Caravaggio – Peri-Grafis

Βιογραφικό

Ο Μικελάντζελο Μερίζι “Καραβάτζιο” (Michelangelo Merisi “Caravaggio”, 1573-1610 Baroque) ήταν Ιταλός ζωγράφος, το έργο του οποίου ανήκει χρονικά στα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 17ου αι. Αν κι οι πρώιμοι πίνακές του περιλάμβαναν κυρίως προσωπογραφίες, σταδιακά εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους θρησκευτικών σκηνών. Το νατουραλιστικό ύφος του και η ανάδειξη της ανθρώπινης φύσης των αποστόλων και των μαρτύρων στα έργα του θεωρήθηκε ότι εξυπηρετούσαν τις βλέψεις της Αντιμεταρρύθμισης. Με την τεχνική του κιαροσκούρο κατάφερε να ενισχύσει το δραματικό στοιχείο και το μυστηριακό χαρακτήρα της πίστης, ενώ συνολικά η επαναστατική τεχνική των δραματικών φωτοσκιάσεων του τενεμπρισμού, όπως την εισήγαγε ο Καραβάτζιο, σφράγισε την μπαρόκ σχολή της ζωγραφικής.
Μπορεί να ήτανε παλιοχαρακτήρας, μπορεί να ήτανε τσιγκούνης, υπήρξε ανάποδος κι αντισυμβατικός κι αντικομφορμιστής, αλλά παρ’ όλ’ αυτά, έχει χαρακτηριστεί σαν από τους 1ους μοντέρνους ζωγράφους, ενώ σημαντική θεωρείται η συνολική επίδρασή του στην ευρωπαϊκή ζωγραφική. Παρά την επίδραση που είχε το έργο του στην εποχή του, αλλά και τις ισχυρές αντιδράσεις που προκάλεσε, περιέπεσε σε λήθη τους αιώνες που ακολούθησαν το θάνατό του, για να επανέλθει στο προσκήνιο κυρίως στη διάρκεια του 20ού αιώνα, καταλαμβάνοντας και διατηρώντας έως σήμερα περίοπτη θέση στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης.

     Ο Μικελάντζελο Μερίζι γεννήθηκε 29 Σεπτέμβρη 1571, χρονολογία που επιβεβαιώνεται από μία πρόσφατη ανακάλυψη ενός συμβολαίου με το οποίο ανέλαβε μαθητευόμενος του ζωγράφου Σιμόνε Πετερτσάνο. Πιθανή ημερομηνία γέννησής του θεωρείται η 29η Σεπτεμβρίου, ημέρα γιορτής του Αρχάγγελου Μιχαήλ. Ο πατέρας του, Φέρμο Μερίζι, με καταγωγή από το χωριό Καραβάτζιο, ήτανε διακοσμητής-αρχιτέκτονας κι εργαζότανε στην υπηρεσία του Φραγκίσκου Α’ Σφόρτσα, μαρκησίου του Καραβάτζιο. Σύμφωνα μ’ έγγραφα της εποχής, συμπεραίνεται πως η οικογένεια Μερίζι ήταν εγκατεστημένη στο Μιλάνο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1570, τουλάχιστον μέχρι το θάνατο του Φέρμο Μερίζι από πανούκλα στις 20 Οκτώβρη 1577. Εξαιτίας της απώλειας τόσο του πατέρα του όσο και του θείου του, η μητέρα του μεγάλωσε τα 5 συνολικά παιδιά της οικογένειας υπό συνθήκες οικονομικής ανέχειας. Μετά το θάνατο του Φραγκίσκου Σφόρτσα, τη προστασία του νεαρού Καραβάτζιο ανέλαβε η οικογένεια των Κολόννα, συνδεόμενη δι’ επιγαμίας με αυτήν των Σφόρτσα.
     Ο Καραβάτζιο μαθήτευσε 4 χρόνια δίπλα στον ζωγράφο Σιμόνε Πετερτσάνο που καταγόταν από το Μπέργκαμο κι ήταν μαθητής του Τιτσιάνο. Σχετικά με τη δραστηριότητά του στη περίοδο της μαθητείας του, ελάχιστες πληροφορίες είναι γνωστές. Ήδη στις 6 Απρίλη του 1584 καταγράφεται η παρουσία του στο Μιλάνο, ως μαθητευόμενου του Πετερτσάνο, ενώ νομικά έγγραφα της περιόδου, που πραγματεύονται τη κληρονομιά των αδελφών Μερίζι, μαρτυράνε πως ήτανε κάτοικος του Καραβάτζιο το Σεπτέμβρη του 1589, τον Ιούνιο του 1590 και στα τέλη Μάρτη του 1591. Θεωρείται πιθανό πως κατά το ίδιο διάστημα επισκέφτηκε τη Βενετία όπου ήρθε σε επαφή με το έργο του Τζιορτζιόνε και του Τιτσιάνο.
Στις 11 Μάη 1592, οριστικοποιήθηκε το μοίρασμα της οικογενειακής του περιουσίας κι ο ίδιος πώλησε το μερίδιο που του απέμενε -μικρή έκταση γης- ενώ φαίνεται πως δεν επέστρεψε έκτοτε ποτέ στον τόπο καταγωγής του, τουλάχιστον όπως αυτό συμπεραίνεται από την απουσία σχετικών αναφορών σε άλλα σύγχρονα έγγραφα στην ευρύτερη περιοχή της Λομβαρδίας. Θεωρείται πιθανό πως αναζήτησε απλώς την επαγγελματική του ανέλιξη σε άλλες πόλεις, ωστόσο σύμφωνα με τον ιστορικό και βιογράφο του Τζοβάννι Πιέτρο Μπελόρι, εγκατέλειψε την περιοχή εξαιτίας ενός διαπληκτισμού του. Μία παρόμοια αναφορά συναντάται και στη 1η βιογραφία του από τον Τζούλιο Μαντσίνι, σύμφωνα με την οποία είχε σκανδαλώδη συμπεριφορά λόγω του ευέξαπτου χαρακτήρα του.
     Παρά το γεγονός πως δεν διαθέτουμε αναφορές σε συγκεκριμένα έργα που φιλοτέχνησε σε νεαρή ηλικία, η εκπαίδευση του κι εν γένει η πνευματική κίνηση στο νότο της Ιταλίας θα πρέπει να είχανε καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση της τέχνης του. Ο Μαντσίνι δίνει επίσης μία από τις λίγες αναφορές σχετικά με την εκπαίδευσή του, σύμφωνα με την οποία σπούδασε στο Μιλάνο για 4 ή 6 χρόνια. Tα πρώιμα έργα του Καραβάτζιο θεωρούνται επηρεασμένα από τον Πετερτσάνο αλλά κι άλλους καλλιτέχνες του Μιλάνου, ενώ δεν μπορούν ν’ αποκλειστούν κι επιρροές απ’ τον Τζιορτζιόνε, τον Τιτσιάνο ή ακόμη και από τον Μπελλίνι. Ειδικότερα, στο Μιλάνο είχε δημιουργηθεί εκείνη την εποχή μία νέα σχολή ζωγραφικής, που αντλούσε έμπνευση από την καθημερινότητα, ενώ αρκετοί ζωγράφοι είχαν απορρίψει τη σχολή του μανιερισμού.
     Η εγκατάσταση του στη Ρώμη τοποθετείται χρονικά τη περίοδο 1588-92, όταν είχε ήδη αποκτήσει σημαντική εμπειρία στο εργαστήριο του Πετερτσάνο, ωστόσο δεν υπάρχουν σύγχρονες πηγές για τα πρώτα χρόνια της παραμονής του στη καλλιτεχνική πρωτεύουσα της Ιταλίας. Σύμφωνα με τον Μαντσίνι, μετέβη στη Ρώμη στα 20 (1591), ενώ ασαφές είναι επίσης αν ταξίδεψε εκεί από το Μιλάνο ή αν, όπως αναφέρει ο Μπελόρι, μεσολάβησε η επίσκεψή του στη Βενετία. Η παλαιότερη εκτενής αναφορά στον άσημο τότε Καραβάτζιο φαίνεται πως είναι ένα αρχειακό έγγραφο σχετικά με τις προκαταρκτικές ανακρίσεις που πραγματοποίησε στις 11 και 12 Ιουλίου του 1597 ο συμβολαιογράφος του δικαστηρίου της Ρώμης, Tommaso de Richis, σχετικά με μία υπόθεση εγκλήματος που ωστόσο δεν οδηγήθηκε σε δίκη, ενώ ο ίδιος δεν είχε ανάμιξη σε παραβατική συμπεριφορά αλλά εμφανίστηκε ως μάρτυρας. Οι πίνακές του δεν ανταποκρίνονταν στη κυρίαρχη τάση εκείνης της περιόδου που ήταν ο μανιερισμός και θεωρείται μάλλον απίθανο να ‘βρισκαν αγοραστές.
Επίδραση στην πορεία του είχε αρχικά ένας πλούσιος ιεράρχης, ο Pandulfo Pucci, ο οποίος του πρόσφερε στέγη και τροφή με αντάλλαγμα αντιγραφές διαφόρων θρησκευτικών πινάκων που αναλάμβανε ο Καραβάτζιο, έργα που ωστόσο δεν έχουνε διασωθεί. Σύντομα, ο Καραβάτζιο εγκατέλειψε την οικία του Pucci και λίγο αργότερα προσβλήθηκε από βαρειά ασθένεια, κοινή για κείνη την εποχή, που τον ανάγκασε να περάσει περίπου 6 μήνες στο νοσοκομείο των απόρων Santa Maria della Consolazione. Εκεί, χάρη στις προσπάθειες του ηγούμενου του νοσοκομείου, που ήταν γνωστός της οικογένειας των Pucci, αντιμετωπίστηκε με τη μεγαλύτερη δυνατή φροντίδα και τελικά η ζωή του σώθηκε. Το διάστημα που βρισκόταν στο νοσοκομείο, εμπνεύστηκε κι ένα από τα πιο γνωστά έργα του, τον Άρρωστο Βάκχο, που θεωρείται πως πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία.
Νωρίτερα, πιθανότατα εργάστηκε στο εργαστήριο του Λορέντζο Σιτσιλιάνο, μέτριου καλλιτέχνη της εποχής που ειδικευότανε στη κατασκευή προτομών. Βέβαιη θεωρείται η παραμονή του στην οικία του μανιεριστή ζωγράφου Τζουζέπε Τσέζαρι, του επονομαζόμενου Καβαλιέρ ντ’ Αρπίνο, για διάστημα περίπου 8 μηνών, αν κι οι σχετικές αναφορές σε πρωτογενείς πηγές δεν είναι πάντα σύμφωνες. Κατά τον Μπελόρι, ο Καραβάτζιο εργάστηκε αποκλειστικά ως ζωγράφος λουλουδιών και φρούτων, φιλοτεχνώντας ορισμένες εξαιρετικές συνθέσεις. Με δεδομένο πως η προσωπική συλλογή του Αρπίνο δεν περιέχει έργα αυτού του είδους, εικάζεται πως είτε δεν διασώθηκαν είτε πουλήθηκαν από τον Αρπίνο χωρίς την υπογραφή του δημιουργού τους. 3 συνθέσεις που φέρουν σχετικά στοιχεία νεκρής φύσης, ο Άρρωστος Βάκχος (περ. 1593/94, πινακοθήκη Μποργκέζε), το Αγόρι Με Καλάθι Φρούτων (περ. 1593/94) και το γνωστό μόνο μέσα από αντίγραφα Αγόρι Που Ξεφλουδίζει Φρούτο (περ. 1593/94, ιδιωτική συλλογή), θεωρείται πως φιλοτεχνήθηκαν την ίδια περίοδο.
     Δουλεύοντας στο πλευρό του Αρπίνο, ήρθε σ’ επαφή με αρκετούς πλούσιους φιλότεχνους στη Ρώμη, καθώς επίσης και με εμπόρους τέχνης. Αυτή η περίοδος θα πρέπει να είναι κι η 1η που κατάφερε να πουλήσει πίνακές του. Περίπου το 1594, εγκατέλειψε τον Αρπίνο αποφασισμένος να ακολουθήσει μία αυτόνομη πορεία ως ζωγράφος. Ευνοήθηκε από τη γνωριμία του με τον μονσινιόρ Φαντίνο Πετρινιάνι, που του παραχώρησε στέγη και πιθανώς προώθησε έργα του βοηθώντας στην πώλησή τους σε εκκλησιαστικούς κύκλους. Αναφέρεται ότι αυτή την περίοδο φιλοτέχνησε πλήθος έργων, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν οι πίνακες Ανάπαυση Κατά Τη Φυγή Στην Αίγυπτο (1596/97, Ρώμη, πινακοθήκη Ντόρια Παμφίλι), Η Χειρομάντισσα (1596/97. Παρίσι, Λούβρο) κι Η Μετανοούσα Μαγδαληνή (1596/97, Ρώμη, πινακοθήκη Ντόρια Παμφίλι). Το συνεσταλμένο και περίτεχνο ύφος που καλλιέργησε σε αυτά αντλούν από τη τεχνοτροπία της βόρειας Ιταλίας ενώ ορισμένα στοιχεία της σύνθεσης στην Ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο παραπέμπουν στη βενετική παράδοση.
Παρά τις γνωριμίες του με τον καλλιτεχνικό κόσμο της Ρώμης, επέλεξε να συναναστρέφεται με άλλους άπορους ζωγράφους και να ακολουθεί έναν σκανδαλώδη -για τα πρότυπα της εποχής- τρόπο ζωής, με αποτέλεσμα να έχει και συχνά προβλήματα με την αστυνομία του Βατικανού. Σε αναζήτηση χρημάτων για την επιβίωσή του, στράφηκε σε έναν Γάλλο έμπορο τέχνης με το όνομα Maestro Valentino, ο οποίος τον συμβούλεψε να ζωγραφίσει θρησκευτικούς πίνακες καθώς είχαν μεγάλη ζήτηση. Ωστόσο, ο Καραβάτζιο φαίνεται πως αγνόησε τις συμβουλές του Valentino, καθώς ανάμεσα στα έργα του εκείνης της περιόδου συγκαταλέγονται κυρίως πίνακες με καθημερινά θέματα, από τους οποίους αποκόμισε λίγα χρήματα. Αργότερα, φαίνεται πως τελικά πείστηκε να πραγματοποιήσει το πρώτο του θρησκευτικό έργο, που όμως δεν βασιζόταν σε κάποιο δημοφιλές θέμα όπως η Σταύρωση, αλλά έφερε τον τίτλο Η Έκσταση Του Αγίου Φραγκίσκου (1595). Το τελικό αποτέλεσμα, σε συνδυασμό και με άλλους πίνακες της ίδιας περιόδου όπως Οι Χαρτοκλέφτες ή Η Χειρομάντισσα, του εξασφάλισε την εκτίμηση αρκετών φιλότεχνων και μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα 1α ώριμα έργα του που σηματοδότησε τις απαρχές του μπαρόκ και προανήγγειλε τις μεταγενέστερες σημαντικές θρησκευτικές συνθέσεις του.
     Το επόμενο διάστημα, ο καρδινάλιος Φραντσέσκο Μαρία ντελ Μόντε, εντυπωσιασμένος από το ταλέντο του, τού πρόσφερε τροφή και στέγη την οποία εκείνος αποδέχτηκε. Ο ντελ Μόντε βρισκότανε στο επίκεντρο των καλλιτεχνικών κύκλων της Ρώμης κι ο Καραβάτζιο κατόρθωσε να πραγματοποιήσει διασυνδέσεις με ισχυρούς πάτρονες αλλά και διακεκριμένους ποιητές που με τη σειρά τους προέβαλαν το έργο του. Παρέμεινε στην οικία του τουλάχιστον μέχρι τις 19 Νοέμβρη 1600, ενώ στη κατοχή του ντελ Μόντε βρέθηκαν αργότερα 10 πίνακες του. Το ανεπτυγμένο ενδιαφέρον του προστάτη του για τη μουσική και την αλχημεία φαίνεται πως σχετίζονται με τουλάχιστον 3 παραγγελίες, για τα έργα Οι Μουσικοί (ή Συναυλία, 1595-7, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης), Αγόρι Με Λαούτο (1596-7, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, δάνειο από τη συλλογή Wildenstein) καθώς και την εικονογράφηση της οροφής του αλχημικού εργαστηρίου του ντελ Μόντε με τις μορφές του Δία, του Ποσειδώνα και του Πλούτωνα. Υπό την προστασία του ντελ Μόντε, ο Καραβάτζιο εξελίχθηκε σημαντικά, προσφέροντας -κυρίως θρησκευτικούς- πίνακες μεγάλης αξίας. Ζωγράφισε θέματα που σπάνια είχανε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν ενώ κάτω από τη πίεση των καρδινάλιων, να αποτυπώσει γνωστά βιβλικά θέματα, τα απέδωσε με ένα τρόπο που απείχε από τα καθιερωμένα πρότυπα της εποχής, θυμίζοντας συχνά σκηνές της καθημερινότητας.
     Ένα παράδειγμα που αποτυπώνει τον αντισυμβατικό χαρακτήρα της τέχνης του Καραβάτζιο αποτελεί ο πίνακας Η ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο (1596-1597), όπου παριστάνεται η Παναγία με μαλλιά σε έντονο κόκκινο χρώμα και σε αντιδιαστολή με τα ξανθά μαλλιά του Χριστού. Στα τέλη του 16ου αι., ο Καραβάτζιο ήταν ένας αναγνωρισμένος για το ταλέντο του ζωγράφος. Το 1599 ανέλαβε επίσης μία σημαντική παραγγελία για την διακόσμηση του παρεκκλησίου Κονταρέλλι της εκκλησίας του Αγίου Λουδοβίκου των Γάλλων (San Luigi dei Francesi) στην Ρώμη, έργο για το οποίο ήταν υποψήφιοι αρκετοί ακόμη καθιερωμένοι ζωγράφοι. Αν και δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένος ο λόγος που ο Καραβάτζιο ανέλαβε τελικά την παραγγελία, θεωρείται πιθανό πως καταλυτικό ρόλο είχε η επιρροή του ντελ Μόντε. Για τις ανάγκες του έργου παρέδωσε 2 πίνακες σημαντικούς, Το Μαρτύριο του Αγίου Ματθαίου κι Η Κλήση του Αγίου Ματθαίου, τους οποίους φιλοτέχνησε πάνω σε μουσαμάδες μεγάλων διαστάσεων, πρακτική ασυνήθιστη για έργα εκκλησιών.
     Η φήμη που απέκτησε μέσα από αυτά τα έργα, είχε ως αποτέλεσμα να αναλάβει μία ακόμη σημαντική παραγγελία για ένα παρεκκλήσι στην εκκλησία Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο. Το συμβόλαιο της συγκεκριμένης συμφωνίας, ανακαλύφθηκε το 1920 και αναφέρεται συνολικά σε δύο έργα που θα παρέδιδε ο Καραβάτζιο. Τα θέματα της παραγγελίας ήταν Η Σταύρωση του Αγίου Πέτρου και Η Μεταστροφή Του Παύλου. Οι πρώτες εκδοχές των έργων απορρίφθηκαν, πιθανά διότι θεωρήθηκαν προκλητικές, αλλά τελικά παρέδωσε με καθυστέρηση τα έργα, σε μία μορφή που έγινε αποδεκτή.
     Η περίοδος 1602-06 αποδείχθηκε ιδιαίτερα παραγωγική και δημιουργική. Παράλληλα, συνοδεύτηκε κι από προβλήματα με τη δικαιοσύνη. Εξ αιτίας μιας δημόσιας αρνητικής κριτικής του κατά του ζωγράφου Τζοβάννι Μπαλιόνε, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Τελικά αφέθηκε ελεύθερος κυρίως χάρη στην επέμβαση ορισμένων καρδινάλιων και του μαρκησίου Τζουστινιάνι. Το 1604, ένας συμβολαιογράφος με το όνομα Μαριάνο Πασκαλόνε, εμφανίστηκε αιμόφυρτος στην αστυνομία δηλώνοντας πως ο Καραβάτζιο είχε αποπειραθεί να τον σκοτώσει. Εγκατέλειψε τότε τη Ρώμη κι αναζήτησε καταφύγιο στη Γένοβα, στο πλευρό του πρίγκηπα Μάρτσο Κολόννα. Επέστρεψε στη Ρώμη όταν, για άγνωστους λόγους, ο Πασκαλόνε απέσυρε τις κατηγορίες εναντίον του. Παρά τη κακή φήμη που είχε αναπτύξει, η προστασία του από τον Κολόννα του έδωσε την ευκαιρία να λάβει αρκετές παραγγελίες, μεταξύ αυτών και μία για την εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Του ανατέθηκε να ζωγραφίσει μία Παναγία, έργο που θα αποτελούσε μία πολύ σημαντική ευκαιρία για την καταξίωση κάθε ζωγράφου. Παρόλα αυτά, ο Καραβάτζιο επέλεξε να ολοκληρώσει το έργο υιοθετώντας μία πλήρως αντισυμβατική προσέγγιση, που χαρακτηρίστηκε ως ιερόσυλη κι ασεβής. Στον πίνακα που παρέδωσε, με τον τίτλο Η Παναγία Με Το Φίδι (1605-1606), αποτύπωσε την Παναγία ως μία κοινή θνητή, την Αγία Άννα σαν μια άσχημη γερασμένη γυναίκα και τον Χριστό εντελώς γυμνό παρ’ ότι δεν ήταν σε βρεφική ηλικία. Το έργο φυσικά απορρίφθηκε, στερώντας του την ευκαιρία να λάβει επίσημη αναγνώριση ως ζωγράφος.
     Στις 29 Μάη 1606, κατά τη διάρκεια λογομαχίας, o Καραβάτζιο σκότωσε με μαχαίρι ένα νεαρό ονόματι Ρανούτσιο Τομασσόνι. Τα αίτια ενδεχομένως να ήταν οικονομικά ή/κι ερωτικά ή πολιτικά. Ο ίδιος τραυματίστηκε αλλά κατάφερε να διαφύγει, ενώ οι φίλοι του που ήταν παρόντες στο επεισόδιο φυλακίστηκαν. Για τη πράξη του καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο κι εξορία, γεγονός που έδινε το δικαίωμα σε κάθε μέλος της αστυνομίας του Βατικανού να τον εκτελέσει επιτόπου. Εγκατέλειψε μεταμφιεσμένος τη Ρώμη αφού αναζήτησε μάταια καταφύγιο στους πρώην προστάτες του. Πρώτο σταθμό της περιπλάνησής του αποτέλεσε η Νάπολι, όπου παρέμεινε αρχικά για περίπου 8 μήνες. Η φήμη του ήταν ήδη πολύ μεγάλη και σε αυτό το διάστημα ολοκλήρωσε αρκετές παραγγελίες έργων με κυριότερα την Παναγία Του Ροζαρίου, τις Επτά πράξεις Ελεημοσύνης και τη Μαστίγωση Του Χριστού, όλα τους αριστουργήματα.
     Παρά την μεγάλη του επιτυχία και φήμη, εγκατέλειψε τη πόλη κι έφυγε για τη Μάλτα. Η πιο πιθανή αιτία της μετακίνησής του θεωρείται η πρόθεσή του να γίνει Ιππότης του Τάγματος της Μάλτας, ώστε να μπορεί πιο εύκολα να διεκδικήσει μια απονομή χάριτος από τον Πάπα και να επιστρέψει στο μέλλον στη Ρώμη. Εκεί έζησε για περίπου 5 μήνες, διάστημα στο οποίο ολοκλήρωσε το έργο Ο Άγιος Ιερώνυμος Στο Σπουδαστήριό Του για τον καθεδρικό ναό της Βαλέτας. Άλλοι αξιοσημείωτοι πίνακες της ίδιας περιόδου είναι ο τεραστίων διαστάσεων Αποκεφαλισμός Του Αγίου Ιωάννη Του Βαπτιστή (ο μοναδικός που φέρει την υπογραφή του), η προσωπογραφία του Μεγάλου Μάγιστρου Alof de Wignacourt, καθώς κι ο Ερωτιδέας Που Κοιμάται, έργο που βρισκότανε σε πλήρη αντίθεση με το ασκητικό πνεύμα των Ιπποτών. Ο Καραβάτζιο τελικά εκδιώχθηκε από το τάγμα, χαρακτηριζόμενος ως διεφθαρμένος και ρυπαρός (putridum et foetidum) και κατέφυγε στη Σικελία, αρχικά στις Συρακούσες κι αργότερα στη Μεσσίνα.
     Το 1609 επέστρεψε στη Νάπολι όπου έγινε εναντίον του απόπειρα δολοφονίας, που οι λόγοι της παραμένουν άγνωστοι. Το καλοκαίρι του 1610 αποφάσισε να εγκαταλείψει τη πόλη κι έφτασε με πλεούμενο στο κοντινό στη Ρώμη λιμάνι, Πόρτο Έρκολε που βρισκόταν υπό ισπανική κατοχή, ενώ πιθανότατα σταμάτησε να ζωγραφίζει. Εκεί φέρεται να συνελήφθη και να εξαγόρασε την απελευθέρωσή του, τα ίχνη του όμως χάνονται σ’ αυτό το σημείο. Στις 28 Ιουλίου, δημοσιεύτηκε η είδηση του θανάτου του διάσημου ζωγράφου, ενώ 3 μέρες αργότερα μία νέα δημοσίευση αναφερόταν σε θάνατό του από σοβαρή ασθένεια. Ως επίσημη ημερομηνία θανάτου του θεωρείται η 18 Ιουλίου 1610, ωστόσο παραμένει υπό διερεύνηση ο ακριβής χρόνος κι η αιτία του θανάτου του.
     Το έργο του Καραβάτζιο συχνά αντιμετωπίστηκε αρνητικά στην εποχή του, κυρίως λόγω του σκανδαλώδους τρόπου με τον οποίο αποτύπωνε τα θέματά του, ωστόσο ακόμη και οι επικριτές του αναγνώριζαν το ταλέντο του. Η ζωγραφική του θεωρείται πως διαμόρφωσε καταλυτικά τη μπαρόκ σχολή, επιδιώκοντας να ανατρέψει τον μανιερισμό των παλαιότερων ζωγράφων. Διαμόρφωσε ένα ρεαλιστικό ύφος στη ζωγραφική, με έντονα στοιχεία δραματοποίησης και θεατρικότητας. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό στοιχείο των έργων του αποτελούσε η χρήση των φωτοσκιάσεων και των φωτεινών αντιθέσεων (κιαροσκούρο). Αν κι η τεχνική αυτή είχε αναπτυχθεί πριν από τον Καραβάτζιο, εκείνος την υιοθέτησε με απόλυτο τρόπο και θεωρείται πως αποτέλεσε τον ιδανικό εκφραστή της. Το δεδομένο στυλ έμεινε γνωστό στην ιστορία της τέχνης ως τενεμπρισμός, δηλαδή ελεύθερα τεχνική που χρησιμοποιεί το σκοτάδι σαν ουσιαστικό στοιχείο ενός έργου.
     Ζωγράφιζε με μεγάλη ταχύτητα, χωρίς προπαρασκευαστικά σχέδια και χρησιμοποιώντας μοντέλα εκ του φυσικού, τα οποία απεικόνιζε απ’ ευθείας στον καμβά. Λεπτομερείς έρευνες πάνω σε πίνακές του, φανερώνουν πως απουσίαζαν ίχνη σχεδίου, ενώ χρησιμοποιούνταν μόνο κάποιες αδρές χαράξεις, κυρίως για τον καθορισμό της σύνθεσης και της θέσης των μοντέλων. Θεωρείται πως η χρήση ζωντανών μοντέλων αποτελούσε βασικό συστατικό στοιχείο για το ρεαλισμό που αναζητούσε να αποδώσει.
     Μετά το θάνατό του, η φήμη του εξασθένισε γρήγορα και το όνομά του ουσιαστικά εξαφανίστηκε από καταλόγους. Ο πρώτος του βιογράφος ήταν ο ζωγράφος Τζοβάννι Μπαλιόνε, ο οποίος δεν έτρεφε συμπάθεια προς το έργο του. Πολλοί από τους πίνακές του αποδόθηκαν σε άλλους ζωγράφους, ενώ παράλληλα έργα που δεν του ανήκαν αποδόθηκαν σε αυτόν. Μετά από μια μακροχρόνια λήθη, το έργο του Καραβάτζιο άρχισε να επανεκτιμάται στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ο Wolfgang Kallab, μελετώντας κάποιους πίνακες, αναγνώρισε σε αυτούς πολλά κοινά στοιχεία και τελικά μετά από ενδελεχή έρευνα τους απέδωσε στον Μικελάντζελο Μερίζι. Εκείνη την εποχή, ελάχιστα ήταν γνωστά για τον Καραβάτζιο, ενώ μόλις ένα έργο έφερε την υπογραφή του. Ωστόσο, με έναυσμα την έρευνα του Kallab και την μεσολάβηση και άλλων ειδικών, σύντομα ξεκίνησε να αποκαλύπτεται το κυρίως σώμα του έργου του Καραβάτζιο. Στην ανάδειξη του έργου του σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε επίσης η ανακάλυψη σχετικών εγγράφων στις πόλεις όπου έζησε και δημιούργησε…
     Το γεγονός είναι ότι το έργο του επηρέασε γενιές καλλιτεχνών του νέου ύφους του μπαρόκ. Ανάμεσά τους οι Τζοβάννι Μπαλιόνε, Λεονέλλο Σπάντα, Οράτσιο Τζεντιλέσκι, Κάρλο Σαρατσένι, Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι, οι Καραβατζιστές της Ουτρέχτης, Φλαμανδοί (Ρούμπενς κι Άμπραχαμ Γιάνσσενς, Γάλλοι (Ζωρζ ντε Λα Τουρ και Σιμόν Βουέ) και Ισπανοί (Φρανθίσκο Ριμπάλτα και Χοσέ Ριμπέρα).
     Το 1920, ο ιστορικός τέχνης Roberto Longhi μελέτησε περαιτέρω τη δομή και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του έργου του, ισχυριζόμενος πως μεταγενέστεροι καλλιτέχνες όπως ο Βερμέιρ ή ο Ρέμπραντ δεν θα είχαν υπάρξει χωρίς τον Καραβάτζιο, ενώ η τεχνική ζωγράφων όπως ο Ντελακρουά ή ο Μανέ θα ήτανε ριζικά διαφορετική. Ο Αμερικανός ιστορικός Μπέρναρντ Μπέρενσον επίσης σχολίασε πως “εκτός από τον Μιχαήλ Άγγελο, κανένας Ιταλός ζωγράφος δεν άσκησε τόσο έντονη επιρροή”. Οι νέες έρευνες και κριτικές πάνω στο έργο του Καραβάτζιο ενίσχυσαν τη φήμη του και οδήγησαν σε μία 1η σημαντική έκθεση με τίτλο Καραβάτζιο και Καραβατζιστές (Caravaggio e dei Caravaggeschi), μετά τον Β’ Παγκ. Πόλ. Αργότερα ακολούθησαν κι άλλες εκθέσεις για τον Καραβάτζιο, ο οποίος είχε πλέον αναγνωριστεί ως μεγάλος ζωγράφος του παρελθόντος.
Ο Μικελάντζελο Μερίζι γνωστός ως Καραβάτζιο ( το όνομα της πόλης που μεγάλωσε), χάνει πατέρα, αδελφό, θείο και παππού την ίδια μέρα από πανώλη, έρχεται στη Ρώμη να δοκιμάσει την τύχη του. Χωρίς λεφτά, χωρίς στέγη, κοιμόταν καταγής δίχως στρώμα, στις όχθες του Τίβερη πουλώντας για ένα κομμάτι ψωμί τους πίνακες του με φρούτα και λουλούδια σε μεσάζοντες που τα μεταπουλούσαν πανάκριβα σε πλούσιους ως διακόσμηση στις πολυτελείς κατοικίες τους.
Είναι ένας γεροδεμένος νεαρός, 20-25 χρονών, με μακριά μαλλιά, μαύρα μάτια, μαύρα πυκνά φρύδια, μαύρα μούσια, βρώμικα μαύρα ρούχα, τρύπιες κάλτσες έχοντας πάντα μαζί του παρανόμως ένα σπαθί. Περνούσε τις μέρες του σε ταβέρνες και χαρτοπαικτικές λέσχες και τα βράδια με πόρνες, αρσενικές και θηλυκές, δεν παντρεύτηκε ποτέ, δεν ζωγράφισε ποτέ μια γυμνή γυναίκα, τα έργα του γεμάτα νεαρά αγόρια με ζουμερά χείλη που προσφέρουν στον θεατή φρούτα, κρασί, λουλούδια και τους εαυτούς τους. Οξύθυμος, παρορμητικός, έτοιμος για καυγά για ασήμαντες αφορμές, ο κατάλογος με τα παραπτώματα του μακρύς: ξυλοκοπεί σερβιτόρο επειδή του έφερε αγκινάρες ενώ είχε ζητήσει ελαιόλαδο, βανδάλισε το σπίτι μιας πόρνης επειδή αρνήθηκε να πάει μαζί του, πετροβολά τα όργανα της τάξης που πήγαν να τον συλλάβουν, φυλακίζεται για συκοφαντική δυσφήμηση ενός άλλου ζωγράφου, σώζεται συνεχώς από θαυμαστές του σε υψηλά αξιώματα.
Τον Μάη του 1606, όντας ο μεγαλύτερος ζωγράφος της εποχής, σκοτώνει τον Ρ. Τομασόνι για χατίρι μια ιερόδουλης, κοινής ερωμένης και των δυο. Καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο, η αστυνομία μπορούσε να τον εκτελέσει επιτόπου όπου τον έβρισκε. Εγκατέλειψε μεταμφιεσμένος τη Ρώμη για τη Νάπολι τη 2η μεγαλύτερη πόλη της Ευρώπης μετά το Παρίσι, υπό ισπανική κατοχή τότε, όπου τον υποδέχονται με τιμές. Σύντομα, φεύγει για τη Μάλτα να γίνει Ιππότης του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη με σκοπό να διεκδικήσει απονομή χάριτος από τον Πάπα για το έγκλημα του. Τον χρίζουν Ιππότη όχι βέβαια λόγω καταγωγής αλλά λόγω εξαιρετικού ταλέντου, θέμα χρόνου να τσακωθεί και πάλι, συγκρούστηκε με έναν ιππότη και φυλακίστηκε, το έγκλημα του πιθανώς ερωτικής φύσεως, επειδή δεν καταγράφεται επίσημα στα αρχεία του Τάγματος, τονε χαρακτηρίζουνε διεφθαρμένο και ρυπαρό, καταφέρνει ν’ αποδράσει από τη φυλακή και γυρίζει από πόλη σε πόλη (Σημ.: Το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, οι 2οι μετά την Αιτή που αναγνωρίσανε το Αγώνα της Ανεξαρτησίας μας, μόλις το 1823).
Όπου και να πήγαινε έβρισκε πάντα δουλειά και πληρωνότανε πλουσιοπάροχα, αλλά πιά βρισκότανε στα όρια της παράνοιας. Κοιμόταν οπλισμένος κι ένιωθε παντού γύρω του εχθρούς, έσκιζε τα έργα του όταν δέχονταν αρνητική κριτική. Το ίδιο σκανδαλώδεις κι οι καινοτομίες που έφερε στη τέχνη! Διαμόρφωσε τη μπαρόκ σχολή, εισήγαγε στη ζωγραφική το δράμα και τη θεατρικότητα, τελειοποιώντας τη τεχνική του κιαροσκούρο (σκιοφωτισμού/φωτοσκίασης), τον συνδυασμό φωτοσκιάσεων και φωτεινών αντιθέσεων. Ο κύριος πίνακας βρίσκεται στο σκοτάδι κι οι μορφές/αντικείμενα φωτίζονται επιλεκτικά ώστε να αναδύονται μέσα από τις σκιές εξασφαλίζοντας τη συμμετοχή και την συγκινησιακή φόρτιση του θεατή.
Δημιούργησε δική του σχολή τους Καραβατζιστές “χωρίς τον Καραβάτζιο, Ρούμπενς, Ριβέρα, Βερμέερ, Ρέμπραντ, Ντελακρουά ή Μανέ δεν θα είχαν υπάρξει ή η τεχνική των θα ήτανε ριζικά διαφορετική, -αν εξαιρέσεις τον Μιχαήλ Άγγελο, κανείς Ιταλός ζωγράφος δεν άσκησε τόσον έντονη επιρροή“.
Χρησιμοποιούσε μοντέλα εκ του φυσικού, τα οποία απεικόνιζε απ’ ευθείας στον καμβά με μεγάλη ταχύτητα, χωρίς προπαρασκευαστικά σχέδια. Λεπτομερείς αναλύσεις με ακτίνες X πάνω σε πίνακες του επιβεβαιώνουν την πλήρη απουσία σχεδίων, σκανδαλίζοντας τους σύγχρονους του που θεωρούσαν τα προπαρασκευαστικά σχέδια κάτι το αυτονόητο. Για να σκανδαλίσει περισσότερο, παρά τις γνωριμίες του με τον υψηλό καλλιτεχνικό κόσμο της Ρώμης και τους πλούσιους καρδινάλιους, επέλεξε να ζει στις φτωχογειτονιές κι αναζητούσε τα μοντέλα του στους περιστασιακούς ερωτικούς συντρόφους του, στις ιερόδουλες ακόμα και στα αποβράσματα της κοινωνίας και τους ζωγραφίζει όπως τους βλέπει με όλες τις φυσικές ατέλειες χωρίς καμιά διάθεση εξιδανίκευσης.
Οι περισσότεροι ζωγράφοι της εποχής παρουσίαζαν τους Αγίους ως εξωπραγματικά, θεϊκά όντα, οι δικοί του Άγιοι έμοιαζαν με ρακένδυτους εργάτες και αγρότες, οι Απόστολοι με γυμνά πρησμένα πόδια, η Παναγία με την μορφή γνωστής ιερόδουλης ο ωμός ρεαλισμός του ενόχλησε αρκετούς, θεωρήθηκε ιερόσυλος, ασεβής και χυδαίος, στην ερώτηση ποιος ήταν ο δάσκαλος του αυτός έδειξε τον κόσμο που περνούσε τον δρόμο, συχνά τον αναγκάζουν να ξαναφτιάξει τα έργα του ή να βρει άλλους αγοραστές. Για τον Καραβάτζιο τα πιο ιερά γεγονότα, αυτά που μας προκαλούνε δέος θα μπορούσανε κάλλιστα να διαδραματίζονται σε ταπεινά καλντερίμια, υπόγεια καπηλειά ή ταπεινά πανδοχεία όπως στο αριστουργηματικό Το Δείπνο Στους Εμμαούς (1601, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη) που τονε ζωγραφίζει στο απόγειο της φήμης του, σε ηλικία 30 ετών!
Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Λουκά (24:13-32), στον δρόμο από την Ιερουσαλήμ προς το χωριό Εμμαούς στη Παλαιστίνη, μέρες μετά τη Σταύρωση του Χριστού, 2 Απόστολοι συναντούν έναν άγνωστο στο δρόμο και τον παίρνουν μαζί τους. Κουρασμένοι σταματάνε σε πανδοχείο για να δειπνήσουνε. Καθώς έτρωγαν μαζί, ο νέος πήρε το ψωμί και το κρασί, τα ευλόγησε και στράφηκε προς το μέρος τους, για να τους τα προσφέρει με τον ίδιο τρόπο που έκανε ο Ιησούς στον Μυστικό Δείπνο, μόλις αυτοί Τον αναγνώρισαν, Εκείνος αμέσως εξαφανίστηκε.
Όλη η Υψηλή Τέχνη του συγκεντρωμένη εδώ, φως, σκιές, θεατρικές χειρονομίες, ρεαλισμός, συμβολισμός! Το ιερό θέμα διαδραματίζεται σε ένα ταπεινό πανδοχείο με τον ιδιοκτήτη , όρθιο αριστερά, πλάι στο Χριστό, να γίνεται μάρτυρας της ιερής στιγμής που την αναπαριστά μέσα από τα δικά του μάτια. Το Ευαγγέλιο αναφέρει ότι ο Ιησούς εμφανίστηκε με άλλη μορφή και γι’ αυτό τονε παρουσιάζει ως νεαρό αγένειο άτομο χωρίς τα σημάδια της σωματικής εξουθένωσης του μαρτυρίου Του. Επιλέγει να μας δείξει τη πιο δραματική στιγμή, τη στιγμή της αναγνώρισης από τους μαθητές Του.
Οι 3 μορφές σχηματίζουνε τρίγωνο με το Χριστό στη κορυφή του. Αριστερά, ο ένας μαθητής πιάνει τη καρέκλα του και πλησιάζει πιο κοντά στο τραπέζι για τον δει καλλίτερα, δεν πιστεύει στα μάτια του, στα δεξιά, ο άλλος μαθητής απλώνει τα χέρια του με μιαν αντανακλαστική κίνηση έκπληξης, δέους, σοκ μπρος στη ξαφνική ανακάλυψη, τα χέρια του απλώνονται εκτός του ζωγραφικού χώρου, θεατρικό τρυκ που αυξάνει τη δραματικότητα. Οι μορφές σχεδόν σε φυσικό μέγεθος και σε 1ο επίπεδο, νομίζουμε πως η σκηνή διαδραματίζεται μπρος μας, ότι είμαστε κι εμείς στο δωμάτιο! Τα ιερά πρόσωπα, Χριστός κι Απόστολοι, γειώνονται, παίρνουνε τη μορφή καθημερινών ανθρώπων, εργάτες ή αγρότες, με σκισμένο το μανίκι, ατημέλητα ρούχα, στο πρόσωπο τα σημάδια της ηλικίας τους, απογυμνωμένοι από κάθε είδους ηρωϊκότητα Γήινοι Αγίοι κι όχι εξαϋλωμένες οντότητες.
Από μόνη της η Νεκρή Φύση ξεχωριστός πίνακας, το καλάθι με τα σταφύλια, ρόδια, σύκα, μήλα, αριστουργηματική η απόδοση της επιφάνειας του ψητού κοτόπουλου, της καρέκλας, της κανάτας που φιλτράρει το φως πάνω στο λευκό τραπεζομάντηλο, ενώ τοποθετώντας το καλάθι στο άκρο του τραπεζιού έτοιμο να πέσει θες ν’α απλώσεις το χέρι σου και να το πιάσεις, η επισφαλής θέση του έχει τον συμβολισμό της, θυμίζει στον θεατή το εφήμερο των επίγειων απολαύσεων.
Όλη η τέχνη του Καραβάτζιο μια λέξη, Φως: Με τον πίνακα στο σκοτάδι , το φως εισέρχεται στο χώρο από τ’ αριστερά πέφτει επιλεκτικά κι αποκαλύπτει την έκπληξη-φόβο των Αποστόλων. Φως που το διαχειρίζεται με τέτοια μαεστρία ώστε το μάτι του θεατή να μην αντιλαμβάνεται τις λεπτές μεταπτώσεις, κάνει το μαύρο να φαίνεται σκουρότερο και το λευκό, λευκότερο. Η τεχνική του (κιαροσκούρο), αρκετά δυσνόητη, επιτρέπει στα χρώματα να «αναμιχθούν», ώστε να δώσουν την ψευδαίσθηση φυσικού φωτός. Το φως λειτουργεί και συμβολικά, καθώς δεν υπάρχει κανένα κερί, δίνεται η εντύπωση του θαύματος με τον αποκαλυφθέντα Ιησού να ακροβατεί μεταξύ του ορατού κόσμου της φθαρτής ύλης και του πνευματικού, με τον Ιησού γέφυρα μεταξύ των δύο κόσμων. Με τον ίδιο τρόπο η Θεία Αποκάλυψη μπορεί να μπει και στη δική μας καθημερινή ζωή, ο Χριστός συνοδοιπόρος της δικής μας ζωής, σε μας επαφίεται αν δεχτούμε τη πρόσκληση! Ακριβώς αυτό εκμεταλλεύτηκε η Εκκλησία, την μοναδική δύναμή του να μετατρέπει ιερές σκηνές σε καθημερινές με τρόπο που κανένας καλλιτέχνης δεν είχε επιχειρήσει στο παρελθόν πετυχαίνοντας την συναισθηματική συμμετοχή του θεατή και δυναμώνοντας το θρησκευτικό αφήγημα της! η Εκκλησία είχε βρει στον αμαρτωλό αλητάκο τον καλλίτερο διαφημιστή της!
Το ταλέντο του θα έσωζε πάλι τη ζωή του, ένας Καρδινάλιος μ’ επιρροή ζητά χάρη από τον Πάπα. Το καλοκαίρι του 1610 πήρε το πλοίο για να επιστρέψει στη Ρώμη ως λαθρεπιβάτης, τσακώνεται και πάλι στο καράβι, το εγκαταλείπει τραυματισμένος, στη παραλία της πόλης Πόρτο Έρκολε, τρέχει μόνος με πυρετό κάτω από τον καυτό ήλιο, πεθαίνει από εξάντληση, μόνος του όπως είχε ζήσει. 3 μέρες μετά το θάνατο του, έφτασε και το έγγραφο με το οποίο ο Πάπας Παύλος ο Ε’ του ‘δινε χάρη κι άφεση αμαρτιών, το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ. Ήταν μόλις 38 ετών!
“Είναι η παρουσία μοναδικών ιδιοτήτων κι όχι η απουσία ελαττωμάτων, αυτό που χαρακτηρίζει μια ιδιοφυία, τέτοιος ήταν ο Καραβάτζιο, ότι κάνει είναι μίμηση Χριστού, όπως Εκείνος έβγαζε από τον κακό δρόμο π.χ. τον τελώνη Ματθαίο και τον συμπεριέλαβε στους Αποστόλους Του, έτσι κι ο ζωγράφος με τη τέχνη του βγάζει από το δρόμο τους περιθωριακούς, τους φτωχούς, του ανήμπορους, ποιος από εμάς μπορεί να αποκλείσει από τον Παράδεισο τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους, μόνο ο Θεός αποφασίζει!
Το Δείπνο Στους Εμμαούς, ένας αλητάκος, ένας ευφυής αμαρτωλός, ο καλλίτερος διαφημιστής του μηνύματος της Εκκλησίας!