Brâncuși – Peri-Grafis

Το να βλέπεις μακρυά είναι ένα πράγμα,
το να πηγαίνεις εκεί είναι κάτι άλλο.

Βιογραφικό

Ο Κονσταντίν Μπρανκούζι (Constantin Brâncuși) ήτανε Ρουμάνος γλύπτης, ζωγράφος και φωτογράφος που έκανε καρριέρα στη Γαλλία. Φημισμένος γαλλορρουμάνος γλύπτης από τους πρωτοπόρους της αφηρημένης γλυπτικής. Τα έργα του από μπρούτζο και μάρμαρο χαρακτηρίζονται από γεωμετρική κομψότητα κι εξαίρετο φινίρισμα, είναι ιδιαίτερα και ξεπηδούν από τη φαντασία. Στα 7 του ήτανε βοσκός στα Καρπάθια Όρη, στα 18 του δούλευε βοηθός σε ξυλουργείο κι εκεί άρχισε να μαθαίνει ανάγνωση και γραφή. Το 1904 πήγε στο Παρίσι, σχεδόν με τα πόδια. Σκοπός του ήταν να ανακαλύψει “την ουσία των πραγμάτων κι όχι την εξωτερική τους φόρμα“. Τα γλυπτά του τα επεξεργαζόταν πολλά χρόνια για να βρει τις γραμμές που θα τους έδιναν τη μεγαλύτερη δύναμη διαμορφώνοντας μία φόρμα ελεύθερη από κάθε γήινη βαρύτητα. Τα έργα του είναι φτιαγμένα από ξύλο η από πέτρα. Άσκησε επιρροή στους γλύπτες της γενιάς του αλλά και μεταγενέστερους, όπως τον Χένρυ Μουρ.
Γεννήθηκε στο χωριό Χομπίτα της Ρουμανίας στις 19 Φλεβάρη 1876 κι ήτανε ο 5ος γιος φτωχών χωρικών. Άρχισε να δουλεύει βοσκός στα Καρπάθια από μικρός κι έμαθε να σκαλίζει το ξύλο, φτιάχνοντας εργαλεία και σκεύη. Το 1894 κατορθώνει να εγγραφεί στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών της Κραϊόβα, παρότι δεν φοίτησε ποτέ του σε σχολείο. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη ξυλογλυπτική και παράλληλα μαθαίνει γραφή κι ανάγνωση. Το 1898 εγγράφεται κατόπιν διαγωνισμού στη Σχολή Καλών Τεχνών του Βουκουρεστίου και 5 έτη μετά παίρνει τη 1η του παραγγελία: Τη προτομή ενός στρατηγού.

Γοητευμένος από τα έργα του Ροντέν, αποφασίζει ν’ αφήσει το Βουκουρέστι και το 1904 μετακομίζει στο Παρίσι. Το μεγαλύτερο μέρος του ταξιδιού το κάλυψε με τα πόδια, λόγω των πενιχρών οικονομικών του. Στο Παρίσι, μπήκε στη Σχολή Καλών Τεχνών και παράλληλα δούλευε για τα προς το ζην -έπλενε πιάτα. Το 1906 πραγματοποίησε τη 1η του ατομική έκθεση, με εμφανή τη τεχνοτροπία του Ροντέν στα έργα του. Ο μεγάλος γάλλος γλύπτης έδινε ακραίες φυσικές στάσεις στις μορφές του, για να εκφράσει μέσω αυτών έντονες πνευματικές καταστάσεις. Επίσης, διασπούσε τις επιφάνειες των γλυπτών του για να δώσει δραματικότητα στη μορφή. Ο Μπρανκούζι αποφάσισε ότι επιθυμούσε να κάνει πιο απλό έργο και ξεκίνησε μιαν εξελικτική αναζήτηση της καθαρής μορφής. Για να αποφύγει αυτή την επίδραση έφυγε από το ατελιέ του Ροντέν, λέγοντας ότι δεν μπορεί κανείς να κάνει τίποτα κάτω από τα μεγάλα δέντρα. Το 1908 αποτινάσσει οριστικά τις όποιες επιρροές του από το Ροντέν. Θέλει να πετάξει με τα δικά του φτερά και τα καταφέρνει, -το Παρίσι ήταν η καταλληλότερη πόλη γι’ αυτό- σπάζοντας τη παράδοση, καθώς δημιουργεί τη δική του μονττερνιστική αιαθητική στη γλυπτική.
Λίγο μετά το 1907 πάντως, ξεκίνησε η ώριμη περίοδός του. Ο γλύπτης είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι, αλλά όλα αυτά τα χρόνια επέστρεφε συχνά στο Βουκουρέστι κι εξέθεσε εκεί σχεδόν κάθε χρόνο. Στο Παρίσι, στους φίλους του περιλαμβάνονται Marcel Duchamp, Fernand Léger, Henri Matisse, Amedeo Modigliani κι Ανρί Ρουσσώ. Το 1913, 5 από τα γλυπτά του συμπεριελήφθησαν στη γκαλερί Εμφάνιση στη Νέα Υόρκη. Ο Alfred Stieglitz παρουσίασε τη 1η ατομική έκθεση του έργου του καλλιτέχνη στη γκαλερί του 291 της Νέας Υόρκης, το 1914. Ο Brancusi ποτέ δεν ήταν μέλος των οργανωμένων καλλιτεχνικών κινήσεων, αν και συνδέεται με Francis Picabia, Tristan Tzara και πολλούς άλλους ντανταϊστές στις αρχές της 10ετίας του 1920. Το 1921, τιμήθηκε με ένα ειδικό τεύχος του κριτικού περιοδικού τέχνης The Little. Ταξίδεψε στις ΗΠΑ 2 φορές το 1926 για να παρακολουθήσει ατομικές εκθέσεις του στην έκθεση Wildenstein και στη Γκαλερί Brummer στη Νέα Υόρκη.

Ο περίφημος γλύπτης με φαντασία και τέχνη κατάφερε να διακριθεί. Το περίφημο γλυπτό Endless Column του διάσημου καλλιτέχνη, κατατάχθηκε 4ο σε διαδικτυακή ψηφοφορία, με θέμα τα σπουδαιότερα έργα τέχνης του 20ού αιώνα της γαλλικής εφημερίδας Le Figaro το 2010. 1ο στις προτιμήσεις όσων έλαβαν μέρος στη ψηφοφορία ήρθε το έργο του ζωγράφου Πικάσσο Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν. Το γλυπτό Endless Column συγκέντρωσε το 5,7% των ψήφων και πήρε τη 4η θέση. Τη 2η θέση κατέλαβε το έργο του ζωγράφου Ανρί Ματίς Ο Χορός και τη 3η το περίφημο πορτραίτο της ηθοποιού Μέριλιν Μονρόε από τον καλλιτέχνη Άντι Γουόρχολ. Το γλυπτό αυτό έχει ύψος 29,35 μέτρα και βρίσκεται στην πόλη Τάργκου Ζίου (νότια Ρουμανία) από τις 27 Οκτώβρη 1938. Το έργο, που αποτελεί φόρο τιμής στους Ρουμάνους που έχασαν τη ζωή τους κατά τον Α’ Παγκ. Πόλ., είναι μια σύνθεση από 17 ρομβοειδείς σιδερένιες κάψουλες, τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη. Το 1950, κατά τη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Ρουμανία, η κυβέρνηση θεωρούσε το έργο του Μπρανκούζι δείγμα αστικής γλυπτικής κι είχε προτείνει να κατεδαφιστεί το μνημείο. Τελικά, το γλυπτό επέζησε κι έγιναν εργασίες συντήρησης σ’ αυτό από το 1998 μέχρι το 2000, με τη συνεργασία της κυβέρνησης, του Παγκόσμιου Ταμείου Μνημείων και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Φιλοτεχνεί το 1ο πραγματικά δικό του έργο, Το Φιλί, όπου οι κατακόρυφες φιγούρες δύο σφιχταγκαλιασμένων νέων σχηματίζουν ένα κλειστό όγκο με συμμετρικές γραμμές. Η γεωμετρικότητα, που θα αποτελέσει κύριο χαρακτηριστικό του έργο του, θα επηρεάσει άμεσα τον φίλο του ζωγράφο Αμεντέο Μοντιλιάνι. Ένα θέμα που κατέχει προνομιακή θέση στο έργο του είναι το πουλί. Εμφανίζεται το 1912 με τη Μαϊάστρα, το όνομα ενός θαυματουργού πουλιού στους ρουμανικούς λαϊκούς θρύλους. Τη 1η αυτή εκδοχή σε μάρμαρο διαδέχθηκαν άλλες 28 παραλλαγές μέχρι το 1940. Κατασκευασμένες κυρίως από μπρούτζο, με κυρίαρχες τις ελλειπτικές γραμμές κυρίως από μπρούτζο, που αποδίδουν την ουσία της γρήγορης πτήσης. Ο φωτογράφος Έντουαρντ Στάιχεν αγόρασε έν από αυτά τα έργα το 1926 και προσπάθησε να το μεταφέρει στις ΗΠΑ. Όμως, οι υπάλληλοι του τελωνείου δεν δέχτηκαν το πουλί ως έργο τέχνης κι επέβαλαν υψηλούς δασμούς (40% επί της αξίας του) για την εισαγωγή του ως βιομηχανικό προϊόν. Ο Μπρανκούζι, αγανακτισμένος και με τη βοήθεια των φίλων του στην Αμερική, αντέκρουσε την απόφαση του τελωνείου κι ενήγαγε το Αμερικανικό Δημόσιο. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από τα πρακτικά της δίκης κι αξίζει να αναφερθεί θαρρώ:

-«Μοιάζει για πουλί κατά τη γνώμη σας;», ρωτάει ο δικαστής, δείχνοντας το επίμαχο γλυπτό του Μπρανκούζι, «Πουλί στο διάστημα».
-«Όχι, δεν μοιάζει. Αλλά ο καλλιτέχνης το ονομάζει “πουλί”», απαντά ο πρώτος μάρτυρας υπεράσπισης.
-«Αν το δείτε στο δρόμο, θα το αποκαλέσετε “πουλί”;».
-«Όχι, κύριε δικαστά».
-«Αν βρεθείτε στο δάσος θα το πυροβολήσετε;».
-«Όχι, κύριε».
-«Κι όμως, το θεωρείτε έργο τέχνης. Γιατί;».
-«Από τεχνικής πλευράς, έχει σχήμα κι εμφάνιση. Είναι ένα έργο τρισδιάστατο, δημιουργημένο από έναν ταλαντούχο καλλιτέχνη. Είναι αρμονικά φιλοτεχνημένο και σου εμπνέει αισθητική ομορφιά. Εξάλλου γι’ αυτό και το αγόρασα. Ο κύριος Μπρανκούζι προσπαθεί να εκφράσει εδώ μια λεπτή ιδέα: το πέταγμα ενός πουλιού στο κενό».

Ο Μπρανκούζι κέρδισε τη δίκη κι έγινε μεμιάς διασημότητα. Τα έργα του βρήκανε θερμή ανταπόκριση από τους συλλέκτες στις ΗΠΑ, όταν στην Ευρώπη η κριτική ήταν αυστηρή μαζί του. Οι εκθέσεις με έργα του διαδεχόταν η μία την άλλη και τελικά έγιινε διάσημος και στη Γαλλία. O Μπρανκούζι παρήγαγε μια σειρά γλυπτών αποκαλούμενα Bird In Space (Πουλί στο διάστημα). Ταξίδεψε εκτενώς στη 10ετία του ’30, επισκεπτόμενος την Ινδία και την Αίγυπτο καθώς κι ευρωπαϊκές χώρες. Είχε δεσμευτεί για να δημιουργήσουν ένα πολεμικό μνημείο για ένα πάρκο στο Turgu Jiu, Ρουμανία, το 1935 και σχεδίασαν ένα συγκρότημα που περιλαμβάνονται πύλες, τραπέζια, σκαμπό, και μια ατελείωτη στήλη. Μετά το 1939 ο Brancusi συνέχισε να εργάζεται στο Παρίσι. Τελευταία γλυπτική του, από γύψο Ο Μεγάλος Πετεινός, ολοκληρώθηκε το 1949.
Ο Κονσταντίν Μπρανκούζι απέκτησε το 1952 τη γαλλική υπηκοότητα και 5 χρόνια αργότερα, πέθανε στις 16 Μάρτη 1957, στο Παρίσι, στα 81 του χρόνια. Εν τούτοις, με τη διαθήκη του κληροδότησε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Παρισιού περισσότερα από 80 γλυπτά, με τον όρο να μεταφερθεί ολόκληρο το εργαστήριό του στο μουσείο, όπως ήταν στην αρχική του μορφή. Πλέον,το εργαστήριο του έχει ανακατασκευαστεί στον ακάλυπτο χώρο του Κέντρου Ζωρζ Πομπιντού και λειτουργεί ως μουσείο. Συλλογές με έργα του βρίσκονται ακόμη στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας και το Εθνικό Μουσείο του Βουκουρεστίου.

Το Μουσείο Μπρανκούζι στη Ρουμανία

Κανείς, ούτε κι ο ίδιος δε θα φανταζόταν ποτέ ότι ένα έργο του θα ήταν αυτό που θα απογείωνε πριν λίγο καιρό τη δημοπρασία του οίκου Κρίστι, μέσα σε εννέα λεπτά, προσθέτοντας 57, 4 εκατομμύρια δολάρια στο κερδοφόρο ταμείο της βραδυάς. Η πώληση που αποτέλεσε νέο ρεκόρ για τα έργα του καλλιτέχνη, τα οποία ούτως η άλλως πωλούνται σε τιμές αστρονομικές, απέσπασε ένα μεγάλο, το μόνο ειλικρινές χειροκρότημα της αίθουσας, όπως γράφει το δελτίο τύπου του οίκου δημοπρασιών. Το έργο του La Muse Endormie (Η Κοιμωμένη Μούσα), το οποίο εκτιμήθηκε πριν από τη δημοπρασία ανάμεσα στα 20-30 εκ. δολάρια, είναι από πατιναρισμένο μπρούντζο με φύλλα χρυσού. Πρόκειται για έργο του 1913. Η αρχική του έκδοση ήτανε σε μάρμαρο, σκαλισμένη το 1909-10. Φέρει την υπογραφή Brancusi (στο πίσω μέρος του λαιμού).
Το αρχικό μαρμάρινο γλυπτό βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Hirshorn και στον Κήπο Γλυπτικής στην Ουάσιγκτον. Από το καλούπι της μαρμάρινης κεφαλής χύθηκαν έξι χάλκινες. Στη δημοπρασία βγήκε το έκτο αυτής της σειράς. Μούσα του, ήταν εκείνη την εποχή από το 1908 έως το 1910, η βαρόνη Renée Frachon. Στο έργο, η μορφή του κεφαλιού της κοιμισμένης γυναίκας έχει απεικονιστεί σ’ ένα σχεδόν τέλειο οβάλ, με καθαρότητα του περιγράμματος, με ελάχιστες στην ουσία αναφορές στις φυσικές ιδιότητες του μοντέλου. Το «La muse endormie» αποκτήθηκε από τον διακεκριμένο Γάλλο συλλέκτη Jacques UImann στη 10ετία του ’50 και παρέμεινε στην οικογένειά του μέχρι προσφατα. Χαρακτηριστικό στη δημιουργία του είναι το ότι αντιμετώπιζε κάθε γλυπτό μιας σειράς ως μοναδικό έργο τέχνης, όντας ένας απίστευτος τεχνίτης που ήθελε να έχει τον πλήρη έλεγχο στο τελικό αποτέλεσμα. Κάθε αντικείμενό του είναι μοναδικό, γιατί το αντιμετωπίζει διαφορετικά. “Το να βλέπεις μακρυά είναι ένα πράγμα, το να πηγαίνεις εκεί είναι κάτι άλλο“.

Το Ατελιέ του σήμερα

Θεωρειται σήμερα ο μεγάλος πατριάρχης της μοντέρνας γλυπτικής κι αν και συνδέθηκε τ’ όνομά του με τους ντανταϊστές, ωστόσο δεν ανήκε σε κανένα ρεύμα ή καλλιτεχνικό κίνημα ή τεχνοτροπία. Η διάσταση που έδινε στα έργα του είναι πνευματική, δραματική, μέσα από τις ακραίες φυσικές στάσεις των μορφών του. Εξερευνούσε τις αίθουσες των μουσείων, του Λούβρου, του Τροκαντερό και του Musée Guimet, την αρχαϊκή τέχνη της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, της Ιβηρίας και της Ανατολικής Ασίας, κι όταν το 1906 είδε στο Salon d’Automne τα έργα της Πολυνησίας του Γκωγκέν αποφάσισε ότι έπρεπε και αυτός να παραμερίσει τα διδάγματα της μακρόχρονης ακαδημαϊκής του κατάρτισης. Εγκαταλείποντας την εκλεπτυσμένη, επαγγελματική δυτική παράδοση, άρχισε να δουλεύει σε ξύλο και πέτρα. Ήταν, όπως δήλωσε αργότερα, “ο δρόμος του προς τη Δαμασκό“. Ρητό του: “Να δουλεύεις σα σκλάβος, να δίνεις εντολές σα βασιλιάς, να δημιουργείς σα Θεός“. Η εξελικτική αναζήτηση της καθαρής μορφής δε σταμάτησε ποτέ να είναι μέρος του έργου του.

Ο Μπρανκούζι εκτιμούσε την αρχαϊκή τέχνη, όπως κι ο φίλος του Μοντιλιάνι. Οι αναφορές του στην Αρχαιότητα δεν είναι θεματικές, αλλά αφορούν κυρίως στον τρόπο χρήσης του υλικού, τον τρόπο που το δουλεύει, τη στίλβωση, την απλότητα, τις σειρές γυναικείων κορμών, την επιπεδότητα. Στο σχέδιο του Μπρανκούζι Ζευγάρι (1916-1920), υπάρχει μια ενδιαφέρουσα σχέση με τη κόρη της Ακρόπολης 671 (520 π.Χ.). Παραβάλλοντας την κόρη με το σχέδιο, οι δύο κύκλοι στο στρογγυλό πάνω τμήμα της μορφής του Μπρανκούζι μπορούν να διαβαστούν είτε ως μίμηση, είτε ως αφαίρεση. Ο Πίτερ Νίγκοου (Peter Neagoe), παλιός φίλος του, μας πληροφορεί ότι επισκεπτότανε συχνά τα αρχαϊκά γλυπτά στα μουσεία και τα θαύμαζε για την απλότητα και τις καθαρές φόρμες τους. Αναρωτιόταν πώς θα μπορούσε να μεταφράσει τη δύναμη αυτών των καθαρών μορφών με ένα σύγχρονο τρόπο. Ο Νίγκοου σημειώνει επίσης το ενδιαφέρον του Μοντιλιάνι για τα ελληνικά αρχαϊκά γλυπτά την εποχή που συνεργάζονταν με τον Μπρανκούζι το 1909. Ο τελευταίος μάλιστα έφτιαξε ένα έργο Κεφαλή αρχαίας, που θυμίζει την κεφαλή της Ήρας της Ολυμπίας (περ. 600 π.Χ.).