Εισαγωγή
Φτάσαμε αισίως στο 11ο άρθρο σε σειρά, στη κατηγορία αυτή, αν και χρωστάω άλλα 2 πιο πίσω γι’ αυτό και το αρίθμησα Ο’ (η αρίθμησή μου εδώ πάει κανονικά κι απλά με τα γράμματα της αλφαβήτου, αν τώρα, τα άρθρα αυτά, ξεπεράσουνε τα 24, που δεν νομίζω, βλέπουμε), και πάλι έχω την απόλυτη χαρά κι ευχαρίστηση να παρουσιάσω άλλη μια Τεράστια Γυναίκα Του Κόσμου. Πρέπει να πω όμως πως την ιδέα και γενικά το πρίζωμα, μου το ‘δωσε η αγαπητή φίλη Δήμητρα Σταυρίδου -το όνομα κι ο σύνδεσμος παραπέμπουνε στη ποιήτρια Ανν Σέξτον, την οποία μετέφρασε η φίλη μου με πολύ καλήν απόδοση και το λέω μη τυχόν και δε ξέρετε για ποια μιλώ- αναρτώντας έν άρθρο στο θαυμάσιο χώρο της, το ΠΕΡΙ ΟΥ! Αμέσως με κέντρισε μόλις το είδα και της γύρεψα την άδεια να χρησιμοποιήσω κι εγώ ό,τι ανέβασε κείνη με τον προσωπικό της κόπο και χρόνο κι εκείνη ευγενικά δέχτηκε και την ευχαριστώ και δημοσίως! (Να ‘σαι καλά Δήμητρα!). Βέβαια δεν ένιωθα καλά να πάρω αυτούσιο το άρθρο και να το παραθέσω, έτσι απλά και θέλησα να σκάψω πιο βαθιά να προσθέσω κι εγώ κάτι ακόμα και μολογώ παιδεύτηκα πολύ καθώς είχε κάνει τεράστια δουλειά κι έτσι η συμμετοχή μου είναι σχετικά πενιχρή. Αλλά το καλό είναι πως άλλο ένα κόσμημα μπήκε στο Στέκι μου, έστω και δανεικό. Επίσης τέλος, στα ήδη μετεφρασμένα ποιήματά της, εγώ προσέδωσα ρίμα όπου μπόρεσα. Δηλαδή αν εκεί υπάρχει “ζημιά” τη χρεώνομαι ‘γω κι όχι αυτή, γιατί έχω τεράστια λατρεία κι αδυναμία, στην ομοιοκαταληξία και το μέτρο -βίτσιο μου, πείτε. Τέλος από ‘δω και πάμε παρακάτω.
Η ηρωίδα του σημερινού άρθρου, όπως θα ξέρετε όσοι/ες παρακολουθείτε τα των άρθρων αυτών, είναι πάλι μια γυναίκα που ξεχώρισε κατά πολύ-πολύ και φυσικά σε μιαν εποχή που κανονικά και βάσει των τότε δεδομένων, δεν έπρεπε, ούτε κι είχε βοήθειες από κάπου, ώστε να ξεχωρίσει και μιλώ για την Αδελφή (Σορ) Χουάνα Ινές Ντε Λα Κρουθ. Μοναχή, καταξιωμένη ποιήτρια και φεμινίστρια. Εκρηκτικός συνδυασμός για οποιαδήποτε γυναίκα, πόσο δε μάλλον όταν μιλάμε για τον 17ο αι. στη Λατινική Αμερική, που μόλις έχει αρχίσει τη μακρά αναζήτηση της αυθεντικής ταυτότητάς της, μετά από αιώνες ισπανικής αποικιοκρατίας. Ήταν αυτοδίδακτη μελετήτρια και σπουδάστρια των επιστημών, φιλόσοφος, συνθέτις και ποιήτρια του Μπαρόκ, αλλά κι ιερώνυμη μοναχή της Νέας Ισπανίας. Έμεινε γνωστή ως η μοναχή που επέδειξε το θάρρος ν’ αμφισβητήσει τις τότε τρέχουσες απόψεις και να μιλήσει θαρραλέα για τις πεποιθήσεις της. Οι εκπεφρασμένες αυτές απόψεις της χαρίσανε τα δια βίου ονόματά της, όπως: Η 10η Μούσα, & Φοίνιξ Του Μέξικο. Τέλος, καθώς έζησε στη διάρκεια της αποικιακής περιόδου της Ισπανίας, αλλά και μετά του Μέξικο, βρέθηκε να ‘χει συμμετοχή τόσο στη πρώιμη μεξικανική λογοτεχνία όσο και στην ευρύτερη λογοτεχνία της ισπανικής χρυσής εποχής.
Πολλά είπα και πάμε λοιπόν να δούμε τι ακριβώς ήταν αυτή η Ηρωΐδα και καλήν ανάγνωση.========================
Βιογραφικό
Η Σορ (Αδελφή) Χουάνα Ινές ντε λα Κρουθ γεννήθηκε (ως Χουάνα Ινές ντε Ασμπάχε υ Ραμίρεθ ντε Σαντιγιάνα -Juana Inés de Asbaje y Ramírez de Santillana, στις 12 Νοέμβρη 1648 στη tepetlixpa (είναι όρος που σημαίνει χωριό αλλά και δήμος) San Miguel Nepantla στην Επαρχία Μέξικο, κοντά στη Πόλη Του Μέξικο, που καλύπτει περίπου 47 τ. χλμ., που ανήκε στις τότε Ισπανικές κτήσεις και τώρα ονομάζεται προς τιμή της Nepantla de Sor Juana Inés de la Cruz, κι ήταν νόθο παιδί της κρεολής Isabel Ramírez και του Ισπανού λοχαγού Pedro Manuel de Asbaje. Ο πατέρας, βάσει των στοιχείων που έχουμε, ήταν οριστικά απών απ’ τη ζωή της. Βαφτίστηκε στις 2 Δεκέμβρη 1651 κι ονοματίστηκε με το βαφτιστικό ρόλο σαν “Η Κόρη Της Εκκλησίας“. Μεγάλωσε στην Αμεκαμέκα (Amecameca*, δήμος που βρίσκεται στη στενή λωρίδα που χωρίζει την Επαρχία Μέξικο από τη Πουέμπλα, και προ των ηφαιστιογενών ορέων Iztaccíhuatl & Popocatépetl, της Οροσειράς Νεβάδα -Sierra Nevada), εκεί όπου ο εκ μητρός παππούς της διατηρούσε την αγροικία Πανοάγια (hacienda Panoaya).
* Η λέξη προέρχεται από τη γλώσσα Ναχουάτλ (Νahuatl = Αζτέκοι), σημαίνει “χαρτί που χρησιμοποιείται τελετουργικά” ή “χώρος που σηματοδοτήθηκε ή μαρκαριστήκε από χαρτιά“.
Η χασιέντα Πανοάγια που ‘ζησε στα 1651-6
Αν και μεγαλωμένη με πενιχρά μέσα, έδειξε από πολύ μικρή τη κλίση της στα γράμματα. Κρυβότανε στο παρεκκλήσι της χασιέντας, καταβροχθίζοντας όποιο βιβλίο μπορούσε ν’ αρπάξει κρυφά απ’ τη βιβλιοθήκη του παππού της, παρά τις τιμωρίες που της βάζανε γι’ αυτό, καθώς απαγορευότανε τότε στα θηλυκά να διαβάζουνε. Στα 5 της κιόλας μπορούσε να κάμει λογαριασμούς, στα 8 της έγραψε το 1ο της ποίημα, στη γιορτή των Ευχαριστιών! Έφηβη όντας είχεν ήδη μελετήσει Ελληνική Φιλοσοφία και στα 13 δίδασκε λατινικά σε μικρά παιδιά. Έμαθε επίσης τη γλώσσα των Αζτέκων κι έγραψε κάποια μικρά ποιήματα στη γλώσσα αυτή.
Το 1664, στα 16, πηγαίνει να κατοικήσει στο Μέξικο Σίτυ και ζητά από τη μητέρα της την άδεια να σπουδάσει στο εκεί πανεπιστήμιο μεταμφιεσμένη σε αγόρι -γιατί κείνη την εποχή, η γνώση ήταν αποκλειστικό προνόμιο των αντρών- αλλά το μόνο που καταφέρνει είναι ν’ αποσπάσει την οικογενειακή έγκριση να μαθητεύσει δίπλα σ’ ένα συγγενή της ιερέα. Εκεί τλειοποίησε γρήγορα τα λατινικά, πράγμα που της επέτρεψε να μελετήσει φιλοσοφικά κι επιστημονικά συγγράματα που τότε ήτανε διαθέσιμα μόνο στα λατινικά. Έβαζε η ίδια προθεσμίες μάθησης στον εαυτό της κι αυτοτιμωρούνταν κόβωντας κοντά τα μαλλιά της κάθε φορά που δεν τα κατάφερνε: “Έκρινα πως ένα άδειο κεφάλι δεν πρέπει να ‘ναι στολισμένο…”, θα γράψει μερικά χρόνια αργότερα. Εκεί, η Σορ Χουάνα θα γράφει ποιήματα στα λατινικά, τα ισπανικά και τα αζτεκικά.
Εργαζόταν ως βοηθός στο Βασιλικό Δικαστήριο κι ήταν υπό την εποπτεία της συζύγου Λεονόρ Καρρέτο (Leonor Carreto), του Αντιβασιλέα της Νέας Ισπανίας, Αντόνιο Σεμπαστιάν (Antonio Sebastián) του Τολέδο, Μαρκήσιο ντε Μανσερά (Marquis de Mancera). Αυτός λοιπόν, για να δοκιμάσει τις γνώσεις της 17άχρονης βοηθού του, κάλεσε διάφορους επιστήμονες, θεολόγους και λογοτέχνες, σε μια γενικήν αιφνιδιαστική συγκέντρωση κι εκείνη απάντησε απροετοίμαστη, σ’ ένα σωρό ερωτήσεις, επεξήγησε διάφορα λεπτά σημεία μερικών σημαντικών επιστημονικών και λογοτεχνικών θεμάτων. Ο τρόπος με τον οποίον ανταπεξήλθε στη συγκέντρωση αυτή, προκάλεσε τεράστιο θαυμασμό, έγινε γνωστή σ’ όλη τη Νέα Ισπανία, οι γνώσεις της μεγαλώσανε τη φήμη της, δέχτηκε μάλιστα σωρό προτάσεων γάμου, που φυσικά τις αρνήθηκε κατηγορηματικά.
Στα 19 βρέθηκε μπρος σ’ αδιέξοδο. Είχεν έρθει η ώρα να παντρευτεί. Βεβαίως, η ίδια ουδεμία διάθεση είχε να παρατήσει τα γράμματα και τις σπουδές της οπότε επέλεξε τη μοναδική οδό διαφυγής που ‘χε μια γυναίκα της εποχής της, αυτή της μοναστικής ζωής. Το 1667 μπαίνει σα δόκιμη στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωσήφ, στο τάγμα των Καρμελιτισσών μοναχών και μάλιστα αυστηρό, όπου οι τρόφιμες κυκλοφορούνε ξυπόλυτες ή φορώντας μόνο σανδάλια, γι’ αυτό και τελικά δεν επιλέγει αυτό. Αργότερα, το 1669, μπαίνει στο Μοναστήρι των Ιερωνυμιτισσών (Μοναστήρι του Άγιου Τζερόμ, πρόκειται περί ερημιτισσών μοναχών που διάγουνε τον μοναστικό βίο τους βάσει των Οδηγιών του Αγίου Αυγουστίνου, δημιουργήθηκε τον 14ο αι. κι οι τρόφιμοι/ες φοράνε καφέ χιτώνιο με κουκούλα), όπου οι κανόνες ήτανε πιο χαλαροί. Και τώρα προσέξτε παρακαλώ εδώ να το ξαναγράψω: Επέλεξε τον μοναστικό βίο, επειδή οι μοναχές είχανε την ευχέρεια να σπουδάζουν όπως κι ό,τι θέλαν, αλλά και παράλληλα, να μην απασχολείται σταθερά με κάτι άλλο, που θα μπορούσε να περιορίσει την ελευθερία της στο να σπουδάσει! Τρομερό!
Η Σορ Χουάνα στη σπουδή της δια χειρός Μιγκέλ Καμπρέρα
“Επέλεξα το ράσο γιατί […] δεδομένης της απόλυτης απροθυμίας μου να νυμφευθώ, ο μοναχισμός θα ήταν η λιγότερο άβολη κι η πιο αξιοπρεπής κατάσταση για μένα“, ανέφερε σε μια επιστολή της μερικά χρόνια μετά. Εν τω μεταξύ πριν μπει στη Μονή ή ίσως κι εκεί μέσα, είχε γνωρίσει και συνάψει φιλία με τον εξαίρετο συνάδελφο Ισπανό ιερέα και ποιητή Γκόνγκορα,* ο οποίος την επισκέφθηκε στη βιβλιοθήκη της Μονής. Η Σορ Χουάνα διέμεινε στο Μοναστήρι από το 1669 ως το θάνατό της. Εκεί είχε το δικό της χώρο μελέτης, που φιλοξενούσε μάλιστα και μιαν από τις πλουσιότερες βιβλιοθήκες της εποχής. Στο χώρο της που έμοιαζε πιότερο με λογοτεχνικό σαλόνι παρά με κελλί μοναχής, έγραφε ποίηση, θεατρικά έργα και μουσικές συνθέσεις, μελέτησε φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες και κυρίως είχε την ευκαιρία να συναναστραφεί με μερικούς από τους πλέον επιφανείς λόγιους της εποχής. Λάτρις της ποίησης του Γκόνγκορα**, ακολούθησε το περίτεχνο ποιητικό του ύφος και μας έδωσε έργα υψηλής αυθεντικότητας και ποιητικής ομορφιάς. Το Αντιβασιλικό ζεύγος, ήτανε χορηγοί της, την υποστηρίξανε και δημοσιεύσανε τα γραπτά της στην Ισπανία.
* Προσοχή: πρόκειται για τον ποιητή Λουίς Γκόνγκορα Υ Αργκότε (Luis de Góngora y Argote 1561-1627) που περιγράφεται στο Στέκι με το σημειωμένο σύνδεσμο του άρθρου με τίτλο: Ισπανοί Ποιητές 15-17ου αιώνα: Έρωτας Στο Παραθύρι,.
** Εδώ όμως δε πρόκειται για τον Γκόνγκορα του Στεκιού.
Η δημοτικότητα των ποιημάτων και των θεατρικών της ήτανε τέτοια που σύντομα προκάλεσε την εχθρική αντίδραση του επισκόπου του Μέξικο Σίτυ, Fernández de Santa Cruz, ο οποίος το Νοέμβρη του 1690, δημοσίευσε και μάλιστα χωρίς την άδειά της, μια κριτική της που την είχε γράψει με το ψευδώνυμο Σορ Φιλοθέα, για το προ 40ετίας κήρυγμα του Πορτογάλου ιησουίτη παππά António Vieira. Εκτός απ’ αυτό, δημοσίευσε επιστολή κατηγορώντας τη πως η ενασχόλησή της με τα γράμματα και τις επιστήμες ήταν εντελώς αντιχριστιανική και σίγουρα δεν άρμοζε σε γυναίκα: “Οι επιστολές που προκαλούν υπερηφάνεια στις γυναίκες δεν είναι ευχάριστες στον Θεό […] Έχετε χάσει πολύ χρόνο στη μελέτη των φιλοσόφων και των ποιητών“, της έλεγε μεταξύ άλλων. Η απαντητική επιστολή της Σορ Χουάνα στον επίσκοπο, πιότερο γνωστή σαν “Απάντηση” (Respuesta a Sor Filotea, 1691) θεωρείται το 1ο φεμινιστικό μανιφέστο στον κόσμο.
Στην επιστολή αυτή, υπερασπίζεται τη δίψα της για μάθηση και περιγράφει πώς η ίδια έμαθε να διαβάζει από τα 3 της: “Κρυφά από τη μητέρα, συνόδευα τις μεγαλύτερές αδερφές μου στα μαθήματα κι έλεγα ψέμματα στον δάσκαλο ότι είχε εντολή από τη μητέρα να μου μάθει κι εμένα ανάγνωση“. Κυρίως όμως, στη «Respuesta» υπερασπίζεται δημόσια και με πάθος το δικαίωμα των γυναικών στην εκπαίδευση, σε μιαν εποχή και μια κοινωνία που η διανόηση θεωρούνταν αποκλειστική ενασχόληση των ανδρών (και μάλιστα των πλούσιων ανδρών): “Ποιος έχει απαγορεύσει στις γυναίκες να ασχολούνται ιδιωτικά κι ατομικά με τις σπουδές τους; Δεν έχουν άραγε κι εκείνες την ίδια λογική ψυχή όπως και οι άντρες; […] Για την ικανότητά μου να γράφω στίχους, ακόμα κι ιερούς, σε πόση θλίψη κι αν δεν έχω βυθιστεί… […] Έχω αυτή τη κλίση να μελετώ κι αν είναι αμαρτία, δεν είμαι εγώ αυτή που με έφτιαξα έτσι, έτσι γεννήθηκα κι έτσι θα πεθάνω […] Συνέχισα να ασκώ το σπουδαίο καθήκον μου να μελετώ και να μελετώ ακόμα περισσότερο, χωρίς άλλον καθηγητή εκτός από τα βιβλία μου. Τι δύσκολο είναι να μαθαίνεις απ’ αυτά τα άψυχα γράμματα, στερημένα από τον ήχο της φωνής και των εξηγήσεων του δασκάλου. Όμως υπέστην όλες αυτές τις δοκιμές με μεγάλην ευχαρίστηση για την αγάπη της μάθησης“, είναι μόνο μερικά απ’ όσα γράφει σ’ αυτή τη περίφημη επιστολή.
Στα διάσημα Redondillas της (δημοφιλές καστιλιάνικο ποιητικό μέτρο στην Ισπανία του 16ου αι., αποτελείται από 8σύλλαβα 4στιχα με πλεκτή ή σταυρωτή ομοιοκαταληξία και διαφέρει από το κουαρτέτο καθώς οι στίχοι του θεωρούνται χαμηλώτερης τέχνης και τεχνικής), καταγγέλλοντας τη κοινωνική υποκρισία και τις διακρίσεις κατά των γυναικών, γράφει μερικούς από τους πιο διάσημους στίχους της, ιδιαίτερα προκλητικούς για την εποχή της, που μέχρι σήμερα εμπνέουνε τα φεμινιστικά κινήματα, ειδικά στη Λατινική Αμερική. Αλλά άμα μπλέξεις με παππάδες, άκρη δε βρίσκεις κι αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Η Ηρωΐδα μας είχε μπλέξει σφόδρα. Ο επίσκοπος εξ επίτηδες είχε δημοσιεύσει τη κριτική της για να τη πέσει στον αντίπαλο ιερέα κι ενώ συμφωνούσε μαζί της, παρ’ ολ’ αυτά τη κατακεραύνωσε.
Η Μονή όπου κόνεψε η Σορ Χουάνα, σήμερα
Οι κοινωνικές κι ιεραρχικές πιέσεις δεν σταματήσανε κι οδηγήσανε πολύ σύντομα τη Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρουθ στη σιωπή. Μάλιστα, το 1693 υπήρξεν εκτενής εκκλησιαστική έρευνα από την Ιερά Εξέταση που αφορούσε τη δραστηριότητά της στη μονή. Την επόμενη χρονιά, 25 χρόνια μετά την είσοδό της στο μοναστήρι, η Σορ Χουάνα υπέγραψε δήλωση στην οποία όλα τα βιβλία (πάνω από 4.000 τόμοι!!!), οι χάρτες και τα επιστημονικά όργανα που διέθετε θα βγαίνανε προς πώληση για την ανακούφιση των φτωχών. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν αυτό έγινε με δική της βούληση ή αν υπέκυψε τελικά στις αφόρητες πιέσεις που δεχόταν επί τόσα χρόνια, επίσης δεν είναι βέβαιον αν τελικά τα πούλησε όντως ή αδιαφόρησε τελικά στις εντολές, κρυφά φυσικά. Ένα χρόνο μετά, στις 17 Απρίλη 1695, πεθαίνει από επιδημία πανούκλας μες στο μοναστήρι, στα 47 της μόλις και στη κηδεία της λειτούργησε ο συνάδελφος ιερέας-ποιητής Γκόνγκορα. Αξιοσημείωτον είναι πως κατ’ επιθυμίαν του, οι στάχτες του σύγχρονού μας Αργεντινο-Μεξικανού ποιητή Χουάν Γελμάν (Juan Gelman 3 May 1930 – 14 January 2014), σκορπιστήκανε στο χωριό-γενέτειρά της, Nepantla de Sor Juana Inés de la Cruz, για να βρίσκεται εκεί όπου γεννήθηκε η ιέρεια αυτή των γραμμάτων και των τεχνών.
Η μεξικανή Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρουθ, η εμβληματικότερη φιγούρα του ισπανοαμερικανικού μπαρόκ μαζί με τον περουβιανό Χουάν ντε Βάγιε υ Καβιέδες (Juan del Valle y Caviedes), ήταν εξαίρεση στον ανδροκρατούμενο λογοτεχνικό κόσμο του 17ου αι. στις αποικίες, όπως κι οι ελάχιστες προγενέστερες ανώνυμες ποιήτριες του Περού που τον 16ο αιώνα υπέγραφαν τα ποιήματά τους με ψευδώνυμα (Amarilis, Clorinda). Δυστυχώς από τα έργα της όλα, ελάχιστα έχουνε διασωθεί. Ωστόσο, η επιρροή του έργου της υπήρξε πολύ σημαντική στην εξέλιξη των γυναικών στη ποίηση της Λατινικής Αμερικής, αναδεικνύοντας την επόμενη γενιά ποιητριών του 18ου αι.. Ενώ τα θεατρικά της έργα έχουνε ξεχαστεί, τα ποήματα κι η φεμινιστική της πρόζα αναγνωρίζονται ως υψηλής αξίας ενώ η ζωή της έχει αποτυπωθεί πολλές φορές σε ταινίες, τηλεοπτικές σειρές (με πιο πρόσφατη τη μεξικάνικη σειρά με τίτλο Juana Inés που προβλήθηκε στο Netflix το 2016) και σε βιβλία, με σημαντικότερο ίσως δείγμα τη μελέτη του μεξικανού Οκτάβιο Πας Σορ Χουάνα ντε λα Κρουθ ή οι παγίδες της πίστης (Sor Juana Inés de la Cruz o las trampas de la fe, Octavio Paz, 1982).=====================
To Έργο Της
Η Σορ Χουάνα, όπως προαναφέρθηκε, σπούδασε από μόνη της, είτε ως παιδίσκη, είτε κι αργότερα, σαν μοναχή. Όταν πλέον εισήλθε στο Μοναστήρι, και παράλληλα με τη συνεχή μελέτη των πάντων, συνέχισε να γράφει ποιήματα, κείμενα, επιστολές και πρόζες, επίσης όμως ξεκίνησε και να συνθέτει μουσική. Τα θέματα με τα οποία κυρίως καταπιάστηκε στα γραπτά της ήτανε 3, θρησκευτικά, φεμινιστικά και φυσικά ερωτικά. Απ’ αυτά, μας σώζονται λίγα, σε σχέση με τον ολικό όγκο όσων έγραψε, αλλά παρολαυτά, διόλου δεν μειώνουνε τη τεράστια συνεισφορά της στη Τέχνη. Παρακάτω, προς το τέλος, θα παραθέσω και κάποια ποιήματα σε μετάφραση της Δήμητρας, μερικά σε δική μου και μερικά σε άλλων, που αλίευσα κατά την έρευνά μου και φυσικά θα παραθέτω πάντα τον μεταφραστή, για να μη τα μπλέξω. Να πω τέλος, πως κυρίως έγραψε σονέττα και ρεδοντίγιας και θα τα δούμε στην ώρα τους.
Επίσης έγραψε και πεζά, δράματα και κωμωδίες. Στο επιστημονικό άρθρο, Humor in Spain’s American Colonies: The Case of Sor Juana Inés de la Cruz, η συγγραφέας Julie Greer Johnson, περιγράφει πως διαμαρτυρήθηκε η Σορ Χουάνα για τους αυστηρά κι εξαιρετικά λεπτομερώς καθορισμένους κανόνες, για τις σχέσεις των δυο φύλων, -με τρόπους που περιγράφονται στις κωμωδίες της-, σε σχέση με το χιούμορ. Ενώ τα λογοτεχνικά δράματα “γίνανε πιο εκλαϊκευμένα και προστέθηκε το να αντιμετωπίζονται τα σοβαρά θέματα με ασεβές χιούμορ, κει που άλλοτε ήταν αυστηρά ηθικά“, οι γυναίκες εμφανίστηκαν συχνά ως γελοίες, διαρκώς δείχνοντας αρνητική συμπεριφορά. Παρόλο που “η παράτυπη αυτή συμπεριφορά θεωρήθηκε σοβαρή, η παρουσίαση της παραφροσύνης μέσα σε ένα χιουμοριστικό πλαίσιο θεωρήθηκε ότι καθιστά τη διδαχή, για τις γυναίκες πιο εύληπτη“. Το είδος αυτού του χιούμορ “ενίσχυσε την αρσενική εξουσία και προσπάθησε να ελέγξει τη γυναικεία σεξουαλικότητα“, αλλά η Σορ Χουάνα ήταν αδιάλλακτη και τελικά γύρισε αυτή τη στάση προς όφελός της. Αναγνωρίζοντας τη δύναμη του γέλιου, “προσπάθησε να προσαρμόσει εξ ονόματος όλων των γυναικών της αποικίας“, το συμπέρασμα ότι το χιούμορ “έχει την ικανότητα να παραμερίζει την αντίθεση ή ακόμα και να σιωπά την αντιπαράθεση” και “τη δυνατότητα να προκαλέσει έν ευφάνταστο πλαίσιο μες στο οποίο η πραγματικότητα μπορεί να είναι αναδιαρθρώσιμη χωρίς να προκαλεί αποδοκιμασία“. Μέσω του χιούμορ, “θα μπορούσε να επιστήσει τη προσοχή στην ανισότητα μεταξύ ανδρικών και γυναικείων εικόνων περί της θηλυκότητας, που τους επιβάλλεται“.
Η Σορ Χουάνα έγραψε λοιπόν 2 κωμωδίες: Tα Πιόνια Ενός Σπιτιού (Los Εmpeños De Una Casa) & Ο Έρωτας Είναι Μάλλον Λαβύρινθος (Amor Es Mas Laberinto), κι 1 σύντομο loa (σύντομο θεατρικό δράμα που ‘χει να κάνει με προσωπικό ιερό και μυστηριακό θέμα. Στο ισπανικό κλασσικό θέατρο, πρόλογος ή εισαγωγή με τον οποίο άρχιζε η παρουσίαση, ή να δηλώσει τα σέβη στον επιφανή στον οποίο ήταν αφιερωμένο το έργο, ή να ανεβάσει την αγωνία της πλοκής, φάρσας, δράματος, ή να πετύχει λαϊκή συμπάθεια ή για άλλους παρόμοιους σκοπούς.), με τίτλο Ο Θεϊκός Νάρκισσος (El Divino Narciso).
Η 1η πρωτοπαίχτηκε στις 4 Οκτώβρη 1683, στον εορτασμό της γέννησης του πρώτου γιου του Αντιβασιλέα. Ωστόσο, μερικοί διαφωνούνε κι υποστηρίζουν ότι μπορεί να ‘χει παιχτεί για την είσοδο του Αρχιεπισκόπου Francisco de Aguiar y Seijas στην πρωτεύουσα, παρόλο που αυτή η θεωρία δεν θεωρείται αξιόπιστη. Η ιστορία περιστρέφεται γύρω από 2 ερωτευμένα ζευγάρια, αλλά από τη μοίρα δεν μπορούν να είναι μαζί. Αυτή η κωμωδία παρεξηγήσεων θεωρείται από τα σημαντικότερα έργα του Ύστερου Μπαρόκ της Ισπανο-αμερικανικής λογοτεχνίας. Ένα από τα πιο περίεργα χαρακτηριστικά του είναι ότι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι μια γυναίκα με μιαν ισχυρή, αποφασιστική προσωπικότητα που εκφράζει τις επιθυμίες της σε μια μοναχή. Η πρωταγωνίστρια της ιστορίας, Dona Leonor, ταιριάζει τέλεια με την αρχετυπική περσόνα της. Συχνά θεωρείται κορυφαίο έργο της Σορ Χουάνα κι ακόμη και κορυφαίο στη νεώτερη ισπανική λογοτεχνία. Θεωρείται σπάνιο θεατρικό στο αποικιακό ισπανο-αμερικανικό θέατρο λόγω του φίνου χειρισμού της ίντριγκας, και της παρουσίασης της περιπλοκότητας των συζυγικών σχέσεων και των αλλαγών στην αστική ζωή.
Η 2η πρωτοπαίχτηκε στις 11 Φλεβάρη 1689, κατά τη γιορτή των εγκαινίων της αντιβασιλείας του Gaspar de la Cerda y Mendoza. Ωστόσο, στο Δοκίμιο Περί Ψυχολογίας του, ο Ezequiel A. Chavez αναφέρει τον Fernandez del Castillo ως συν-συγγραφέα αυτής της κωμωδίας. Η πλοκή παίρνει το γνωστό θέμα της ελληνικής μυθολογίας του Θησέα: ένας ήρωας που κατανικά το Μινώταυρο και ξυπνά τον έρωτα της Αριάδνης και της Φαίδρας. Η Σορ Χουάνα “αναδημιούργησε” το Θησέα ως το αρχέτυπο του μπαρόκ ήρωα, μοντέλο που χρησιμοποίησε κι ο συμπατριώτης της Juan Ruis de Alarcon. Ο θρίαμβός του επί του Μινώταυρου δεν τονε κάνει περήφανο, αλλά του επιτρέπει να παραμείνει ταπεινός.
Το loa δε, είναι ένα αλληγορικό έργο σημαντικής λογοτεχνικής μορφής της ισπανικής αποικιακής περιόδου. Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1689. Αυτό το loa λοιπόν, είναι ένα σχόλιο για ιστορικά γεγονότα που αφορούν αυτόχθονες κατοίκους των Αζτέκων κι Ισπανούς κονκισταδόρες. Ο Θείος Νάρκισσος είναι διφορούμενος όχι μόνον επειδή οι Ισπανοί δεν εξηγούν ανοιχτά τους στόχους τους στο γηγενή πληθυσμό, αλλά κι επειδή η ιστορία προϋποθέτει την επιτυχία του “ευαγγελισμού” γενικώτερα στο Μέξικο.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ:
* Μουσική: Εμφανίζεται στη 1η σκηνή που τραγουδά για την ευγενή μεξικανική προέλευση σε μια γιορτή του μεγάλου Θεού Της Σποράς. Αυτός ο χαρακτήρας παρέχει πληροφορίες για τους εγγενείς κατοίκους κι ορίζει το ρυθμό του έργου. Η μουσική προτρέπει όλους όσους είναι παρόντες στη 1η σκηνή να συμμετάσχουνε στον εορτασμό.
* Αμερική: Εμφανίζεται με τη μορφή μιας πανέμορφης ινδιάνας, που αντιπροσωπεύει τον αυτόχθονα πληθυσμό. Φαίνεται ντυμένη με περίτεχνο μανδύα και χιτώνα. Εμφανίζεται στη 1η σκηνή να συνομιλεί με τον Δύση. Λατρεύει το Θεό Της Σποράς κι αντιτίθεται στο Χριστιανισμό.
* Δύσης: Εμφανίζεται κι αυτός στη 1η σκηνή και συνομιλεί με την Αμερική. Κι αυτός λατρεύει το Θεό Της Σποράς κι αρνείται ν’ αλλάξει τις θρησκευτικές του συνήθειες.
* Ζήλος: Παρουσιάζεται στη 2η σκηνή σε συνομιλία με τη Θρησκεία. Είναι ο διοικητή των κατακτητών- αποίκων. Αντιμετωπίζει αργότερα το Δύση για την ειδωλολατρία του. Αυτός διατάσσει τη τιμωρία των ντόπιων κατοίκων.
* Θρησκεία: Εμφανίζεται στη 2η σκηνή να συνομιλεί με το Ζήλο με τη μορφή μιας Ισπανίδας κυρίας. Αργότερα προσπαθεί ν’ αλλάξει επιθετικά πίστη στο Δύση. Η Θρησκεία στέργει στη καταστολή των παλαιότερων εθίμων του αυτόχθονα πληθυσμού.
* Στρατιώτες: Εμφανίζονται αργότερα στο έργο κι αντιπροσωπεύουν και τους δύο: αυτόχθονες κατοίκους κι Ευρωπαίους κατακτητές.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ:
Η 1η σκηνή αρχίζει με τον εορτασμό από τους ντόπιους κατοίκους του Θεού Της Σποράς. 2.000 πιστοί προσφέρουνε θυσίες. Θα θυσιάζουν πιστεύοντας ότι αυτό θα τους φέρει πλούσια συγκομιδή. Ο Occident (Δύση) κι η America (κι οι 2 ντόπιοι) συζητάνε σχετικά με τις κοινές θρησκευτικές απόψεις τους.
Στη 2η, η Θρησκεία (Ισπανίδα) προσβάλλει τη λατρεία των ντόπιων ως ντροπή. Παραπονείται στο Ζήλο (Ο Ισπανός διοικητής στην Armor) να δείξει τη δίκαιη οργή του. Απαιτεί ο Δύσης κι η Αμερική να εγκαταλείψουν τη λατρεία τους και ν’ ακολουθήσουνε το αληθινό δόγμα. Ο Δύσης κι η Αμερική ταράζονται απ’ αυτό, αλλ’ αγνοούνε τη συνομιλήτρια θεωρώντας τη παλαβή και μπερδεμένη. Ο Ζήλος στρέφεται στους 2 ντόπιους και τους λέει ότι ο Θεός δεν θα τους επιτρέψει να συνεχίσουν τα εγκλήματά τους κι ότι έχει σταλεί από τον Θεό για να τους τιμωρήσει.
Στη 3η, ο Δύσης παραδίδεται στη Θρησκεία δια της βίας. Ο Ζήλος θέλει να σκοτώσει την Αμερική, αλλά διαφωνεί η Θρησκεία κι επιχειρεί να τη σώσει. Η Αμερική κι ο Δύσης αρνούνται να εγκαταλείψουν τη λατρεία τους στον μεγάλο Θεό Των Σποράς. Ο Ζήλος κι η Θρησκεία αμφισβητούνε την εξήγηση των ντόπιων, πιστεύοντας στην ανάγκη να ακολουθήσουν έναν αληθινό Θεό.
Στη 4η, η Θρησκεία ρωτά το ζεύγος “Ποιός είναι αυτός ο Θεός που πιστεύετε;” κ ο Δύσης εξηγεί τη μεγάλη επίδραση του Θεού στις καλλιέργειές τους. Η Θρησκεία περιφρονεί τα λόγια του κι η Αμερική της λέει πως υπάρχει μόνον ένας αληθινός Θεός. Η Θρησκεία αρνείται να πιστέψει πως όλοι οι άνθρωποι πιστεύουνε σ’ ένα Θεό.
Στη 5η και τελευταία, εμφανίζεται άλλο σκηνικό: Ο Θεϊκός Νάρκισσος ενημερώνει το κοινό πως η ειδωλολατρεία είναι το εργαστήρι του διαβόλου και πως η Θρησκεία, ετοιμάζεται να την εφαρμόσει στη Μαδρίτη, τη βασιλικήν έδρα των καθολικών ηγετών της.
Αυτό το έργο δείχνει εμφανή παραλληλισμό μεταξύ της ζωής της και του αγώνα του ατόμου, ειδικά για τις γυναίκες, σε σχέση με τη δημιουργική εκπλήρωση και την αυτο-έκφραση. Μοναδικά για την εποχή της, τονίζει την ιδέα της ισότητας των γυναικών. Παρουσιάζει τη γυναικεία αντίσταση στην ανδρική κυριαρχία. To σύνολο σχεδόν αυτού του loa επικεντρώνεται στην ελευθερία επιλογής για τους ιθαγενείς κατοίκους σε αντίθεση με τους Ισπανούς κατακτητές. Τα σύμβολα είναι εμφανή στα ονόματα των χαρακτήρων, όπως η Μουσική, που τυπικά σημαίνει ευημερία, ευχαρίστηση κι έκφραση συναισθημάτων με θετικό τρόπο. Η Θρησκεία αντιπροσωπεύει καθολική πρακτική στην Ισπανία. Αυτός ο χαρακτήρας απεικονίζεται ως γυναίκα που περιφρονείται από την Αμερική και το δυτικό μέρος επειδή είναι τρελή και μπερδεύεται κι έτσι, αγνοεί τα λόγια της. Η Αμερική απεικονίζεται σαν ένας περήφανος θηλυκός ντόπιος κάτοικος. Συμβολίζει πλούτη κι αφθονία, που αργότερα εκμεταλλεύεται κι απομακρύνει ο Ισπανός κατακτητής. Ο Δύσης αντιπροσωπεύει το όνειρο της εκπλήρωσης. θεωρείται ο κορυφαίος στην ηγεσία των εγγενών κατοίκων. Ο Ζήλος αντιπροσωπεύει τους Ευρωπαίους εισβολείς που προσπάθησαν να εξοντώσουν τον πολιτισμό και τις θρησκευτικές απόψεις των Αζτέκων.
Εδώ μπορείτε να διαβάσετε όλο το έργο στα Ισπανικά:
Ο Θεϊκός Νάρκισσος !!!
Εκτός απ’ τις 2 κωμωδίες και το δράμα που περιγράφησαν ανωτέρω, της αποδίδεται πως συνέγραψε και το φινάλε μιας κωμωδίας του Agustin de Salazar: La Segunda Celestina (Η Δεύτερη Σελεστίνα –Σελεστίνα = Γυναίκα που αναζητά, κρύβει ή διευκολύνει την αγάπη ή τη σεξουαλική σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων, μεσάζων κατά μίαν έννοια ή και προξενήτρα). Στη 10ετία του ’90, ο Guillermo Schmidhuber βρήκε μιαν άλλη εκδοχή της κωμωδίας με διαφορετικό τέλος από τη γνωστή. Πρότεινε πως αυτές οι 1000 περίπου λέξεις γράφτηκαν απ’ αυτήν. Ορισμένοι κριτικοί λογοτεχνίας, όπως ο Οκτάβιο Παζ, η Τζωρτζίνα Σαμπάτ-Ρίβερς κι ο Λουίς Λεάλ, δέχτηκαν αυτή την εκδοχή, αλλά άλλοι, όπως οι Antonio Alatorre και Jose Pascual Buxo, την αντέκρουσαν.
Όπως προανεφέρθη, η Σορ Χουάνα, εκτός από τη ποίηση και τη πρόζα, ενδιαφέρθηκε για την επιστήμη, τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά και τη μουσική. Το τελευταίο αντιπροσωπεύει μια σημαντική πτυχή της, γιατί όχι μόνον επειδή η μουσικότητα ήταν εγγενές κομμάτι της ποίησης της εποχής αλλά και το γεγονός ότι αφιέρωσε σημαντικό μέρος των σπουδών της στη θεωρία του οργάνου συντονισμού που, ιδιαίτερα στην εποχή του μπαρόκ, είχε φτάσει σε σημείο κρίσιμης σημασίας. Έτσι συμμετείχε στη μελέτη της μουσικής, έγραψε μια πραγματεία που ονομάζεται El Caracol (δυστυχώς χαμένη) που επιδίωκε να απλοποιήσει τη μουσική σημειογραφία και να λύσει τα προβλήματα που περιέκλειε ο πυθαγόρειος συντονισμός. Στα γραπτά της, είναι δυνατό ν’ ανιχνευθεί η σημασία του ήχου και του τόνου. Μπορούμε να το παρατηρήσουμε με 2 τρόπους. Πρώτα απ ‘όλα, η ανάλυση της μουσικής κι η μελέτη της μουσικής ιδιοσυγκρασίας εμφανίζονται σε πολλά από τα ποιήματά της. Για παράδειγμα, στο επόμενο ποίημα, βυθίζεται στις φυσικές νότες και στις “αστοχίες” της μέχρι τότε μουσικής σημειογραφίας:
Propiedad es de natura -Ιδιότητα της φύσης μεταξύ,
que entre Dios y el hombre media, -Θεού και μέσου ανθρώπου,
y del cielo el be cuadrado -κι ουράνιου στερεώματος,
junto al be bemol de la tierra. -πλάι τους, ναν’ τετράγωνη η γη.
(Villancico 220) (Χριστουγεννιάτικο 220)
Από την άλλη, η Sarah Finley προσφέρει μιαν ενδιαφέρουσα ιδέα. Υποστηρίζει ότι το οπτικό έχει σχέση με τα πατριαρχικά θέματα, ενώ το ακουστικό προσφέρει μιαν εναλλακτική λύση στο θηλυκό χώρο, στο έργο της Σορ Χουάνα. Σαν παράδειγμα αυτού, η Finley επισημαίνει ότι ο Νάρκισσος ερωτεύεται μια φωνή κι όχι μιαν αντανάκλαση.
Αλλά δε πρέπει να ξεχνάμε πως υπήρξε κι καδημαϊκός, μελετώντας κι επιστημονικά θέματα. Μάλιστα σε αυτό τον τομέα, υπάρχει σωρεία επιστημονικών κειμένων της μεταφρασμένα σε γαλλικά, ισπανικά, αγγλικά και γερμανικά. Τα έργα της πρωτοεμφανίστηκαν μεταφρασμένα.
Μια πρώιμη μετάφραση του έργου της στα αγγλικά ήτανε Τα Δέκα Σονέττα Από Τη Sor Juana Inez de la Cruz, 1651-1695: Η 10η Μούσα Του Μέξικο, που δημοσιεύθηκε στο Taxco, Guerrero, το 1943. Μεταφράστρια ήταν η Elizabeth Prall Anderson, που ‘χεν εγκατασταθεί στο Τaxco. Ένα μουσικό έργο μας σώζεται από τον καθεδρικό ναό της Γουατεμάλα. Αυτό είναι το 4μερές χριστουγεννιάτικο (villancico), Madre, A De Los Primores (Μητέρα Των Υπέροχων Πραγμάτων).
Μια σημαντική μετάφραση στα αγγλικά ενός έργου της, για ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό δημοσιεύεται σαν Ποιήματα Διαμαρτυρίας & Ένα Όνειρο σε μαν έκδοση από το Penguin Classics, 1997, που περιλαμβάνει και την απάντησή της στις αρχές που την τιμωρούν.
Αναμφισβήτητα το πιο σημαντικό βιβλίο αφιερωμένο στη Sor Juana, που γράφτηκε από το βραβευμένο με Νόμπελ συγγραφέα, Οκτάβιο Παζ στα ισπανικά και μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1989 ως Sor Juana: Ή Οι Παγίδες Της Πίστης (μτφρ.: Margaret Sayers Peden). Το έργο αυτό εξετάζει κι εμβαθύνει τη ποίηση αλλά και τη ζωή της, στο πλαίσιο της ιστορίας της Νέας Ισπανίας, εστιάζοντας ιδιαίτερα στις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες ενώ προσπαθούσαν να ευδοκιμήσουν σε ακαδημαϊκούς και καλλιτεχνικούς τομείς. Περιγράφει πώς είχε ελχθεί στο έργο του, από τα αινίγματα της προσωπικότητας και των διάφορων επιλογών ζωής της: “Γιατί έγινε μοναχή; Πώς θα μπορούσε να παραιτηθεί από το διάσημο πάθος της για το γράψιμο και τη μάθηση;”
Ωστόσο, δεν ήταν μόνο τα αινίγματα που προσέλκυαν τον Paz να διερευνήσει τη ζωή και τα έργα της μοναχής. Το βιβλίο του αυτό είναι ίσως η πιο προσωπική του αναζήτηση. Είναι αναπόφευκτο να βλέπουμε τις συμπτώσεις μεταξύ αυτών των δύο συγγραφέων, που χωρίζονται από περισσότερους από 3 αιώνες και που είναι προϊόντα ενός Μέξικο που δεν έχει ακόμη επιλύσει τη δική του ιστορική ταυτότητα. Η Σορ Χουάνα, που κατείχε μιαν αξιοθαύμαστη ιδιοφυΐα, μιαν υπέροχη τόλμη, ήτανε παγιδευμένη μέσα σε ένα πλαίσιο που δεν το κατάλαβε, ούτε τη δέχτηκε εντελώς. Από την άλλη πλευρά, έχουμε ένα Παζ που βίωσεν επίσης κατακερματισμένη σχέση με τη δική του χώρα. Μια χώρα που προσπάθησε συνεχώς να κατανοήσει μέσα από τα γραπτά του.
Στο βιβλίο του λοιπόν, κάνει μιαν εμπεριστατωμένη ανάλυση της ποίησής της κι ανιχνεύει μερικές από τις επιρροές της στους Ισπανούς συγγραφείς της χρυσής εποχής και της ερμητικής παράδοσης, που προέρχονται κυρίως από τα έργα ενός γνωστού Ιησουίτη λόγιου της εποχής της, του Athanasius Kircher. Ο Paz αναλύει το πιο φιλόδοξο κι εκτενές ποίημά της, Πρώτο Όνειρο (Primero Sueño) ως κατά ένα μεγάλο μέρος μιαν αναπαράσταση της επιθυμίας της γνώσης μέσω ενός αριθμού ερμητικών συμβόλων, αν και μεταμορφώθηκε στη γλώσσα της και στις εξαιρετικές ικανότητες στο να δημιουργεί εικόνες. Συμπερασματικά, κάνει την υπόθεση ότι τα έργα της ήταν το σημαντικότερο κομμάτι της ποιητικής εργασίας που παράχτηκε στην Αμερική μέχρι τον ερχομό των έργων του 19ου αι., απ’ την Emily Dickinson και το Walt Whitman.
Μια εξίσου πολύτιμη φεμινιστική ανάλυση κι ερμηνεία της ζωής και της δουλειάς της, βρίσκεται στην Απάντησή της (La Respuesta) μεταφρασμένη και παρουσιασμένη αναλυτικά από τις Electa Arenal, μελετήτρια της Sor Juana που αναγνωρίζεται πλέον από τις φεμινίστριες που άλλαξαν την Αμερική, και την Amanda Powell ποιήτρια & μεταφράστρια. Η αρχική έκδοση, κυκλοφόρησε το 1994 κι εκ νέου σε 2η έκδοση το 2009, από το The Feminist Press. Η 2γλωσση έκδοση περιλαμβάνει ποιήματα, σχολιασμένη δημοσίευση της απάντησής της στους αξιωματούχους της εκκλησίας και της παθιασμένης έκκλησής της για την εκπαίδευση των γυναικών, καθώς κι ανάλυση και βιβλιογραφία. Η Απάντηση, είναι ένας θαυμάσιος αποκαλυπτικός φακός, τόσο στα γραπτά, όσο και στο βίο της Σορ Χουάνα. Ο Tarsicio Herrera Zapién, ένας κλασσικός λόγιος, έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της σταδιοδρομίας του στη μελέτη των έργων της, επίσης. Ορισμένες από τις εκδόσεις του (στα ισπανικά) περιλαμβάνουν τα: Buena fe y humanismo en Sor Juana: diálogos y ensayos: las obras latinas: los sorjuanistas recientes (1984), López Velarde y sor Juana, feministas opuestos: y cuatro ensayos sobre Horacio y Virgilio en México (1984), Poemas mexicanos universales: de Sor Juana a López Velarde (1989), και τέλος Tres siglos y cien vidas de Sor Juana (1995). Επιπλέον, η Δρ. Theresa Yugar, που ‘χει κάνει τις μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές της στη Σορ Χουάνα, έγραψε το Sor Juana Inés de la Cruz: Feminist Reconstruction of Biography and Text βιβλίο στο οποίο περιγράφει τη ζωή της, απο τη φεμινιστική σκοπιά κι ανάλυση, καθώς και την Απάντηση και το Πρώτο Όνειρο. Η Δρ. Yugar υποστηρίζει επίσης, ότι είναι η 1η φεμινίστρια της Αμερικής και μάλιστα από τους 1ους οικολόγους φεμινιστές. Υποστηρίζει τέλος πως όντας μπροστά από την εποχή της κι εξαιρετικά ευφυής, ήτανε σε θέση να επικρίνει έξυπνα τις καταπιεστικές, πατριαρχικές δομές της εκκλησίας.
Ήτανε διάσημη κι αμφιλεγόμενη παρουσία του 17ου αι.. Στη σύγχρονη εποχή, έχει πολλάκις τιμηθεί στο Μέξικο, αλλά παράλληλα αποτελεί μέρος μιας πολιτικής αντιπαράθεσης στα τέλη του 20ού αι. ως εξής: Κατά τη διάρκεια των ανακαινίσεων στη Μονή τη 10ετία του ’70, βρέθηκαν οστά που πιστεύεται πως είναι δικά της. Επίσης, βρέθηκε ταυτόχρονα ένα μενταγιόν παρόμοιο μ’ αυτό που απεικονίζεται στα πορτραίτα της. Το μενταγιόν κρατήθηκε από τη Margarita López Portillo, αδελφή του τότε προέδρου José López Portillo (1976-1982). Κατά τη διάρκεια της επετείου των 3 αιώνων από το θάνατό της το 1995, ένα μέλος του μεξικανικού συμβουλίου ζήτησε απ’ τη Πορτίγιο να επιστρέψει το μενταγιόν, το οποίο είχε πει πως το ‘χε πάρει για να το… φυλαξει. Το επέστρεψε τελικά στο Κογκρέσο στις 14 Νοέμβρη 1995, αλλά το γεγονός κι η περιγραφή της διαμάχης, αναφέρθηκε στους New York Times ένα μήνα μετά. Είτε είναι της Σορ Χουάνα το μενταγιόν, είτε όχι, το περιστατικό πήρε διαστάσεις, προκάλεσε συζητήσεις τόσο για κείνη, όσο και για τη κατάχρηση της επίσημης εξουσίας στη Χώρα γενικώτερα.
Κλείνω αυτό το κομμάτι αναφέροντας πως έχει τιμηθεί στο Μέξικο με πάμπολλους τρόπους: μνημεία, οδοί κλπ και πως φέρεται να ‘χει επηρεάσει ένα σωρό μεταγενέστερους καλλιτέχνες, καθώς και φεμινιστικές ιδέες, κινήματα, κλπ τα οποία μάλιστα έχει πολλάκις και ποικιλλοτρόπως εμπνεύσει. Τώρα το τελευταίο κομμάτι αυτού του συναρπαστικότατου άρθρου, είναι… ποιητικό. Φτάσαμε στο τέλος κι ήρθεν η ώρα να διασκεδάσουμε με μερικά δημιουργήματά της. Και πρώτα το πιο τρομερό και κλασσικό της.
Το Πρώτο Όνειρο, (Primero Sueño) το ποίημα που θ’ ακολουθήσει, είναι μια μακροσκελής φιλοσοφική και περιγραφική σίλβα (silva = ποιητική μορφή που συνδυάζει στίχους 7 κι 11 συλλαβών), είναι φτιαγμένο με τον ίδιο περίτεχνο τρόπο, που λάτρεψε η ίδια, στον αγαπημένο της ποιητή Λουίς ντε Γκόνγκορα και καταπιάνεται με τη σκιά της νύχτας κάτω από την οποία ένας άνθρωπος -εκείνη- κοιμάται στη γαλήνη και τη σιωπή, όπου νυχθημερόν τα ζώα συμμετέχουν, είτε ξυπνητά, είτε λαγωκοιμούμενα είτε βυθισμένα στο βαθύν ύπνο, μα όλα προτρέπονται να σιωπήσουνε και να ξεκουραστούν, από τον Harpocrates (Αρποκράτης = αρχαίος θεός του ύπνου και της σιωπής). Το σώμα του ατόμου (της) σταματά τις συνήθεις λειτουργίες του, που περιγράφονται με φυσιολογικούς και συμβολικούς όρους, καταλήγοντας στον ελεύθερο πλέον καλπασμό της φαντασίας ως μηχανισμό που αντικατοπτρίζει την εικόνα, ενός Φάρου. Από αυτή τη στιγμή, η ψυχή της, σ’ ένα όνειρο, βλέπει τον εαυτό της ελεύθερο στη κορφή του δικού της ορίου διάνοιας, με άλλα λόγια, στη κορφή ενός δικού της πυραμιδικού βουνού, σα φάρος, που στοχεύει ίσια στο Θεό κι είναι φωτεινό. Εκεί, σκαρφαλωμένη σαν αητός, σκέφτεται ολόκληρη τη δημιουργία, αλλά δεν κατανοεί ένα τέτοιο βλέμμα σε μια ενιαία έννοια. Τυφλωμένο απ’ το φως, το πνεύμα της ψυχής της, αντιμετωπίζει το δικό του ναυάγιο, προκαλούμενο κυρίως από τη κατανόηση του συντριπτικού μεγέθους του σύμπαντος, σε σχέση με τη δική της υπόσταση αλλά και των όλων γύρω της, μέχρις ότου η λογική αναλάβει αυτή τη διαδικασία, ξεκινώντας με κάθε δημιουργία χωριστά κι επεξεργάζοντας τες μία προς μία σε 10 κατηγορίες, βοηθούμενη από τις διδαχές του Αριστοτέλη. Η ψυχή δε μπορεί να ξεπεράσει τον εαυτό της και ν’ αμφισβητήσει τα χαρακτηριστικά και τα αίτια μιας πηγής ή ενός άνθους, υποδεικνύοντας ίσως πως αυτός ο τρόπος προσέγγισης είναι άχρηστη προσπάθεια, αφού πρέπει να λαμβάνει υπόψιν όλες τις λεπτομέρειες και τα μυστήρια κάθε όντος και πράγματος. Μέχρι κείνη την ώρα, το σώμα έχει καταναλώσει όλη τη τροφή του κι αρχίζει να κινείται και να ξυπνά, η ψυχή επιστρέφει σ’ αυτό. Το ποίημα τελειώνει με τον Ήλιο να νικά τη Νύχτα στη μάχη μεταξύ των φωτεινών και των σκοτεινών στρατιών, και με το οριστικό ξύπνημα της ποιήτριας.
Πρόκειται πράγματι για ένα μικρό αριστούργημα και συγχαίρω την επιλογή της Δήμητρας -αν και θα ‘θελα να το ‘χε μεταφράσει ολάκερο, μα ας μην είμαστε πλεονέκτες- κι ο λόγος που βάζω τη περίληψη σε πρόζα, είναι που δεν το βρήκα κάπου ώστε να το καταπιαστώ, κι ήθελα να φανεί ολόκληρο.
Το Πρώτο Όνειρο
Πυραμιδική, γήινη, ταφική
γεννιόταν η σκιά
στον ουρανό ανέβαινε,
άκρως περήφανη κορφή
μάταιων οβελίσκων
πασχίζοντας
ν’ ανέβει ως τ’ αστέρια·
όμορφα φώτα πάντοτε
πάντα εκθαμβωτικά,
ενώ σκοτεινιασμένος πόλεμος
τα τύλιγε σε μαύρο ατμό,
σκιά φυγής αιθερική,
χλεύαζαν τόσο μακρινά,
που η σκοτεινιά
δεν είχε ακόμα φτάσει
στον κυρτωμένο θόλο τους
απ’ την ουράνια σφαίρα της θεάς
που είναι όμορφη τριπλά
με τρία όμορφα πρόσωπα
να δείχνει [… ]
Σοννέτο 146
Κόσμε, ω! γιατί με κυνηγάς;
Πώς βλάπτω αν μόνο πεθυμώ
να ομορφήνω το μυαλό,
μη το χαρίσω μίας φρούδας ομορφιάς;
Πλούτη και θησαυρούς δεν εκτιμώ
κι έτσι είμαι πάντα ευτυχισμένη.
Πλουτίζω μόνο το μυαλό,
κι όχι σε θησαυρούς δοσμένη.
Ό,τι Υπάρχει Στην Ερωτική Φαντασία,
Υπάρχει Πλατωνικά
Στάσου, της φευγαλέας μου χαράς, ω! σκιά,
εικόνα χαρισματική που πιότερο ποθώ,
όνειρο που για χάρη σου πεθαίνω, μα γελώ,
ψέμμα γλυκό όπου για ‘σε πενθούν τα ζωντανά.
Αν μαγικά η χάρη σου κοντά σου με τραβά,
πόσον υπάκουα η καρδιά μου σπαρταρά
και κολακεύομαι που τόσο μ’ εκτιμάς.
Αν με χλευάσεις πιο μετά, θα ‘σαι φυγάς.
Μα μη το πάρεις πάνω σου και καυχηθείς,
ότι η τυραννία σου θριάμβευσε σε μένα.
Λύνετ’ ο κόμπος ξέρεις, όταν χλευαστείς,
που μ’ έδενε στη ψεύτική σου τη μορφή.
Χλεύασε λεύτερα ό,τι δεν άρεσε σε σένα.
Στου νου μου κλειδωμένος, μες στη φυλακή.
(ρεδοντίγια & σοννέττο, μτφ.: Πάτροκλος)
Εδώ θα σας δώσω μελοποιημένο το εν λόγω σοννέττο με τίτλο:
Φαντασία
Άνδρες Κουτοί
Άνδρες κουτοί, που τις γυναίκες
άδικα κατηγορείτε,
μάθετε σεις πως είστ’ αιτία,
ένοχες για όσα τις θαρρείτε.
Απ’ τον επίμονο σας πόθο
αν τύχει και παρασυρθούνε,
στην ατιμία αφού τις σπρώξτε,
τίμιες πώς θέτε να φανούνε;
Λυγάτε την αντίστασή τους
και τάχαμ’ αυστηροί κατόπι,
το κόλλημα που κάμετέ τους,
το λέτε κείνων ελαφρότη.
Να μοιάζετε σας κάνει αλήθεια,
το φέρσιμο σας το ηλίθιο,
μ’ ένα παιδί μασκαρεμένο,
που σκιάζετ’ απ’ αυτό το ίδιο.
Στην ίδια, ψάχνετε, γυναίκα,
-μα πόση αφέλεια σας δέρνει!-
για ταίρι σας τη Λουκρητία
και τη Θαΐδα για ερωμένη.
Τί πράμα αλλόκοτο κι αστείο
για όποιον του λείπει νους και κρίση:
χνωτίζει πρώτα τον καθρέφτη
και θολωμένο αππέ τον βρίσκει!
Την εύνοια ή τη καταφρόνια,
τα δέχεστ’ όλοι μ’ ένα τρόπο:
στο δεύτερο κρεμάτε μούτρα,
σκάτε χαμόγελο στο πρώτο.
Καλή κουβέντα δεν θα πείτε
και για τη πιo σεμνή γυναίκα,
“όχι” αν σας πει, τη λέτε στρίγγλα
κι αν “ναι“, πως πήγε πριν με δέκα.
Τόση πολλή έχετε βλακεία,
π’ ένοχη θα τη βρείτε πάντα,
είτε για περισσή ευκολία,
είτε γι’ απάνθρωπη σκληράδα.
Τότε το μέτρο πώς να σπρώχνει,
όποιας για σας πονεί το δόντι,
σαν σας προσβάλλει η σκληρότη
κι η ευκολιά σας αποδιώχνει;
Μα απ’ το θυμό κι από τον πόνο,
που η σχέση σας θα της γεννήσει,
καλά θα κάνει όποια γυναίκα,
να φύγει πριν σας αγαπήσει.
Φτερά, οι παθιάρικοι έρωτές σας,
στην ελευθεριότη δίνουν,
μ’ αφού τις κάνετε κακές σας,
καλές πώς θέλετε να μείνουν;
Ποιός είν’ ο ένοχος στ’ αλήθεια
σε μιαν αγάπη παθιασμένη;
Όποιος στα παρακάλια δίνει
ή όποιος με παρακάλια παίρνει;
Ή, ποιός χειρότερος φαντάζει;
-Κακοί κι οι δυό κατά τη γνώση!-
Όποια για πληρωμή αμαρτήσει,
ή ‘τός που αμαρτία πληρώσει;
Λοιπόν, γιατί το φταίξιμο σας
σας τυραννεί κι ας μη το λέτε;
Δε θέτε μας που ‘χετε φτιάξει;
φτιάχτε μας τότε όπως θέτε!
Παύτε λοιπόν να μας κολλάτε
κι ύστερα πια, δικαίωμα σας,
για τσούλες βρίσετε εκείνες
που προκαλούν το κόλλημα σας.
Την αντρική αλαζονεία
θα πολεμώ σαν τίποτ’ άλλο,
γιατί μ’ υπόσχεσες και βία
σμίγετε κόσμο, σάρκα, διάλο.
(redondilla, μτφρ. Ηλίας Ματθαίου)
Στο Πορτραίτο Της
Αυτή που αντικρύζω, η πολύχρωμη απομίμηση,
της τέχνης που καυχιέται την υπεροχή,
με απατηλούς συλλογισμούς του χρώματος,
δεν είναι παρά μια ευφυής εξαπάτηση της λογικής:
Αυτό στο οποίο η κολακεία έχει υποσχεθεί
Να μετριάζει το ειδεχθές των χρόνων,
και, ξεπερνώντας τις κακουχίες του καιρού,
να θριαμβεύσει στη λήθη και την παλιά εποχή:
Είναι ένα μάταιο τέχνασμα φροντίδας,
είναι ένα ευαίσθητο λουλούδι του ανέμου,
είναι ένα ασήμαντο καταφύγιο της Μοίρας,
είναι μια φλύαρη ασχολία,
είναι ένα πάθος ξεπερασμένο,
και καλώς θεωρημένο είναι σορός και σκόνη,
σκιά κι ανυπαρξία.
Σοννέττο Μ’ Όραμα Πλατωνικού Έρωτα
Στάσου σκιά δραπέτισσα της πρόσκαιρης χαράς μου,
μορφή των απολαύσεων που τόσο επιθυμώ,
όραμα ωραίο της ζωής και της απώλειάς μου,
ψέμμα γλυκό, μαρτύριο που αχόρταγα το ζω.
Μα, πάλι, στου μαγνήτη σου το δέος αν υποκύψει
μέσα στο στήθος μου η καρδιά πρόθυμη σαν ατσάλι,
ακύρωση, εγκατάλειψη, κενό δεν θα προκύψει;
Την πλέον κατάλληλη στιγμή, δεν θ’ αποδράσεις πάλι;
Ω, μα μη σπεύδεις να χαρείς! Μη σπεύδεις να κομπάσεις
πως τάχα μου επέβαλες μιαν ισχυρή απουσία.
Απ’ την ειρκτή του ίσκιου σου μπόρεσες ν’ αποδράσεις,
στα χέρια και στο στήθος μου -δεν λέω- μιαν εξουσία
την έχεις, κάνε ό,τι θες. Όμως, σου λέω: θα χάσεις,
αφού σε καταδίκασα να ζεις στη φαντασία.
(μτφρ.: Γιώργος Μπλάνας)
Εδώ θα σας δώσω τον σύνδεσμο για τη ταινία που αφορά στη ζωή της με τίτλο:
Εγώ, Η Χειρότερη Απ’ Όλους !
