντιπροσωπεύει ένα καλό έργο αναφοράς για πρόσωπα που διαδραμάτισαν ρόλο στην πολιτική, εκκλησιαστική, και λογοτεχνική ιστορία της ανατολής ως τον δέκατο αιώνα. Η κύρια πηγή του για αυτό είναι η εγκυκλοπαίδεια του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου (912-59), και για τη ρωμαϊκή ιστορία τα αποσπάσματα του Ιωάννη του Αντιόχειου (7ος αιώνας). Άλλες πηγές του είναι το Ονοματολόγιο ή Πίναξ του Ησύχιου του Μιλήσιου, το Χρονικό του Γεωργίου Μοναχού, οι βιογραφίες του Διογένη Λαέρτιου και τα έργα των Αθήναιου και Φιλόστρατου.

     Το λεξικό είναι ταξινομημένο, όχι ακριβώς αλφαβητικά, αλλά σύμφωνα με σύστημα (στο παρελθόν κοινό σε πολλές γλώσσες) που λέγεται «αντιστοιχία»· δηλαδή τα γράμματα ακολουθούν φωνητική σειρά, κατά τον ήχο (φυσικά με τη προφορά των χρόνων του Σουίδα, που ‘ναι ίδια με τα σύγχρονα ελληνικά). Έτσι πχ. το άλφα-γιώτα έρχεται μετά από το έψιλον· έψιλον-γιώτα, ήτα-γιώτα έρχονται μετά από το ζήτα, το ωμέγα μετά απ’ το όμικρον, κλπ. Το σύστημα δεν είναι δύσκολο να μαθευτεί και ν’ απομνημονευθεί, αλλά σε μερικές σύγχρονες εκδόσεις το έργο αναταξινομήθηκε αλφαβητικά. Το Σουίδα περιέχει πολύ υλικό για την εκκλησιαστική ιστορία μεταξύ των βιογραφικών άρθρων του, αλλά υπάρχουν πολύ λίγα αυτού του είδους που δεν είναι επίσης γνωστά από άλλες πηγές. Το λεξικό μπορεί ακόμα να εκπληρώσει τον αρχικό σκοπό του ως κατάλληλο έργο αναφοράς. Εκδόθηκε με κριτικά σχόλια από την Δανή Άντα Άντλερ (Λειψία, 1928-1938), ενώ στην Ελλάδα την έκδοσή του επιμελήθηκε πριν λίγα χρόνια ο καθηγητής βυζαντινής φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Βασίλειος Κατσαρός.
     Eίναι ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά λεξικά ή εγκυκλοπαίδειες το οποίο γράφτηκε τον 10ο αιώνα. Η αρχαιότερη “εν ζωή” εγκυκλοπαιδεία, ηλικίας άνω των 1000 ετών, φτιαγμένη από αρχαία όσο κι από μεσαιωνικά υλικά, μία από τις πολυτιμότερες πηγές για τους αρχαιογνώστες, ιστορικούς ερευνητές, φιλολόγους, γλωσσομαθείς κι αρχαιοδίφες. Μεγάλη σε έκταση,με δομή πολυσυλλεκτική, απε τέλεσε μεγαλόπνοο έργο που φιλοδοξούσε να περιλάβει “πάντας τους αιώνας και πάντα τα γένη της φιλολογίας” -ένα σωστό χρυσωρυχείο. Ο συντάκτης της, άπληστος εραστής -κι ερανιστής- της μέχρι τούδε γραμματείας, χωρίς να κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στην αρχαία και στη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα, ανάμεσα σε λέξεις σπάνιες και φράσεις λόγιες και σε λέξεις κι εκφράσεις δημώδεις, πάνω απ’ όλα ενδιαφέρθηκε να την εμπλουτίσει με μεγάλο αριθμό λημμάτων, αντλώντας από προγενέστερα λεξικογραφικά έργα, με στόχο να καλύψει τα εγκυκλοπαιδικά ενδιαφέροντα των αναγνωστών της.

     Σουίδα = Suida: Το μεν παρόν βιβλίον οι δε συνταξάμενοι τούτο, άνδρες σοφοί : Εύδημος ρήτωρ περί λέξεων κατά στοιχείον. Ελλάδιος, επί θεοδοσίου του νέου, ομοίως. Ευγένιος αυγουστοπόλεως της εν Φρυγία πάν.. λέξιν κατά στοιχείον. Ζώσιμος γαζαίος λέξεις ρητορικάς, κατά στοιχείον. Καικίλιος σικελιώτης εκλογήν λέξεων κατά στοιχείον. Λογγίνος ο κάσσιος λέξεις κατά στοιχείον. Λούπερκος βηρύττιος, αττικάς λέξεις. Ουηστίνος ιούλιος σοφιστής επιτομήν των παμφίλλου γλωσσών, βιβλίων ενενήκοντα ενός. Πάκατος περί συνηθείας αττικής κατά στοιχείον. Πάμφιλος λειμώνα λέξεων ποικίλων, περιοχήν βιβλίων ενενήκοντα πέντε: έστι δε από του ε στοιχείου έως του ω: τα γαρ από του Α μέχρι του Δ Ζωπυρίων πεποίηκε. Πωλίων αλεξανδρεύς, αττικών λέξεων συναγωγήν κατά στοιχείον [Lexicon Græcum].

     Στον κολοφώνα της πρώτης σελίδας κειμένου του έργου σώζεται με μαύρο μελάνι χειρόγραφα κτητορικό σημείωμα ‘Εκ των ιγνατίου ιερομονάχου εκ χαλδίας φυτιάνου (πρόκειται για τον Ιγνάτιο Σκρίβα Α’, τον Φυτιάνο που το 1713 ίδρυσε το Φροντιστήριον Αργυρουπόλεως)’, ενώ στην σελίδα τίτλου σώζεται ωοειδή σφραγίδα με την ένδειξη ‘Φροντιστήριον Αργυρουπολιτών, 1879’, υπάρχει στρογγυλή σφραγίδα με την ένδειξη ‘Ελληνική Δημοκρατία, Βιβλιοθήκη Ναούσης, 1925’, στρογγυλή σφραγίδα ‘Εύξεινος Λέσχη Ποντίων Ναούσης, Βιβλιοθήκη ο Κυριακίδης, 1964’ και δυσανάγνωστη στρογγυλή σφραγίδα [Ειρηνοδικείον Ναούσης]. Κείμενο έργου στην ελληνική γλώσσα. Στις 469 σελίδες του τεκμηρίου δεν υπάρχει σελιδαρίθμησή. Το βιβλίο φέρει παλαιότερες βιβλιοθηκονομικές ενδείξεις και η στάχωση αποτελείται από πινακίδες χαρτονιού με δερμάτινη επικάλυψη.