Βιογραφικό
Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπογκντάνοφ (Alexandr Alexadrovits Bogdanov ρωσ: Александр Александрович Богданов), γεννημένος ως Αλεξάντερ Μαλινόφσκι, ήτανε Ρώσος κι αργότερα Σοβιετικός γιατρός, φιλόσοφος, συγγραφέας ΕΦ, γιατρός και Μπολσεβίκος επαναστάτης. Ήτανε πολυμαθής που πρωτοστάτησε στη μετάγγιση αίματος, καθώς και στη γενική θεωρία συστημάτων και συνέβαλε σημαντικά στη κυβερνητική. Ήτανε βασική φιγούρα στη πρώιμη ιστορία του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (μετά Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης), που ιδρύθηκε αρχικά το 1898 και της μπολσεβίκικης φράξιας του. Ο Μπογκντάνοφ συνίδρυσε τους Μπολσεβίκους το 1903, όταν διασπάστηκαν με τη μενσεβίκικη φράξια. Ήταν αντίπαλος εντός των Μπολσεβίκων με τον Βλαντιμίρ Λένιν (1870-1924), μέχρι που εκδιώχθηκε το 1909 κι ίδρυσε τη δική του φράξια Vpered. Μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917, όταν οι Μπολσεβίκοι ήρθαν στην εξουσία στη καταρρέουσα Ρωσική Δημοκρατία, ήταν ισχυρός αντίπαλος της μπολσεβίκικης κυβέρνησης και του Λένιν από μαρξιστική αριστερή προοπτική στη 1η 10ετία του ’20, της επακόλουθης Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Μπογκντάνοφ έλαβε εκπαίδευση στην ιατρική και τη ψυχιατρική. Τα ευρεία επιστημονικά κι ιατρικά του ενδιαφέροντα κυμαίνονταν από τη θεωρία των καθολικών συστημάτων μέχρι τη δυνατότητα ανθρώπινης αναζωογόνησης μέσω μετάγγισης αίματος. Εφηύρε πρωτότυπη φιλοσοφία που ονομάζεται τεκτολογία*, που τώρα θεωρείται πρόδρομος της θεωρίας συστημάτων. Ήταν επίσης οικονομολόγος, θεωρητικός του πολιτισμού, συγγραφέας ΕΦ και πολιτικός ακτιβιστής. Ο Λένιν τον απεικόνισε ως έναν από τους Ρώσους μαχητές. Γεννημένος στη Λευκορωσία, Ο Αλεξάντερ Μαλινόφσκι γεννήθηκε στη Σόκολκα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (σημερινή Πολωνία), στις 22 Αυγούστου 1873, σε οικογένεια δασκάλων της υπαίθρου, 2ο από 6 παιδιά. Φοίτησε στο Γυμνάσιο Τούλας, που συνέκρινε με στρατώνα ή φυλακή. Του απονεμήθηκε χρυσό μετάλλιο όταν αποφοίτησε.
________________________
* Η τεκτολογία είναι όρος που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει νέα παγκόσμια επιστήμη που συνίστατο στην ενοποίηση όλων των κοινωνικών, βιολογικών και φυσικών επιστημών θεωρώντας τις ως συστήματα σχέσεων κι αναζητώντας τις οργανωτικές αρχές που αποτελούνε τη βάση όλων των συστημάτων. Η τεκτολογία θεωρείται σήμερα ως πρόδρομος της θεωρίας συστημάτων και των συναφών πτυχών της συνεργικής. Η λέξη εισήχθη από τον Ernst Haeckel, αλλά ο Bogdanov τη χρησιμοποίησε γι’ άλλο σκοπό.
————————————-
Μετά την ολοκλήρωση του γυμνασίου, έγινε δεκτός στο Τμήμα Φυσικών Επιστημών Αυτοκρατορικού Πανεπιστημίου Μόσχας. Στην αυτοβιογραφία του, ανέφερε ότι, ενώ σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο Μόσχας, εντάχθηκε στο Ενωτικό Συμβούλιο Περιφερειακών Κοινωνιών συνελήφθη κι εξορίστηκε στη Τούλα εξαιτίας αυτού. Ο επικεφαλής της Okhrana της Μόσχας είχε χρησιμοποιήσει πληροφοριοδότη για να αποκτήσει τα ονόματα των μελών του Συμβουλίου Περιφερειακών Κοινωνιών της Ένωσης, που περιελάμβαναν το όνομά του. Στις 30 Οκτώβρη 1894, οι φοιτητές διαδήλωσαν θορυβωδώς ενάντια σε διάλεξη του καθηγητή ιστορίας Βασίλι Κλιουτσέφσκι, που παρά το γεγονός ότι ήτανε γνωστός φιλελεύθερος, είχε γράψει ευνοϊκό εγκώμιο για τον πρόσφατα αποθανόντα τσάρο Αλέξανδρο Γ ́ της Ρωσίας. Η τιμωρία μερικών από τους φοιτητές θεωρήθηκε αυθαίρετη κι άδικη που το Συμβούλιο της Ένωσης ζήτησε δίκαιη επανεξέταση του θέματος. Την ίδια νύχτα, η Οχράνα συνέλαβε όλους τους φοιτητές της λίστας που αναφέρθηκε παραπάνω ΄-συμπεριλαμβανομένου του Μπογκντάνοφ- που αποβλήθηκαν από το πανεπιστήμιο κι εξορίστηκαν στις πατρίδες τους.
Εκδιώχθηκε από το κρατικό πανεπιστήμιο της Μόσχας, εγγράφηκε ως εξωτερικός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Χάρκοβο κι αποφοίτησε ως γιατρός το 1899. Παρέμεινε στη Τούλα στα 1894-9, όπου -δεδομένου ότι η δική του οικογένεια ζούσε στη Σόκολκα- έμεινε με τον Αλέξανδρο Ρούντνεφ, τον πατέρα του Βλαντιμίρ Μπαζάροφ, που έγινε στενός φίλος και συνεργάτης τα επόμενα χρόνια. Εδώ συναντήθηκε και παντρεύτηκε τη Natalya Bogdanovna Korsak, που, ως γυναίκα, της είχαν αρνηθεί είσοδο στο πανεπιστήμιο. Ήταν 8 χρόνια μεγαλύτερη του κι εργάστηκε ως νοσοκόμα για τον Rudnev. Ο Μαλινόφσκι υιοθέτησε το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε όταν έγραφε τα μεγάλα θεωρητικά του έργα και τα μυθιστορήματά του από το πατρώνυμό της. Μαζί με τον Bazarov και τον Ivan Skvortsov-Stepanov έγινε δάσκαλος σε κύκλο μελέτης των εργαζομένων. Αυτό οργανώθηκε στο εργοστάσιο όπλων της Τούλα από τον Ιβάν Σαβέλιεφ, που ο Μπογκντάνοφ πιστώθηκε την ίδρυση της Σοσιαλδημοκρατίας στη Τούλα. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, έγραψε το Σύντομο μάθημα της οικονομικής επιστήμης, που δημοσιεύθηκε “με πολλές τροποποιήσεις που έγιναν προς όφελος του λογοκριτή” – μόλις το 1897. Αργότερα είπε ότι αυτή η εμπειρία της εκπαίδευσης υπό την καθοδήγηση των μαθητών του έδωσε το 1ο μάθημα στη προλεταριακή κουλτούρα.
Το φθινόπωρο του 1895, συνέχισε τις ιατρικές σπουδές του στο πανεπιστήμιο Χάρκοβο (Ουκρανία), αλλά εξακολουθούσε να περνά πολύ χρόνο στη Τούλα. Συνάντησε τα έργα του Λένιν το 1896, ιδιαίτερα τη κριτική του τελευταίου στον Πέτερ Μπερνγκάρντοβιτς Στρούβε. Το 1899 αποφοίτησε ως ιατρός και δημοσίευσε το επόμενο έργο του, Βασικά στοιχεία της ιστορικής προοπτικής για τη φύση. Ωστόσο, λόγω των πολιτικών του απόψεων, συνελήφθη επίσης από την αστυνομία του Τσάρου, πέρασε 6 μήνες στη φυλακή κι εξορίστηκε στη Βόλογκντα. Ο Μπογκντάνοφ χρονολόγησε την υποστήριξή του στον μπολσεβικισμό από το φθινόπωρο του 1903. Στις αρχές του 1904, ο Martyn Liadov στάλθηκε από τους Μπολσεβίκους στη Γενεύη να αναζητήσει υποστηρικτές στη Ρωσία. Βρήκε συμπαθητική ομάδα επαναστατών, συμπεριλαμβανομένου του Μπογκντάνοφ, στο Τβερ. Στάλθηκε τότε από την Επιτροπή Τβερ στη Γενεύη, όπου εντυπωσιάστηκε πολύ από το βιβλίο του Λένιν Ένα βήμα μπροστά, δύο βήματα πίσω. Πίσω στη Ρωσία στη διάρκεια της Επανάστασης του 1905, συνελήφθη στις 3 Δεκέμβρη 1905 και κρατήθηκε στη φυλακή μέχρι τις 27 Μάη 1906. Μετά την απελευθέρωσή του, εξορίστηκε στο Bezhetsk 3 χρόνια. Ωστόσο, έλαβε άδεια να περάσει την εξορία του στο εξωτερικό κι ενώθηκε με τον Λένιν στη Κοκκόλα της Φινλανδίας.
Για τα επόμενα έξι χρόνια, ο Μπογκντάνοφ ήτανε σημαντική προσωπικότητα μεταξύ των 1ων μπολσεβίκων, 2ος μόνο μετά το Λένιν σ’ επιρροή. Το 1904-1906, δημοσίευσε 3 τόμους της φιλοσοφικής πραγματείας Εμπειριομονισμός, που προσπάθησε να συγχωνεύσει μαρξισμό με τη φιλοσοφία των Ernst Mach, Wilhelm Ostwald και Richard Avenarius. Το έργο του επηρέασε αργότερα αρκετούς Ρώσους μαρξιστές θεωρητικούς, συμπεριλαμβανομένου του Νικολάι Μπουχάριν. Το 1907, βοήθησε στην οργάνωση της ληστείας τράπεζας στην Τιφλίδα το 1907 με Λένιν και Λεονίντ Κρασίν. Για 4 χρόνια μετά τη κατάρρευση της Ρωσικής Επανάστασης του 1905, ο Μπογκντάνοφ ηγήθηκε ομάδας μέσα στους Μπολσεβίκους (ουλτιμιστές κι οτζοβιστές ή ανακλητικοί), πουι απαίτησαν ανάκληση των σοσιαλδημοκρατών βουλευτών από τη Κρατική Δούμα κι ανταγωνίστηκε με τον Λένιν για την ηγεσία της μπολσεβίκικης φράξιας. Το 1908 συμμετείχε μαζί με τους Bazarov, Lunacharsky, Berman, Helfond, Yushkevich και Suvorov σε συμπόσιο Μελέτες στη Φιλοσοφία του Μαρξισμού, που ενστερνίστηκε τις απόψεις των Ρώσων μαρξιστών. Μέχρι τα μέσα του 1908, ο φραξιονισμός μέσα στους Μπολσεβίκους είχε γίνει ασυμβίβαστος. Η πλειοψηφία των μπολσεβίκων ηγετών είτε υποστήριζε τον Μπογκντάνοφ είτε ήταν αναποφάσιστοι μεταξύ αυτού και του Λένιν. Ο Λένιν επικεντρώθηκε στην υπονόμευση της φήμης του Μπογκντάνοφ ως φιλοσόφου. Το 1909 δημοσίευσε καυστικό βιβλίο κριτικής με τίτλο Υλισμός και Εμπειριοκριτική, επιτιθέμενος στη θέση του Μπογκντάνοφ και κατηγορώντας τον για φιλοσοφικό ιδεαλισμό. Τον Ιούνιο του 1909, ο Μπογκντάνοφ ηττήθηκε από τον Λένιν σε μπολσεβίκικο μίνι-συνέδριο στο Παρίσι που διοργανώθηκε από τη συντακτική επιτροπή του μπολσεβίκικου περιοδικού Proletary κι εκδιώχθηκε από τους μπολσεβίκους.
Ενώθηκε με τον κουνιάδο του Ανατόλι Λουνατσάρσκι, τον Μαξίμ Γκόρκι κι άλλους Βπερεδιστές στο νησί Κάπρι, όπου ξεκίνησαν τη Σχολή Κόμματος Κάπρι για Ρώσους εργάτες εργοστασίων. Το 1910, ο Μπογκντάνοφ, ο Λουνατσάρσκι, ο Μιχαήλ Ποκρόφσκι κι υποστηρικτές τους μετέφεραν το σχολείο στη Μπολόνια, όπου συνέχισαν να διδάσκουν μαθήματα μέχρι το 1911, ενώ ο Λένιν κι οι σύμμαχοί του σύντομα ξεκίνησαν την κομματική σχολή Longjumeau λίγο έξω από το Παρίσι. Ο Μπογκντάνοφ ήρθε σε ρήξη με το Vpered το 1912 κι εγκατέλειψε τις επαναστατικές δραστηριότητες. Μετά από 6 χρόνια πολιτικής εξορίας στην Ευρώπη, επέστρεψε στη Ρωσία το 1914, μετά τη πολιτική αμνηστία που κήρυξε ο τσάρος Νικόλαος Β’ ως μέρος των εορτασμών που συνδέονται με τη 30ή επέτειο της δυναστείας των Ρομανόφ.
Επιστρατεύτηκε αμέσως μετά το ξέσπασμα του Α’ Παγκ. Πολ. και τοποθετήθηκε ως κατώτερος συνταγματικός γιατρός στην 221η μεραρχία πεζικού του Σμολένσκ στη Δεύτερη Στρατιά υπό τη διοίκηση του στρατηγού Αλεξάντερ Σαμσόνοφ. Στη μάχη του Tannenberg, 26-30 Αυγούστου, η Δεύτερη Στρατιά περικυκλώθηκε και καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς, αλλά ο Μπογκντάνοφ επέζησε επειδή είχε σταλεί να συνοδεύσει σοβαρά τραυματισμένο αξιωματικό στη Μόσχα. Ωστόσο, μετά τη 2η μάχη των λιμνών Masurian, υπέκυψε σε νευρική διαταραχή και στη συνέχεια έγινε κατώτερος χειρουργός σε νοσοκομείο εκκένωσης.
Το 1916 έγραψε 4 άρθρα για το Vpered, ποy παρείχαν ανάλυση του Α’ Παγκ. Πολ. και της δυναμικής των πολεμικών οικονομιών. Απέδωσε κεντρικό ρόλο στις ένοπλες δυνάμεις, στην οικονομική αναδιάρθρωση των εμπόλεμων δυνάμεων. Είδε τον στρατό να δημιουργεί κομμουνισμό των καταναλωτών με το κράτος ν’ αναλαμβάνει συνεχώς αυξανόμενα τμήματα της οικονομίας. Ταυτόχρονα, ο στρατιωτικός αυταρχισμός είχε εξαπλωθεί και στη κοινωνία των πολιτών. Αυτό δημιούργησε τις συνθήκες για 2 συνέπειες: τον καθοδηγούμενο από τη κατανάλωση πολεμικό κομμουνισμό και τη καταστροφή των μέσων παραγωγής. Πρόλεψε έτσι ότι ακόμη και μετά τον πόλεμο, το νέο σύστημα του κρατικού καπιταλισμού θ’ αντικαθιστούσε κείνο του χρηματιστικού καπιταλισμού, παρ’ όλο που η καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων θα σταματούσε. Δεν είχε καμμία κομματική συμμετοχή στη Ρωσική Επανάσταση του 1917, αν και δημοσίευσε αρκετά άρθρα και βιβλία σχετικά με τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν γύρω του. Υποστήριξε το πρόγραμμα του Τσίμμερβαλντ για ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις ή αποζημιώσεις. Εξέφρασε τη λύπη του για τη συνεχιζόμενη δίωξη του πολέμου από τη Προσωρινή Κυβέρνηση. Μετά τις Μέρες του Ιουλίου, υποστήριξε την επαναστατική δημοκρατία, καθώς τώρα θεωρούσε τους σοσιαλιστές ικανούς να σχηματίσουν κυβέρνηση. Ωστόσο, το ‘βλεπε αυτό ως ευρεία σοσιαλιστική προσωρινή κυβέρνηση που θα συγκαλούσε Συντακτική Συνέλευση.
Το Μάη του 1917, δημοσίευσε το Chto my svergli στη Novaya Zhizn. Υποστήριξε ότι μεταξύ 1904 και 1907, οι Μπολσεβίκοι ήταν αποφασιστικά δημοκρατικοί κι ότι δεν υπήρχε έντονη λατρεία ηγεσίας. Όμως, μετά την απόφαση του Λένιν και της ομάδας των εμιγκρέδων γύρω του να σπάσουν τις σχέσεις τους με τον Βπερέντ για να ενωθούν με τους μενσεβίκους, η αρχή της ηγεσίας έγινε πιο έντονη. Μετά το 1912, όταν ο Λένιν επέμεινε στη διάσπαση της ομάδας της Δούμας του RSDLP, η αρχή της ηγεσίας εδραιώθηκε. Ωστόσο, είδε ότι αυτό το πρόβλημα δεν περιοριζότανε στους Μπολσεβίκους, σημειώνοντας ότι παρόμοιοι αυταρχικοί τρόποι σκέψης εμφανίζονταν στη μενσεβίκικη στάση απέναντι στον Πλεχάνοφ ή στη λατρεία ηρωικών ατόμων κι ηγετών μεταξύ των Ναρόντνικων.
“Κάθε οργάνωση, επιτυγχάνοντας θέση αποφασιστικής επιρροής στη ζωή και τη τάξη της κοινωνίας, αναπόφευκτα, ανεξάρτητα από τις τυπικές αρχές του προγράμματός της, προσπαθεί να επιβάλει στη κοινωνία τον δικό της τύπο δομής, που με αυτόν είναι πιο εξοικειωμένος κι είναι κι ο ίδιος πιο εξοικειωμένος. Κάθε συλλογικότητα αναδημιουργεί, όσο μπορεί, ολόκληρο το κοινωνικό περιβάλλον σύμφωνα με τη δική της εικόνα και καθ’ ομοίωσή της“.
Στις αρχές Φλεβάρη του 1918, αρνήθηκε ότι η κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβρη συνιστούσε συνωμοσία. Αντίθετα, εξήγησε ότι εκρηκτική κατάσταση είχε προκύψει μέσω της παράτασης του πολέμου. Επεσήμανε την έλλειψη πολιτιστικής ανάπτυξης στο ότι όλα τα στρώματα της κοινωνίας, είτε η αστική τάξη η διανόηση ή οι εργάτες, είχανε δείξει αποτυχία να επιλύσουνε τις συγκρούσεις μέσω διαπραγματεύσεων. Περιέγραψε την επανάσταση ως συνδυασμό αγροτικής επανάστασης στην ύπαιθρο κι επανάστασης στρατιωτών-εργατών στις πόλεις. Θεωρούσε παράδοξο το γεγονός ότι η αγροτιά εκφραζόταν μέσω του μπολσεβίκικου κόμματος κι όχι μέσω των σοσιαλεπαναστατών.
Ανέλυσε την επίδραση του Α’ Παγκ. Πολ. ως τη δημιουργία του πολεμικού κομμουνισμού, που τον όρισε ως μορφή καταναλωτικού κομμουνισμού, που δημιούργησε συνθήκες για την ανάπτυξη του κρατικού καπιταλισμού. Είδε τον στρατιωτικό κρατικό καπιταλισμό ως προσωρινό φαινόμενο στη Δύση, που διήρκεσε μόνον όσο ο πόλεμος. Ωστόσο, χάρη στη κυριαρχία των στρατιωτών στο Μπολσεβίκικο Κόμμα, θεωρούσε αναπόφευκτο να κυριαρχήσει η καθυστέρησή τους στην αναδιοργάνωση της κοινωνίας. Αντί να προχωρήσει με μεθοδικό τρόπο, απλώς ξεριζώθηκε το προϋπάρχον κράτος. Η στρατιωτικο-καταναλωτική προσέγγιση της απλής επίταξης όσων απαιτούνταν είχε επικρατήσει και δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τις πιο περίπλοκες κοινωνικές σχέσεις που απαιτούσε η αγορά:
“Υπάρχει Κομμουνιστικό Κόμμα Πολέμου που κινητοποιεί την εργατική τάξη κι υπάρχουν ομάδες σοσιαλιστικής διανόησης. Ο πόλεμος έχει κάνει το στρατό σκοπό και την εργατική τάξη μέσο“.
Αρνήθηκε πολλές προσφορές να επανενταχθεί στο κόμμα και κατήγγειλε το νέο καθεστώς ως παρόμοιο με την αυθαίρετη και δεσποτική διακυβέρνηση του Αλεξέι Αράκτσεγιεφ στις αρχές της δεκαετίας του 1820. Το 1918, έγινε καθηγητής οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Μόσχας και διευθυντής της νεοσύστατης Σοσιαλιστικής Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών. Μεταξύ 1918-20, συνίδρυσε το προλεταριακό καλλιτεχνικό κίνημα Proletkult και ήτανε κορυφαίος θεωρητικός του. Στις διαλέξεις και τ’ άρθρα του, καλούσε για την ολοκληρωτική καταστροφή της παλιάς αστικής κουλτούρας υπέρ καθαρής προλεταριακής κουλτούρας του μέλλοντος. Ήταν επίσης μέσω του Proletkult που οι εκπαιδευτικές θεωρίες του λάβανε μορφή με την ίδρυση του Προλεταριακού Πανεπιστημίου Μόσχας.
Αρχικά, η Proletkult, όπως κι άλλα ριζοσπαστικά πολιτιστικά κινήματα της εποχής, έλαβε οικονομική υποστήριξη απ’ τη μπολσεβίκικη κυβέρνηση, αλλά μέχρι το 1920, η ηγεσία των Μπολσεβίκων έγινε εχθρική και την 1η Δεκέμβρη 1920 η Pravda δημοσίεψε διάταγμα που κατήγγειλε τη Proletkult ως μικροαστική οργάνωση που λειτουργούσε έξω απ’ τους σοβιετικούς θεσμούς και καταφύγιο για κοινωνικά ξένα στοιχεία. Αργότερα τον ίδιο μήνα, ο πρόεδρος του Proletkult απομακρύνθηκε κι ο Μπογκντάνοφ έχασε τη θέση του στη Κεντρική Επιτροπή του. Αποσύρθηκε εντελώς από την οργάνωση το 1921-2.
Ο Μπογκντάνοφ έδωσε διάλεξη σε λέσχη στο Πανεπιστήμιο Μόσχας, που, σύμφωνα με τον Γιάκοβ Γιάκοβλεφ, περιλάμβανε περιγραφή του σχηματισμού του Vpered κι επανέλαβε μερικές από τις επικρίσεις που ‘χε κάνει την εποχή του ατομικισμού ορισμένων ηγετών. Ο Γιάκοβλεφ ισχυρίστηκε περαιτέρω ότι ο Μπογκντάνοφ συζήτησε την ανάπτυξη της έννοιας της προλεταριακής κουλτούρας μέχρι σήμερα και συζήτησε σε ποιο βαθμό το Κομμουνιστικό Κόμμα είδε τη Προλετκουλτ ως αντίπαλο. Υπαινίχθηκε τη προοπτική νέας Διεθνούς που θα μπορούσε να προκύψει αν υπήρχε αναβίωση του σοσιαλιστικού κινήματος στη Δύση. Είπε ότι οραματίστηκε τέτοια Διεθνή όπως η συγχώνευση πολιτικών, συνδικαλιστικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων σ’ ενιαία οργάνωση. Ο Γιάκοβλεφ χαρακτήρισε αυτές τις ιδέες ως μενσεβίκικες, επισημαίνοντας την άρνηση του Βπέρεντ ν’ αναγνωρίσει την εξουσία της Διάσκεψης της Πράγας το 1912. Ανέφερε τον χαρακτηρισμό του Μπογκντάνοφ για την Οκτωβριανή Επανάσταση ως εξέγερση στρατιωτών-αγροτών, τν κριτική του στη Νέα Οικονομική Πολιτική και τη περιγραφή του νέου καθεστώτος ως έκφραση των συμφερόντων νέας τάξης τεχνοκρατικής και γραφειοκρατικής διανόησης, ως απόδειξη ότι ο Μπογκντάνοφ συμμετείχε στη δημιουργία ενός νέου κόμματος.
Εν τω μεταξύ, η Εργατική Αλήθεια είχε λάβει δημοσιότητα στο μενσεβίκικο περιοδικό Sotsialisticheskii Vestnik με έδρα το Βερολίνο, και διένειμαν επίσης μανιφέστο στο 12ο Μπολσεβίκικο Συνέδριο κι ήταν ενεργοί στη βιομηχανική αναταραχή που σάρωσε τη Μόσχα και τη Πετρούπολη Ιούλιο κι Αύγουστο του 1923. Στις 8 Σεπτέμβρη 1923, ο Μπογκντάνοφ ήταν μεταξύ πολλών ατόμων που συνελήφθησαν από τη GPU (σοβιετική μυστική αστυνομία) με την υποψία ότι συμμετείχαν σ’ αυτές. Απαίτησε να πάρει συνέντευξη από τον Felix Dzerzhinsky, που εξήγησε ότι ενώ μοιραζότανε σειρά απόψεων με την Εργατική Αλήθεια, δεν είχε καμμία επίσημη σχέση μαζί τους. Αφέθηκε ελεύθερος μετά από 5 βδομάδες στις 13 Οκτώβρη· Ωστόσο, ο φάκελός του δεν έκλεισε μέχρι το διάταγμα που εγκρίθηκε από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ στις 16 Γενάρη 1989. Έγραψε για τις εμπειρίες του υπό σύλληψη στο Five weeks with the GPU.
Το 1922, ενώ επισκεπτόταν το Λονδίνο για να διαπραγματευτεί την αγγλοσοβιετική εμπορική συμφωνία, απέκτησε αντίγραφο του βιβλίου του Βρεττανού χειρουργού Geoffrey Keynes Μετάγγιση αίματος. Επιστρέφοντας στη Μόσχα, ίδρυσε το Ινστιτούτο Αιματολογίας & Μεταγγίσεων Αίματος το 1924-5 και ξεκίνησε πειράματα μετάγγισης αίματος, προφανώς ελπίζοντας να επιτύχει αιώνια νεότητα ή τουλάχιστον μερική αναζωογόνηση. Η αδελφή του Λένιν, Μαρία Ουλιάνοβα, ήταν μεταξύ πολλών που προσφέρθηκαν εθελοντικά να λάβουν μέρος στα πειράματά του. Αφού υποβλήθηκε σε 11 μεταγγίσεις αίματος, παρατήρησε με ικανοποίηση τη βελτίωση της όρασής του, την αναστολή της φαλάκρας κι άλλα θετικά συμπτώματα. Ο συνάδελφός του επαναστάτης Λεονίντ Κρασίν έγραψε στη σύζυγό του ότι “ο Μπογκντάνοφ φαίνεται να έχει γίνει 7, όχι, 10 χρόνια νεότερος μετά την επέμβαση“. Το 1925-6, ίδρυσε το Ινστιτούτο Αιματολογίας & Μεταγγίσεων Αίματος, που μετά πήρε τ’ όνομά του. Μετέπειτα μετάγγιση το 1928 του κόστισε τη ζωή, όταν πήρε το αίμα ενός φοιτητή που έπασχε από ελονοσία και φυματίωση. Ο μαθητής που έκανε ένεση με το αίμα του έκανε πλήρη ανάρρωση. Μερικοί μελετητές (π.χ. ο Λόρεν Γκράχαμ) έχουν υποθέσει ότι ο θάνατός του μπορεί να ήταν αυτοκτονία, επειδή ο Μπογκντάνοφ έγραψε πολύ νευρική πολιτική επιστολή λίγο νωρίτερα. Ωστόσο, ο θάνατός του θα μπορούσε να αποδοθεί στις δυσμενείς επιπτώσεις της μετάγγισης αίματος, που ήταν ελάχιστα κατανοητές εκείνη την εποχή. O ΑΛεξάντρ Μπογκτάνωφ πέθανε στις 7 Απρίλη 1928.
Η μυθοπλασία του και τα πολιτικά του γραπτά υπονοούν ότι περίμενε πως η επερχόμενη επανάσταση ενάντια στον καπιταλισμό θα οδηγούσε σε τεχνοκρατική κοινωνία. Αυτό συνέβη επειδή οι εργάτες δεν είχαν τη γνώση και την πρωτοβουλία να πάρουν τον έλεγχο των κοινωνικών υποθέσεων για τον εαυτό τους, ως αποτέλεσμα της ιεραρχικής κι αυταρχικής φύσης της καπιταλιστικής παραγωγικής διαδικασίας. Ωστόσο, θεωρούσε επίσης ότι ο ιεραρχικός κι αυταρχικός τρόπος οργάνωσης του μπολσεβίκικου κόμματος ήταν επίσης εν μέρει υπεύθυνος, αν και δε θεωρούσε τουλάχιστον κάποια τέτοια οργάνωση απαραίτητη κι αναπόφευκτη.
Στις 10ετίες του ’20 και ’30, η θεωρία του, όντας προϊόν ενός μη-λενινιστικού μπολσεβίκου, έγινε σημαντική, αν κι υπόγεια, επιρροή σε ορισμένες αντιφρονούσες φράξιες στη Σοβιετική Ένωση που στράφηκαν εναντίον της μπολσεβίκικης απολυταρχίας, αποδεχόμενες την αναγκαιότητα της Επανάστασης κι επιθυμώντας να διατηρήσουνe τα επιτεύγματά της.
Ο Μπογκντάνοφ χρησίμευσε ως έμπνευση για το χαρακτήρα Arkady Bogdanov στα μυθιστορήματα EΦ του Kim Stanley Robinson The Mars Trilogy. Αποκαλύπτεται στο Blue Mars ότι ο Arkady είναι απόγονός του.
Είναι επίσης πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος Proletkult (2018) της ιταλικής κολλεκτίβας Wu Ming.
“Ήταν αρχές Απρίλη 1928 όταν βγήκε η είδηση στη Μόσχα ότι ο Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ είχε πεθάνει. Ήταν αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, παλιός μπολσεβίκος που ‘χε εγκαταλείψει αυτό το κόμμα πολύ πριν από την επανάσταση του 1917 και δεν επέστρεψε ποτέ. Παρ’ όλ’ αυτά, είχε το σεβασμό του Λένιν ως επιστήμονα (όσο έμενε έξω από τη πολιτική). Πιο πρόσφατα, είχε επίσης την υποστήριξη του νέου ισχυρού άνδρα του κόμματος, του Στάλιν. Ο Μπογκντάνοφ αντιτάχθηκε στον αυξανόμενο δεσποτισμό της δικτατορίας του προλεταριάτου, που κάτω της αναπτύχθηκε το σύνθημα Κομμουνιστική Απολυταρχία. Αλλά ήταν σεβαστός ως ακούραστος προπαγανδιστής για τη σοσιαλιστική υπόθεση, ενθουσιώδης δάσκαλος του προλεταριάτου και συγγραφέας απόκρυφης επιστήμης και φιλοσοφίας. Είχε τέτοιο σεβασμό που οι κομμουνιστές μεγαλοσχήμονες μίλησαν λαμπερά στη κηδεία, επαινώντας τη διάνοια, το θάρρος και την αφοσίωσή του στην επιστήμη και την ανθρωπότητα. Δεν παρέλειψαν να επισημάνουν ότι είχε χωρίσει με τον κάποτε φίλο του, τον Λένιν κι είχε υποκύψει σε ιδεολογικά λάθη. Πράγματι, είχε ισχυρούς εχθρούς στο πρώιμο σοβιετικό κράτος. Ήτανε γιατρός, οικονομολόγος, φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας, συγγραφέας ουτοπικής ΕΦ, ποιητής, δάσκαλος, πολιτικός (αποτυχημένος), ισόβιος επαναστάτης, πρόδρομος αυτού που σήμερα ονομάζουμε κυβερνητική κι οργανωτική επιστήμη κι ιδρυτής του 1ου ιδρύματος στον κόσμο αφιερωμένου εξ ολοκλήρου στον τομέα της μετάγγισης αίματος. Θα μπορούσατε να τον ονομάσετε άνθρωπο της Αναγέννησης“.
—Douglas W. Huestis, Zωή και θάνατος του γιατρού Αλέξανδρου Μπογκντάνοφ.
Εφημερίς της ιατρικής βιογραφίας (1996).
“Ο Αλέξαντρ Μπογκντάνοφ ήταν εξέχων Ρώσος φιλόσοφος, επιστήμονας και πολιτικός ακτιβιστής στα τέλη του 19ου αι. και το 1/4 του 20ού. Μεταξύ των πολυάριθμων επιστημονικών επιτευγμάτων και φιλοσοφικών αντιλήψεών του, η Τεκτολογία, η παγκόσμια οργανωτική επιστήμη, είναι αναμφίβολα η πιο σημαντική συμβολή του στον παγκόσμιο πολιτισμό. Όχι χωρίς λόγο. Στη Τεκτολογία επέκρινε τις φιλοσοφικές ιδέες που πρότεινε στα τέλη του 19ου κι ακόμη στις αρχές του 20ού -συμπεριλαμβανομένου του εμπειριομονισμού, της κύριας φιλοσοφικής του αντίληψης. Μέχρι το τέλος των ημερών του, τόνιζε συνεχώς τη ριζοσπαστική καινοτομία και τη καθολική αξία της τεκτολογίας“.
—Vadim N. Sadovsky & Vladimir V. Kelle στο: Bogdanov’s Tektology, Book 1, (1996)
ΡΗΤΑ:
Μου φάνηκε ότι στην αγκαλιά σου ένιωσα ολόκληρο τον νεανικό σου κόσμο. Ο δεσποτισμός, ο εγωισμός, η απελπισμένη δίψα για ευτυχία -όλ’ αυτά ήταν στα χάδια σου. Η αγάπη σου είναι σαν φόνος. Αλλά – σ’ αγαπώ, Λένι.
Ο κόσμος της εμπειρίας, σωματικός και ψυχικός, αποτελείται εξ ολοκλήρου από στοιχεία -χωρικά, απτικά, ακουστικά, θερμικά κλπ. Οι συνδυασμοί αυτών των στοιχείων συνθέτουνε διαφορετικά φαινόμενα, ψυχικά και σωματικά. Αν ο νόμος της αιτιότητας, που συνάγεται απ’ όλα αυτά τα φαινόμενα -δηλαδή για τον κόσμο των στοιχείων που συνδέονται με διάφορες σχέσεις- είναι εφαρμόσιμος στα πράγματα αυτά καθ’ αυτά που χρησιμεύουν ως άμεσος σύνδεσμος μεταξύ φαινομένων και πραγμάτων, είναι σαφές ότι τα φαινόμενα και τα πράγματα από μόνα τους είναι της ίδιας φύσης. Τα πράγματα από μόνα τους θα αντιπροσώπευαν τότε άμεση συνέχεια του κόσμου των εμπειρικών στοιχείων και στη πραγματικότητα θα ‘ταν μόνο συνδυασμοί στοιχείων.
Στην ιστορία της σκέψης, η αντικειμενικότητα ήταν μερικές φορές με το μέρος ενός ανθρώπου εναντίον της υπόλοιπης ανθρωπότητας. Π. χ., στην εποχή του Κοπέρνικου η αντικειμενική αστρονομική πραγματικότητα υπήρχε μόνο γι’ αυτόν, ενώ εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι έκαναν λάθος ως προς αυτό. Μόνον ο Κοπέρνικος αγκάλιασε τη συσσωρευμένη αστρονομική εμπειρία μέχρι κείνη την εποχή στο σύνολό της κι ήτανε σε θέση να την οργανώσει αρμονικά με τις μεθόδους που αντιστοιχούσανε στο επίπεδο που επιτεύχθηκε με τις συλλογικές προσπάθειες της ανθρωπότητας. Άλλοι άνθρωποι κατείχαν μόνο μέρη και θραύσματα αυτής της εμπειρίας, έτσι ώστε παρέμεινε ανοργάνωτη σ’ όλη της τη πληρότητα.
Για τη τεκτολογία η ενότητα της εμπειρίας δεν ανακαλύπτεται, αλλά δημιουργείται ενεργά με οργανωτικά μέσα: οι φιλόσοφοι ήθελαν να εξηγήσουν τον κόσμο, αλλά το κύριο σημείο είναι ότι τον αλλάζει, δήλωσε ο μεγαλύτερος πρόδρομος της οργανωτικής επιστήμης, Καρλ Μαρξ. Η εξήγηση των οργανωτικών μορφών και μεθόδων μέσω της τεκτολογίας δεν κατευθύνεται σ’ ενατένιση της ενότητάς τους, αλλά σε πρακτική κυριαρχία πάνω τους.
Η τεκτολογία πρέπει ν’ αποσαφηνίσει τους τρόπους οργάνωσης που θεωρούνται ότι υπάρχουνε στη φύση και την ανθρώπινη δραστηριότητα. τότε πρέπει να γενικεύσει και να συστηματοποιήσει αυτούς τους τρόπους, περαιτέρω πρέπει να τους εξηγήσει, δηλαδή να προτείνει αφηρημένα σχήματα των τάσεων και των νόμων τους. Τέλος βάσει αυτών των σχημάτων, καθορίστε τη κατεύθυνση των οργανωτικών μεθόδων και το ρόλο τους στην όλη διαδικασία. Αυτό το γενικό σχέδιο είναι παρόμοιο με το σχέδιο οποιασδήποτε φυσικής επιστήμης. Αλλά ο στόχος της τεκτολογίας είναι βασικά διαφορετικός. Ασχολείται με οργανωτικές εμπειρίες όχι αυτού ή εκείνου του εξειδικευμένου πεδίου, αλλά όλων αυτών των πεδίων μαζί. Με άλλα λόγια, αγκαλιάζει το αντικείμενο όλων των άλλων επιστημών κι όλης της ανθρώπινης εμπειρίας που γεννά αυτές τις επιστήμες, αλλά μόνο από την άποψη της μεθόδου, δηλαδή ενδιαφέρεται μόνο για τους τρόπους οργάνωσης αυτού του αντικειμένου.
Η δύναμη οργάνωσης έγκειται στον ακριβή συντονισμό των μερών της, στην αυστηρή αντιστοιχία των διαφόρων αμοιβαία συνδεδεμένων λειτουργιών. Αυτός ο συντονισμός διατηρείται μέσω της συνεχούς ανάπτυξης της τεκτολογικής ποικιλίας, αλλά όχι χωρίς όρια: Έρχεται στιγμή που τα μέρη του συνόλου διαφοροποιούνται υπερβολικά στην οργάνωσή τους κι η αντίστασή τους στο περιβάλλον εξασθενεί. Αυτό οδηγεί αργά ή γρήγορα σε αποδιοργάνωση.
Η τεκτολογία δεν είναι κάτι κυρίως νέο. Δεν είναι άλμα στην επιστημονική εξέλιξη, αλλ’ αναγκαίο συμπέρασμα απ’ το παρελθόν, η αναγκαία συνέχεια όσων έχουνε γίνει και γίνονται από τους ανθρώπους στη πράξη και τη θεωρία τους. Αυτό είναι εν μέρει δικαιολογία για τη τόλμη μου, αν απαιτείται αιτιολόγηση.
Στον αγώνα της ανθρωπότητας με τα στοιχεία της φύσης, στόχος της είναι η κυριαρχία πάνω στη φύση. Η κυριαρχία είναι μια σχέση του διοργανωτή με τον οργανωμένο. Βήμα προς βήμα, η ανθρωπότητα αποκτά τον έλεγχο και κατακτά τη φύση. Αυτό σημαίνει ότι βήμα προς βήμα οργανώνει το σύμπαν. Οργανώνει το σύμπαν για τον εαυτό Του και για τα δικά του συμφέροντα. Αυτό είναι το νόημα και το περιεχόμενο της μακραίωνης εργασίας της ανθρωπότητας.
Η φύση αντιστέκεται στοιχειωδώς και τυφλά με την τρομερή δύναμη του σκοτεινού, χαοτικού αλλά αναρίθμητου και άπειρου στρατού στοιχείων της. Για να την κατακτήσει, η ανθρωπότητα πρέπει να οργανωθεί σε έναν ισχυρό στρατό. Ασυνείδητα, το κάνει αυτό εδώ και αιώνες σχηματίζοντας εργατική κολλεκτίβα, που κυμαίνεται από τις μικρές πρωτόγονες κομμούνες της αρχέγονης εποχής μέχρι τη σύγχρονη συνεργασία εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων.
Αν η ανθρωπότητα έπρεπε να οργανώσει το σύμπαν μόνο με τις δυνάμεις και τα μέσα που της έδωσε η φύση, δεν θα είχε κανένα πλεονέκτημα έναντι των άλλων ζωντανών πλασμάτων που επίσης αγωνίζονται για επιβίωση ενάντια στην υπόλοιπη φύση. Στην εργασία της η ανθρωπότητα χρησιμοποιεί εργαλεία, τα οποία παίρνει από την ίδια εξωτερική φύση. Αυτό αποτελεί τη βάση των νικών της. Είναι αυτό που εδώ και πολύ καιρό παρείχε και συνεχίζει να παρέχει στην ανθρωπότητα μια αυξανόμενη υπεροχή έναντι των ισχυρότερων και πιο τρομερών γιγάντων της στοιχειακής ζωής και που τη διακρίνει από το υπόλοιπο βασίλειο της φύσης.
Η εμπειρία κι οι ιδέες της σύγχρονης επιστήμης μας οδηγούν στη μόνη ολοκληρωμένη, τη μόνη μονιστική κατανόηση του σύμπαντος. Εμφανίζεται μπροστά μας ως ένας τεχνητά εξελισσόμενος ιστός όλων των τύπων μορφών και επιπέδων οργάνωσης, από τα άγνωστα στοιχεία του αιθέρα μέχρι τις ανθρώπινες κολεκτίβες και τα αστρικά συστήματα. Όλες αυτές οι μορφές, στη διαπλοκή και την αμοιβαία πάλη τους, στις συνεχείς αλλαγές τους, δημιουργούν την καθολική οργανωτική διαδικασία, χωρισμένη στα μέρη της, αλλά συνεχή και αδιάσπαστη στο σύνολό της.
Η τεκτολογία είναι μια καθολική φυσική επιστήμη. Απλώς συλλαμβάνεται· Αλλά επειδή ολόκληρη η οργανωτική εμπειρία της ανθρωπότητας ανήκει σε αυτήν, η ανάπτυξή της πρέπει να είναι γρήγορη και επαναστατική, καθώς είναι επαναστατική στη φύση της.
Η τεκτολογία ασχολείται μόνο με δραστηριότητες, αλλά οι δραστηριότητες χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι παράγουν αλλαγές. Από αυτή την άποψη, δεν τίθεται θέμα να σκεφτούμε μια απλή και καθαρή διατήρηση των μορφών, μια διατήρηση που θα συνιστούσε μια πραγματική απουσία αλλαγών. Η διατήρηση είναι πάντα μόνο αποτέλεσμα της άμεσης εξισορρόπησης κάθε μιας από τις εμφανιζόμενες αλλαγές από μια άλλη αντίθετη αλλαγή. Είναι μια δυναμική ισορροπία αλλαγών.
Τα σύμβολα γενικά, και η κύρια ομάδα τους, οι λέξεις και οι έννοιες ειδικότερα, εκτελούν σκελετικό ρόλο για το κοινωνικο-ψυχικό περιεχόμενο. … Κατά συνέπεια, η φύση των ιδεολογιών είναι γενικά φθίνουσα, σκελετική, με όλα τα σχετικά χαρακτηριστικά… Έτσι, ξεκινώντας με το απλούστερο παράδειγμα, η λέξη όχι μόνο εξασφαλίζει το ζωντανό περιεχόμενο της εμπειρίας, αλλά και εμποδίζει τη μελλοντική ανάπτυξη της εμπειρίας με τον συντηρητισμό της. Στην επιστήμη και τη φιλοσοφία, η συνήθης αλλά παρωχημένη ορολογία είναι συχνά ένα σοβαρό εμπόδιο στην πρόοδο, εμποδίζοντας την κυριαρχία του νέου υλικού και διαστρεβλώνοντας το νόημα νέων γεγονότων που δεν μπορεί να εκφράσει πλήρως και με ακρίβεια. Αλλά αυτή η αντίφαση εμφανίζεται ακόμη πιο έντονα στην ανάπτυξη πιο περίπλοκων συμπλεγμάτων.
ΕΡΓΑ:
Μη λογοτεχνικά
Poznanie s Istoricheskoi Tochki Zreniya (Γνώση από ιστορική άποψη) (Αγία Πετρούπολη, 1901)
Εμπειριομονισμός: Stat’i po Filosofii (Εμπειριομονισμός: Άρθρα για τη Φιλοσοφία) 3 τόμοι (Μόσχα, 1904-1906)
Kul’turnye zadachi nashego vremeni (Τα πολιτιστικά καθήκοντα της εποχής μας) (Μόσχα: Izdanie S. Dorovatoskogo i A. Carushnikova 1911)
Filosofiya Zhivogo Opyta: Populiarnye Ocherki (Φιλοσοφία της ζωντανής εμπειρίας: δημοφιλή δοκίμια) (Αγία Πετρούπολη, 1913)
Tektologiya: Vseobschaya Organizatsionnaya Nauka 3 τόμοι (Βερολίνο και Πετρούπολη-Μόσχα, 1922)
Avtobiografia στο Entsiklopedicheskii slovar, XLI, σελ. 29–34 (1926)
God raboty Instituta perelivanya krovi (Χρονικά του Ινστιτούτου Μετάγγισης Αίματος) (Μόσχα 1926–1927)
Μυθοπλασία
Krasnaya zvezda (Ερυθρός Αστέρας) (Αγία Πετρούπολη, 1908)
Inzhener Menni (Μηχανικός Menni) (Μόσχα: Izdanie S. Dorovatoskogo i A. Carushnikova 1912)
Μεταφράσεις
Μη λογοτεχνικές
Τέχνη και εργατική τάξη, σε μετάφραση Taylor R Genovese (Iskra Books, 2022)
Δοκίμια στην Οργανωτική Επιστήμη (1919) Очерки организационной науки (Ocherki organizatsionnoi nauki) Proletarskaya kul’tura, No. 7/8 (Απρίλης–Μάης)
‘Προλεταριακή Ποίηση (1918), Labour Monthly, Vol IV, No. 5–6, May–June 1923
Η κριτική της προλεταριακής τέχνης (από το Kritika proletarskogo iskusstva, 1918) Labour Monthly, Vol V, No. 6, December 1923
Θρησκεία, Τέχνη και Μαρξισμός, Labour Monthly, Τόμος VI, τεύχος 8, Αύγουστος 1924
Δοκίμια στην Τεκτολογία: Η Γενική Επιστήμη της Οργάνωσης, μετάφραση George Gorelik (Seaside, CA: Intersystems Publications, 1980)
A Short Course of Economics Science, (Λονδίνο: Κομμουνιστικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας, 1923)
Η Τεκτολογία του Μπογκντάνοφ. Βιβλίο 1, επιμέλεια Peter Dudley (Hull, UK: Centre for Systems Studies Press, 1996).
Η φιλοσοφία της ζωντανής εμπειρίας (1913/2015). Μετάφραση, επιμέλεια και εισαγωγή από τον David G. Rowley, Leiden &; Boston: Brill (2015)
Εμπειριομονισμός: Δοκίμια στη Φιλοσοφία, Βιβλία 1-3. Επιμέλεια και μετάφραση David G. Rowley, Leiden &; Boston: Brill (2019)
Μυθοπλασίας
Red Star: The First Bolshevik Utopia, επιμέλεια Loren Graham και Richard Stites. μετάφραση Charles Rougle (Bloomington, IN: Indiana University Press, 1984):
Ερυθρός Αστέρας (1908). Μυθιστόρημα. Στα αγγλικά
Μηχανικός Menni (1913). Μυθιστόρημα.
Ένας Αρειανός αποκλεισμένος στη Γη (1924). Ποίημα.
========================
Μεταξύ Ουτοπίας & Φαντασίας
Ο λάτρης έργων ΕΦ, όπως σήμερα ορίζοuμε το είδος αuτό της λογοτεχνίας, σuνηθισμένος σε ιστορίες γεμάτες δράση και γοργή πλοκή, όποu περιγράφονται εντuπωσιακά τεχνολογικά επιτεύγματα και τρομερές σuγκρούσεις στις μεγάλες λεωφόροuς του διαστήματος, θα βρει τον Κόκκινο Πλανήτη διαφορετικό, ιδιόρρuθμο, όπως πολλοί βρίσκοuνε διαφορετικά τα μuθιστορήματα της Ούρσουλα Λε Γκεν και τις δικές της οuτοπικές σuλλήψεις ή το Πασίφικα, το έργο τοu άλλοu σύγχρονού μας φιλοσόφοu της ΕΦ, τοu Νόρμαν Σπίνραντ. Και θα ‘χει δίκιο, μια που ‘ναι ολοφάνερο ότι αuτό ποu απασχολεί το σuγγραφέα του δεν είναι τα θεαματικά κατορθώματα των τολμηρών ταξιδεuτών του διαστήματος ούτε η εντuπωσιακή περιγραφή των ιπτάμενων διαστημικών αποικιών, χωρίς βέβαια αuτό να σημαίνει ότι απ’ την αφήγησή του λείπουν η δράση, η τεχνολογία, το διάστημα κι οι νέοι κόσμοι. Ο στόχος του όμως είναι η διατύπωση πρότασης για διαφορετική κοινωνία: πρότυπη κοινωνία, όπως εκείνη που οραματίσθηκε τον 17ο αι. ο σερ Τόμας Mop κι εγκατέστησε σε νησί που ονόμασε στα λατινικά Utopia (μη τόπο, γη του πουθενά) πλάθοντας έτσι όρο κι εγκαινιάζοντας μαζί του λογοτεχνικό είδος με φιλοσοφικές προεκτάσεις.
Σ’ αυτή τη παpάδοση του οpαματισμού της ιδανικής κοινωνίας, της ουτοπίας, εγγpάφεται το λογοτεχνικό έpγο του γεννημένου το 1873 Ρώσου Αλεξάντp Μπογκντάνοφ. Ταυτόχρονα όμως, γpαμμένα καθώς είναι το 1908 και το 1912, τα 2 του μυθιστοpήματα, Ο Κόκκινος Πλανήτης κι Ο Μηχανικός Μένι αντίστοιχα, σ’ εποχή αλματώδους τεχνολογικής ανάπτυξης και κοινωνικού αναβpασμού, απηχούνε και καταγpάφουνε τις πιο τολμηpές αντιλήψεις κι υποθέσεις των χρόνων εκείνων στο επίπεδο της επιστήμης, της τεχνολογίας και στο ιδεολογικό πολιτικό επίπεδο. Δικαίως λοιπόν η σοσιαλιστική ουτοπία του εντάσσεται στη πpωτοποpία της ΕΦ, λογοτεχνικού είδους που έμελλε να γίνει εξαιρετικά δημοφιλές σταδιακά στη διάpκεια του αιώνα.
Η λογοτεχνική παpαγωγή δεν είναι άλλωστε παpά από τις πτυχές του έpγου αυτού του ουτοπιστή φιλοσόφου κι επιστήμονα. Μαρξιστής που ήρθε σε pήξη με τους μπολσεβίκους συντρόφους του μετά τη 1η ρωσική επανάσταση του 1905, ο Μπογκντάνοφ ήτανε διακεκpιμένος γιατρός με πλούσιο εpευνητικό έpγο στον τομέα της αιματολογίας. Ήταν μάλιστα ιδpυτής του 1ου κέντρου μετάγγισης αίματος στον κόσμο και που διηύθυνε ώς το θάνατό του το 1928. Το ίδpυμα αυτό δεν αποτελούσε παpά το 1ο στάδιο οpάματος που θα ολοκληpωνόταν με ανταλλαγή αίματος σε πανανθρώπινη κλίμακα, με σκοπό να συνενωθεί ολάκερη η ανθpωπότητα σε μία και μόνη γιγαντιαία οικογένεια, νικώντας ταuτόχρονα την αρρώστεια και το θάνατο. Πιστός στις ιδέες τοu, δε δίστασε να δοκιμάσει στον εαuτό του τα επιστημονικά επιτεύγματα των Αρειανών τοu Κόκκινου Πλανήτη, με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή τοu στη διάρκεια πειραματικής μετάγγισης ποu απέβλεπε ακριβώς στη κατάκτηση της μακροβιότητας μέσα από την αδελφοποίηση των ανθρώπων.
Στο πλαίσιο λοιπόν τοu θεμελιώδοuς ζητήματος ποu ταλανίζει τους αριστερούς διανοούμενοuς της εποχής, ο Κόκκινος Πλανήτης κι ακόμη περισσότερο ο Μηχανικός Μένι, με κοινό τοuς θέμα τη φανταστική κοινωνία του Άρη, είναι στη πραγματικότητα διεξοδικά σχόλια πάνω στις δuνατότητες τοu προλεταριάτου να uλοποιήσει τη κοινωνία της απόλuτης δικαιοσύνης και της ισότητας, αφού πρώτα κατακτήσει τη γνώση, απαραίτητη προϋπόθεση για τον Μπογκντάνοφ για την επιτuχία κάθε επαναστατικής αλλαγής.
Η επανάσταση δεν αρκεί αν το πολιτισμικό επίπεδο της κοινωνίας δεν ανταποκρίνεται στις επιταγές της αλλαγής, ακόμη περισσότερο, πρέπει να περιμένει ως ότοu αναδειχτεί το κοινωνικό uποκείμενο ποu δεν θα τη καθοδηγήσει αuστηρά, αλλά θα κατεuθύνει μάλλον το σύνολο των πολιτών σε ριζικά δημοκρατική και σοσιαλιστική κοινωνία. Την αληθινή επανάσταση θα τη κάνοuν ανώτεροι άνθρωποι, άτομα ποu όχι μόνο θα πάροuνε στα χέpια τοuς τα μέσα παpαγωγής, αλλά θα κατέχοuνε και τη τέχνη της παραγωγής, θα έχουν επιστημονική κατάρτιση κι εupύτεpη καλλιέpγεια. Αuτός είναι ο άξονας που γύpω του πεpιστρέφεται ο κοινωνικός τοu πpοβληματισμός και ταuτόχρονα η αιτία της διαφωνίας τοu με τοuς σοσιαλιστές σuντpόφοuς τοu.
Το λογοτεχνικό τοu έpγο άλλωστε δέχτηκε δpιμύτατες κριτικές και πρώτα απ’ όλα για τον τρόπο που αντιμετωπίζει τη τεχνολογία: Είναι ολοφάνερο ότι είναι βαθιά συνεπαρμένοι από τη τεχνολογική επανάσταση και τη δυνατότητα της μηχανής ν’ ανατρέψει τα μέχρι τότε δεδομένα της παραγωγής, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τη χειρωνακτική εργασία. Οι πελώριες βιομηχανικές μονάδες, η υπεραυτοματοποίηση των μηχανών, η δυνατότητα των εργαζομένων να περνούνε κατά την επιθυμία τους από τον ένα τομέα εργασίας στον άλλο, οι ιπτάμενες μηχανές που μεταφέρουνε τους ταξιδιώτες από πλανήτη σε πλανήτη -όλ’ αυτά μαρτυράνε τη γοητεία που ασκεί πάνω του η τεχνολογία, όσο κι αν αυτό ακούγεται παραδοξο, οι ίδιοι άνθρωποι που υποστηρίζανε την απαλλαγή του ανθρώπου από τη σκλαβιά και τη μονοτονία της χειρωνακτικής εργασίας ήταν αυτοί που εξαπέλυσαν εναντίον του τις οριμύτερες κριτικές.
Ο Λένιν μάλιστα όταν διάβασε τα βιβλία του, έγραψε στον Γκόρκυ ότι ο Μπογκντάνοφ ήταν αδιόρθωτος μανιχαϊστής, επικίνδυνος προπαγανδιστής ιδιότυπου ιμπεριαλισμού, της μηχανής. Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η κριτική που ασκήθηκε στο κίνημα του φουτουρισμού -στα σπάργανα ακόμη την εποχή που ο Μπογκντάνοφ έγραψε τα βιβλία του- επειδή θεοποίησε τη μηχανή. Οι επικριτές του επικεντρώθηκαν επίσης στο χειρισμό ορισμένων πτυχών της ιδανικής κοινωνίας, κατηγορώντας τον για υποκρισία κι αντιφάσεις, όπως π. χ. στο ζήτημα του έρωτα: Οι πολίτες του Άρη χαίρονται τον έρωτα χωρίς περιορισμούς, συμβιώνουν ελεύθερα, είναι πολυγαμικοί, συνάπτουν και λύνουν γάμους δίχως προσκόμματα, όταν ωστόσο ο κεντρικός ήρωας του Κόκκιvοu Πλαvήτη ερωτεύεται, αρνείται να δεχτεί τις κατακτημένες αυτές ελευθερίες, που έχει ήδη γευτεί σε άλλες περιπτώσεις, ενώ η Αρειανή του σύντροφος αποδέχεται συμβατική σχέση επειδή η αγάπη της είναι πολύ μεγάλη. Επικρίθηκε ακόμη για το θέμα της ευθανασίας ή μάλλον της ελεύθερης αυτοκτονίας που έθεσε, προβάλλοντας το δικαίωμα των μελών της αρειανής κοινωνίας να ορίζουνε τη ζωή τους και να κόβουν, πλαισιωμένοι μάλιστα από ειδικούς θεσμούς, το νήμα της, όταν κρίνουν ότι για κάποιους λόγους έγινε αφόρητη πράγμα που δεν συμμορφωνόταν με την άκαμπτη επαναστατική ηθική, της εποχής: όταν το κοινωνικό σύνολο έχει κατακτήσει σε υψηλό βαθμό την αυτοσυνείδηση, είναι αδιανόητο κάποια μέλη του να μη κατορθώνουν να διευθετήσουν τα προσωπικά τους ζητήματα.
Πέρα όμως από τέτοιες ή άλλες αντιρρήσεις στο έργο του, το γεγονός είναι ότι έγραψε για το μέλλον, αφήνοντας τη φαντασία του αχαλίνωτη να εικονογραφήσει τις σκέψεις και τα οράματα των στρατευμένων στην υπόθεση της επανάστασης Ρώσων καλλιτεχνών, διανοουμένων, επιστημόνων και πολιτικών. Ο αιώνας των κοινωνικών και τεχνολογικών επαναστάσεων είχε εισβάλει στη ζωή της Ευρώπης και της Ρωσίας, κάνοντας πολλούς κι ανάμεσά τους και τον Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ, να δρουν και να ονερειύονται με τρόπο πρωτόγνωρο κι ίσως από τότε ανεπανάληπτο.
Ο Κόκκινος Πλανήτης
(απόσπ.)
1. Η Ρήξη
Όλα ξεκίνησαν την εποχή που μόλις άρχιζε ο μεγάλος μετασχηματισμός που συνεχίζεται ακόμη μέχρι σήμερα και τώρα νομίζω πως πλησιάζει στο αναπόφευκτο συγκλονιστικό τέλος του.
Οι πρώτες αιματηρές μέρες συντάραξαν τόσο βαθιά τη κοινωνική συνείδηση, ώστε όλοι περίμεναν μια ραγδαία και λαμπρή έκβαση του αγώνα: είχες την εντύπωση ότι το χειρότερο είχε ήδη συντελεστεί, ότι τίποτε ακόμη χειρότερο δεν μπορούσε να υπάρξει. Κανείς δεν φανταζόταν πόσο αρπαχτικά ήταν τα κοκαλιάρικα χέρια του μελλοθάνατου, που στο ψυχομαχητό του έπνιγε -και συνεχίζει να πνίγει- καθετί ζωντανό μες σε σπασμωδικούς εναγκαλισμούς.
Οι μάζες είχανε καταληφθεί από μαχητική έξαρση. Οι καρδιές των ανθρώπων ανοίγανε διάπλατα για να υποδεχτούνε το μέλλον. Το παρόν διαχεόταν μέσα σε μια κοκκινωπή ομίχλη, το παρελθόν υποχωρούσε κάπου στον ορίζοντα και χανόταν από τα μάτια μας. Οι ανθρώπινες σχέσεις γίνανε τόσον ασταθείς κι επισφαλείς όσο ποτέ άλλοτε.
Τις μέρες αυτές συνέβη και το γεγονός που έφερε τα πάνω-κάτω στη ζωή μου και με απέσπασε από το χείμαρρο της λαϊκής πάλης. Ήμουνα, παρά τα 27 μου χρόνια, ένα από τα παλιά στελέχη του κόμματος. Είχα πίσω μου 6 χρόνια δράσης, με διάλειμμα ενός χρόνου φυλακή. Διαισθάνθηκα πιο νωρίς από πολλούς άλλους το πλησίασμα της θύελλας και την αποδέχτηκα πιο ήρεμα απ’ ό,τι αυτοί.
Αναγκαζόμουν να δουλεύω πολύ περισσότερο από πριν. Συνάμα όμως δεν αμελούσα ούτε την επιστημονική μου δραστηριότητα -με απασχολούσε ιδιαίτερα το πρόβλημα της δομής της ύλης- ούτε τη λογοτεχνική: έγραφα σε παιδικά περιοδικά, εξασφαλίζοντας έτσι τα προς το ζην. Ταυτόχρονα, αγαπούσα… ή νόμιζα πως αγαπούσα.
Το κομματικό της όνομα ήταν Άννα Νικολάγιεβνα.
Ανήκε σε μια άλλη, πιο μετριοπαθή τάση του κόμματός μας. Αυτό το απέδιδα στην ηπιότητα της φύσης της και στη γενική σύγχυση που επικρατούσε στη χωρα μας σε σχέση με τις πολιτικές πεποιθήσεις του καθενός. Παρά το γεγονός ότι ήταν μεγαλύτερή μου, θεωρούσα ότι δεν ήταν απόλυτα ολοκληρωμένος άνθρωπος. Σ’ αυτό είχα κάνει λάθος.
Πολύ σύντομα η διαφορά των χαρακτήρων μας άρχισε να εκδηλώνεται στη σχέση μας όλο και πιο αισθητά κι όλο και πιο επώδυνα για τους δυο μας. Σταδιακά η διαψορά αυτή πήρε τη μορφή βαθιάς ιδεολογικής διαφωνίας ως προς το πώς ο καθένας μας προσέγγιζε την επαναστατική του δράση αλλά και την προσωπική του ζωή.
Εκείνη μπήκε στην επανάσταση κάτω από το λάβαρο του καθήκοντος και της θυσίας, εγώ κάτω από το λά6αρο της ελεύθερης βούλησής μου. Εκείνη προσχώρησε στο μεγάλο προλεταριακό κίνημα ως δεοντολόγος που τον ικανοποιούσε η υψηλή ηθική του τελευταίου, εγώ ως άτομο δίχως ηθική, που απλώς αγαπάει τη ζωή, επιθυμεί την υπέρτατη ανάπτυξή της και για τούτο προσχωρεί σ’ αυτό το ρεύμα που ενσαρκώνει τη βασική πορεία της ιστορiας προς την ανάπτυξη αυτή. Για την Άννα Νικολάγιεβνα η προλεταριακή ηθική ήταν αφ’ εαυτής ιερή. Εγώ θεωρούσα ότι ήταν μια ωφέλιμη προσαρμογή, απαραίτητη στην πάλη της εργατικής τάξης αλλά παροδική, όπως η ίδια η πάλη και το σύστημα ζωής που τη γεννάει. Κατά τη γνώμη της Άννας Νικολάγιεβνα, σε μια σοσιαλιστική κοινωνία μπορούσες να προβλέψεις μόνο τη μετατροπή της ταξικής ηθικής του προλεταριάτου σε πανανθρώπινη. Εγώ εύρισκα ότι το προλεταριάτο βάδιζε ήδη προς την εξάλειψη κάθε ηθικής κι ότι το κοινωνικό αίσθημα, που κάνει τους ανθρώπους συντρόφους στη δουλειά, τη χαρά και τα βάσανα, θα αναπτυχθεί εντελώς ελεύθερα μόνον όταν θα αποτινάξει το φετιχιστικό περίβλημα της ηθικής. Από τις διαφωνίες αυτές γεννιόνταν συχνά αντιθέσεις στην εκτίμηση των πολιτικών και των κοινωνικών γεγονότων, αντιθέσεις που ήταν καταφανώς αδύνατον να συμβιβαστούν.
Ακόμα πιο έντονα απόκλιναν οι απόψεις μας για τις προσωπικές μας σχέσεις. Εκείνη θεωρούσε ότι η αγάπη εξαναγκάζει σε υποχωρήσεις, σε θυσίες και κυρίως σε πίστη, όσο ο γάμος συνεχίζεται. Εγώ, ενώ στην πραγματικότητα δεν σκόπευα να αποκτήσω κι άλλες σχέσεις, δεν μπορούσα και να δεχτώ την υποχρέωση σε πίστη ακριβώς ως υποχρέωση. Πίστευα μάλιστα ότι η πολυγαμία από άποψη αρχής είναι ανώτερη από τη μονογαμία, καθώς προσφέρει στους ανθρώπους αφ’ ενός μεγαλύτερο πλούτο στην προσωπική ζωή κι αφ’ ετέρου μεγαλύτερη ποικιλία συνδυασμών σε επίπεδο κληρονομικότητας.
Κατά τη γνώμη μου, μόνον οι αντιθέσεις του αστικού συστήματος κάνουν στην εποχή μας την πολυγαμία ανέφικτη και ταυτόχρονα προνόμιο των εκμεταλλευτών και των παρασίτων που μολύνουν τα πάντα με τη σάπια ψυχολογία τους. Το μέλλον θα πρέπει να φέρει και σ’ αυτό το θέμα βαθύ μετασχηματισμό. Απόψεις σαν κι αυτές πλήγωναν βαθιά την Άννα Νικολάγιεβνα, που έβλεπε σ ‘ αυτές την προσπάθεια να ιδεολογικοποιηθεί μια ωμά αισθησιακή αντιμετώπιση της ζωής. Ωστόσο, ούτε είχα προβλέψει ούτε και είχα σκεφτεί το αναπόφευκτο της ρήξης, ώσπου στη ζωή μας παρεισέφρησαν εξωτερικοί παράγοντες που επιτάχυναν το χωρισμό.
Την εποχή εκείνη, στην πρωτεύουσα κατέφτασε ένας νεαρός με το ασυνήθιστο σε μας συνωμοτικό όνομα Μένι. Έφερε κάποια νέα και παραγγελιές από το Νότο, από τα οποία μπορούσες να συμπεράνεις ότι απολάμβανε της απολύτου εμπιστοσύνης των συντρόφων. Αφού εκπλήρωσε την αποστολή του, αποφάσισε να παρατείνει τη διαμονή του στην πρωτεύουσα κι άρχισε να περνάει συχνά από το σπίτι μας, εκδηλώνοντας ολοφάνερα τη διάθεση να γνωριστεί καλύτερα μαζί μου.
Ήταν ένας εντελώς ιδιόμορφος άνθρωπος, αρχίζοντας από την εξωτερική του εμφάνιση. Τα μάτια του ήτανε καλυμμένα με γυαλιά τόσο μαύρα που δεν ήξερα καν τι χρώμα έχουνε. Το κεφάλι του έμοιαζε ουσανάλογα μεγάλο. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, όμορφα αλλά αδρανή και άψυχα, βρίσκονταν σε απόλυτη δυσαρμονία με την τρυφερή κι εκφραστική φωνή του, όπως και με το γεροδεμένο, εφηβικά λυγερό σώμα του. Μιλούσε άνετα, με ευφράδεια και έλεγε πάντα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Η επιστημονική του κατάρτιση ήτανε πολύ μονόπλευρη: άφηνε εύκολα να φανεί ότι ήτανε μηχανικός. …
(τέλος αποσπ. / κριτική & μτφρ: Ελένη Μπακοπούλου)
