Βιογραφικü
Ο ΙσοκρÜτης (436 π.Χ.-338 π.Χ.) Þταν αρχαßος ¸λληνας ρÞτορας, Ýνας απü τους 10 Αττικοýς ρÞτορες. ¹ταν απü τους σπουδαιüτερους ρητοδιδÜσκαλους της κλασικÞς αρχαιüτητας, που θεωρεßται συγχρüνως Ýνας απü τους παρÜγοντες που διαμüρφωσαν την πολιτικÞ κατÜσταση του καιροý του. Λßγο μεγαλýτερος απü τον ΠλÜτωνα, υπÞρξε λογογρÜφος και ρητοροδιδÜσκαλος που Ýζησε και συνÝγραψε στα ßδια μ’ εκεßνον πολιτισμικÜ και κοινωνικÜ πλαßσια του Πελοποννησιακοý πολÝμου και της μετÜβασης απü τον χρυσü αιþνα στη περßοδο παρακμÞς της αθηναúκÞς πüλης-κρÜτους. Η ανÜμιξÞ του στα κοινÜ Þταν Ýμμεση, üταν με τους λüγους του προσπÜθησε να παρÝμβει στην πολιτικÞ της ΑθÞνας εκφρÜζοντας πανελλÞνιες ιδÝες. Σþζονται 21 λüγοι του, 9 επιστολÝς και μερικÜ Üλλα αποσπÜσματα.
Ο 4ος σε σειρÜ στους περßφημους αττικοýς ρÞτορες. ¹ταν υιüς του Θεοδþρου του αυλοποιοý κι Ýτυχε καλÞς κι επιμελημÝνης αγωγÞς και παιδεßας. ΦιλομαθÞς, μαθÞτευσε σε ονομαστοýς σοφιστÝς (Γοργßας, Τεισßας), γνþρισε ακüμη τη διδασκαλßα του ΣωκρÜτη, δεν εßχε üμως κλßση στη διαλεκτικÞ, που μÜλιστα τη περιφρονοýσε. Η οικογÝνειÜ του Ýχασε τα χρÞματÜ της στον πüλεμο κι ο ΙσοκρÜτης αντιμετþπισε δßλημμα διαβßωσης.
Στην αρχÞ ξεκßνησε σα λογογρÜφος, απü την ÜσκησÞ του δε αυτÞ, σþζονται 6 λüγοι (402-393 π.Χ.). ¸γινε και δικηγüρος για τα δικαστÞρια επß 10 περßπου χρüνια. ΚÜποιοι απü τους λüγους που Ýγραψε σþζονται, αν κι ο ßδιος αρνÞθηκε πως εßναι δικοß του. Απü φυσικÞ δειλßα κι αδυναμßα φωνÞς δεν Ýπαιρνε μÝρος οýτε σε αγþνες, οýτε και σε δημüσιες συζητÞσεις.
Το 393 τονε κÜλεσε ο Κüνων στη Χßο, που μüλις εßχε καταλÜβει, για να του εμπιστευθεß πολιτικÞ διοργÜνωση δημοκρατικοý τýπου. Επιθυμοýσε απ’ ü,τι φαßνεται να γßνει ρÞτορας, αλλÜ στερεßτο της απαραßτητης δυνατÞς φωνÞς και της σκηνικÞς παρουσßας που απαιτεßτο για αυτÞ τη τÝχνη. ¸τσι, αποφÜσισε να γßνει διδÜσκαλος ρητορικÞς, γεγονüς που του απÝδωσε φÞμη και χρÞματα. Το 390 ßδρυσε ρητορικÞ σχολÞ, που το πρüγραμμÜ της αποτελοýσε ο εναρκτÞριος λüγος του κατÜ των σοφιστþν και με τον οποßο υποσχüταν ν’ αναδεßξει μαθητÝς üχι μüνο σοφοýς και ρÞτορες, αλλÜ κι Üνδρες ικανοýς να εννοοýν και να πρÜττουν.
Το πρüγραμμα προσεßλκυσε πολλοýς μαθητÝς απ’ üλες τις γωνιÝς του ελληνüφωνου κüσμου που φιλοδοξοýσανε κυρßως να πολιτευθοýν και πολλοß απ’ αυτοýς Ýγιναν σημαντικοß ηγÝτες της εποχÞς του. Απü τη σχολÞ του βγÞκαν διαπρεπεßς ρÞτορες (Ισαßος, Λυκοýργος, Αισχßνης κι Υπερεßδης) αλλÜ κι Üλλοι μυÞθηκαν στη ρητορικÞ τÝχνη, για να γßνουν δÜσκαλοι των απανταχοý ΕλλÞνων, γεγονüς που δßκαια τον Ýκανε περÞφανο. Η φÞμη του προσεßλκυσε γýρω του ισχυρÜ πρüσωπα. Σχετßσθηκε με το βασιλÝα της Κýπρου, Ευαγüρα, τον Αρχßδαμο της ΣπÜρτης, το Φßλιππο της Μακεδονßας.
Την αξßα της διδασκαλßας του μαρτυρεß και το üτι οι μαθητÝς του κατÝβαλλαν σα δßδακτρα το μεγÜλο ποσüν των 1.000 δραχμþν. Μερικοß απü τους μαθητÝς του Þταν οικüτροφοß του επß Ýτη κι üταν Ýφθανε η στιγμÞ ν’ αποχωρισθοýνε το δÜσκαλü τους, για ν’ αναχωρÞσουνε για τις πüλεις τους και τις οικογÝνειÝς τους, Ýκλαιγαν.
Στη σχολÞ του δε δßδασκε μüνο την ευρυθμßα και τη περßτεχνη σýνθεση του λüγου, αλλÜ και πολιτικÜ. Γι’ αυτü οι λüγοι του εßναι υψηλοß, μεγαλüπρεποι, πανελλÞνιου σημασßας κι ενδιαφÝροντος. Ενþ για την εξωτερικÞ πολιτικÞ προÝτρεπε τη κατÜκτηση των βαρβÜρων λαþν, για την εσωτερικÞ, προτιμοýσε τη δημοκρατßα απü την ολιγαρχßα, επαινοýσε τον ΠερικλÞ, üμως θαýμαζε τον Σüλωνα. ΓαλÞνιος, Ýκρινε με απÜθεια τα πανελλÞνια ζητÞματα, δßχως να κακολογεß Üλλες πüλεις και συμβοýλευε ομüνοια.
"Η πüλη μας αναγνωρßζεται ως η αρχαιüτερη, η μεγαλýτερη και η πιο φημισμÝνη σε üλο το κüσμο. Αφοý λοιπüν η αρχÞ της ιστορßας της εßναι τüσο Ýνδοξη, πρÝπει να τιμηθοýμε ακüμη περισσüτερο για τη συνÝχειÜ της. Γιατß εμεßς που κατοικοýμε σ’ αυτÞ τη πüλη, δε διþξαμε απü ‘δω τους κατοßκους οýτε τη βρÞκαμε Ýρημη οýτε συγκεντρωθÞκαμε πολλοß λαοß κι Þλθαμε να τη καταλÜβουμε. Η καταγωγÞ μας εßναι τüσο καλÞ και γνÞσια þστε η ßδια γη, στην οποßα γεννηθÞκαμε, βρßσκεται στη κατοχÞ μας χωρßς καμιÜ διακοπÞ".
Ο ΙσοκρÜτης στον Πανηγυρικü προσπαθεß να ενþσει τους ¸λληνες υπü τη σκÝπη της ΑθηναúκÞς ηγεμονßας που üμως τüτε, μετÜ την Ανταλκßδειο ΕιρÞνη, παρÞκμαζε στρατιωτικÜ. ¸τσι στρÝφεται στο χþρο του πολιτισμοý, üπου η πüλη του εßχε τα πρωτεßα. ¸τσι η ημετÝρα παßδευση εßναι η ΑθηναúκÞ (üχι η ΕλληνικÞ γενικÜ αλλÜ συγκεκριμÝνα η ΑθηναúκÞ) και καλεß τους ¸λληνες να ενωθοýν υπü τη σκÝπη της, κατ´ αυτüν, πνευματικÞς τους μητÝρας.
Για λüγους ευδαιμονßας συμβουλεýει το Φßλιππο να πÜρει την ηγεμονßα των ΕλλÞνων, να επιβÜλει μεταξý τους ομüνοια και να εκστρατεýσει προς την Ασßα για να κατακτÞσει τους βαρβÜρους και τον πλοýτο τους. ΚÜτι που φυσικÜ δεν Ýκανε τελικþς ο Φßλιππος αλλÜ ο υιüς του ΑλÝξανδρος. Οι σκÝψεις του ΙσοκρÜτη θα συνοδεýσουν τον ΑλÝξανδρο μÝχρι την Ινδßα.
Πßστευε πως οι αλλοδαποß Þταν πλÝον σε üλον τον Ελληνικü τüπο, üχι γιατß οι βÜρβαροι κατÜφεραν να τη κατακτÞσουν, αλλÜ επειδÞ οι ¸λληνες παρατÞσανε τις πüλεις τους και συστÞνει στο Φßλιππο να διþξει üλους τους βαρβÜρους με φοβÝρα και συνÜμα να φÝρει ευπορßα στους ¸λληνες. Γι’ αυτü κι ο ΙσοκρÜτης θεωρεßται ο πνευματικüς πατÝρας του Ελληνικοý ¸θνους. Πρþτος διατυπþνει την ανÜγκη της διατÞρησης του ¸θνους.
Θεωροýσε κουραστικÜ κι αφηρημÝνα τα επιχειρÞματα του ΠλÜτωνα για τη μεταφυσικÞ, την επιστημολογßα και την ανθρþπινη φýση, ανεδαφικÜ. ¹τανε πρακτικüς, προσγειωμÝνος Üνθρωπος, που επιθυμοýσε να επιλýσει Üμεσα προβλÞματα. Η πραγματικüτητα εßναι η Üμεση ανθρþπινη εμπειρßα:
"Αυτü που βλÝπεις εßναι αυτü που παßρνεις». Η μεταφυσικÞ θεþρηση εßναι απþλεια χρüνου κι ενÝργειας. Η γνþση εßναι σχετικÞ. Δεν μποροýμε να εßμαστε βÝβαιοι για τßποτα. Το μüνο που μποροýμε να Ýχουμε, εßναι καλÝς απüψεις. Η καλÞ Üποψη εßναι εκεßνη που βοηθÜ στην ερμηνεßα της ζωÞς με τρüπο που βοηθÜ το δρüμο μας μÝσα στη ζωÞ. Οι συσχετßσεις με την Ýσχατη πραγματικüτητα δεν εßναι σημαντικÝς".
Θεωρεß τις αξßες σχετικÝς, ωστüσο συμφωνεß με τον ΠλÜτωνα για τη προþθηση των παραδοσιακþν ελληνικþν αξιþν. Το κÜνει, üμως, για διαφορετικοýς λüγους. Πιστεýει πως οι ελληνικÝς αξßες εßναι χρÞσιμες, αλλÜ üχι κατ’ ανÜγκην αληθινÝς.
Ο ΙσοκρÜτης συνειδητοποßησε üτι το σχετικιστικü σýστημα αξιþν δεν εßχε την αναγκαßα ψυχολογικÞ δýναμη για να ελκýσει τους ανθρþπους στο κοινü δεσμü της ενüτητας και την αδελφοσýνη που θα σταθεροποιοýσε τους δεσμοýς μιας κοινωνßας εν αποσυνθÝσει. Αυτüς εßναι ο λüγος που προþθησε πολιτικü ιδανικü που θα μποροýσε να ενþσει το πανελλÞνιο και το κατÜλληλο πρüσωπο -Φßλιππο- που θα μποροýσε να το πραγματþσει. ΠαρÜλληλα θεωροýσε, üπως κι οι περισσüτεροι σýγχρονοß του διανοητÝς, την εκπαßδευση ως λυτρωτÞ του ελληνικοý κüσμου.
Οι 2 ρÞτορες (ΔημοσθÝνης & ΙσοκρÜτης) εßναι εισηγητÝς 2 εκ διαμÝτρου αντßθετων ιδεολογιþν. Ελληνοκεντρικüς ο ΙσοκρÜτης θεωρεß πως η ΕλλÜδα ενωμÝνη υπü του Φιλßππου οφεßλει να εκστρατεýσει εναντßον του προαιþνιου αντιπÜλου, της ΠερσικÞς Αυτοκρατορßας. Αθηνοκεντρικüς ο ΔημοσθÝνης δεν αποδÝχεται το γεγονüς üτι η ΑθÞνα του 4ου π.Χ. αι., με εμφανÞ τα σημεßα της παρακμÞς, εßναι υποχρεωμÝνη να παραχωρÞσει τη πρωτοκαθεδρßα σε κÜποια Üλλη πüλη.
Σýμφωνα με τον ΔημοσθÝνη, (Α’ Ολυνθ. 15), η επιλογÞ να πολεμÞσουν οι Αθηναßοι στη ΧαλκιδικÞ, βοηθþντας παρÜλληλα τους Ολυνθßους να αποκροýσουν τον Φßλιππο μετÜ την κÞρυξη του πολÝμου εναντßον της ολυνθιακÞς συμμαχßας των πüλεων της ΧαλκιδικÞς το 349 π.Χ., παρουσιÜζει στρατηγικÜ πλεονεκτÞματα. ΜεταφÝροντας τον πüλεμο στην επικρÜτεια του αντιπÜλου, οι Αθηναßοι δε θα πληγοýν Üμεσα απü τις συνÝπειες πολεμικþν επιχειρÞσεων στα πατρþα εδÜφη. Η διασφÜλιση των πατρþων εδαφþν κι η μεταφορÜ του πολÝμου σε εχθρικÜ εδÜφη εßναι αποδεκτÞ στρατηγικÞ για τη διατÞρηση της πολεμικÞς ισχýος, καθþς η παραγωγικÞ ερÞμωση της γης κι η αρνητικÞ ψυχολογßα που δημιουργεß η προσÝγγιση του εχθροý, εßναι παρÜγοντες αρνητικοß σε μια πολεμικÞ αναμÝτρηση.
Ο ΔημοσθÝνης, επιστρατεýοντας τη ρητορικÞ του δεινüτητα, επιχειρεß μια ιδεολογικÞ προπαρασκευÞ της κοινÞς γνþμης χρησιμοποιþντας την Ýννοια του κοινοý συμφÝροντος απü τη δικÞ του οπτικÞ γωνßα. (Α´ Ολυνθ. 28). Αν οι Αθηναßοι επιτýχουν στην εκστρατεßα της ΧαλκιδικÞς οι πλοýσιοι με μικρÞ θυσßα -οικονομικÞ επιβÜρυνση- θα συνεχßσουν να απολαμβÜνουν ανενüχλητα τα Üφθονα αγαθÜ που κατÝχουν κι οι στρατεýσιμοι νÝοι θ’ αποκτÞσουνε πολεμικÞ εμπειρßα που θα τους κÜνει δεινοýς φýλακες της ακεραιüτητας των Αθηνþν.
Εßναι σημαντικü να κατανοÞσουμε στη προκειμÝνη περßπτωση üτι δεν Ýχουμε να κÜνουμε με την οπτικÞ γωνßα του ιστορικοý, αλλÜ κεßνη του ρÞτορα. Ο ρÞτορας ανÜ τους αιþνες εßναι üργανο παρασκευÞς ιδεολογßας και μετατüπισης της κοινÞς γνþμης και συνεπþς χρησιμοποιεß üλα κεßνα τα τεχνÜσματα του λüγου που θα του επιτρÝψουν να επιτýχει τους στüχους του. ¼πως, για παρÜδειγμα, οι πολιτικοß Þ οι δικηγüροι στη σημερινÞ εποχÞ. Ο ιστορικüς, αντιθÝτως, καταγρÜφει γεγονüτα. Ο ρÞτορας ωθεß τη κοινÞ γνþμη στη παραγωγÞ γεγονüτων. Συνεπþς, τα συμπερÜσματα περß πολιτικÞς ισχýος απü τον ρητορικü λüγο εßναι αιωροýμενα σε Ýνα υποθετικü πεδßο, καθþς η ιστορικÞ πραγματικüτητα -ιδιαßτερα στην προκειμÝνη περßπτωση- εßναι παντελþς διÜφορη του ρητορικοý λüγου.
Ο ΙσοκρÜτης, στο λüγο του που εκφωνÞθηκε το 346 π.Χ. εκθÝτει Ýνα διαφορετικü πολιτικü σχÝδιο, ßδιο με κεßνο που ‘χεν εκθÝσει και στον Πανηγυρικü του. Σýμφωνα με αυτü το σχÝδιο, οι ¸λληνες οφεßλουν να αναλÜβουν πολεμικÞ δρÜση εναντßον των Περσþν. Η διαφορÜ ανÜμεσα στους 2 λüγους εßναι üτι στον Πανηγυρικü αναγνþρισε στην ΑθÞνα το δικαßωμα να πρωτοστατÞσει στον αγþνα κατÜ των Περσþν. Η αναστροφÞ του σκηνικοý στο Φßλιππο, εßναι κι η ουσßα του πολιτικοý ρεαλισμοý και της διορατικüτητÜς του. Αναγνωρßζει üτι η ΑθÞνα δε μπορεß πλÝον να αποτελÝσει πüλο Ýλξης για τις υπüλοιπες πüλεις της ΕλλÜδος και συνεπþς δεν μπορεß να πρωτοστατÞσει σ’ Ýνα τÝτοιον αγþνα. Επιχειρεß να πεßσει λοιπüν, το Φßλιππο ν’ αναλÜβει την εκστρατεßα με κßνητρο τη δüξα και την υστεροφημßα του, αλλÜ η ουσßα της παρüτρυνσÞς του εßναι η αýξηση της πολεμικÞς ισχýος των ΕλλÞνων Ýναντι των Περσþν.
O B. Γαßγκερ (W. Jaeger) Ýχει εκφρÜσει την Üποψη πως ο ΙσοκρÜτης εßναι πολιτικÜ ρομαντικüς κι üτι η μοναδικÞ ρεαλιστικÞ λýση για τους Αθηναßους Þταν εκεßνη που πρüτεινε ο ΔημοσθÝνης. Ωστüσο, ο ρεαλισμüς ενυπÜρχει στο εφικτü και το εφικτü στη προκειμÝνη περßπτωση Þταν να οσμιστοýν οι Αθηναßοι σýσσωμοι τις επερχüμενες αλλαγÝς και να δρÜσουν ανÜλογα. Ο ρομαντισμüς συνυπÜρχει με την ουτοπßα κι η πολιτικÞ ουτοπßα στη προκειμÝνη περßπτωση Þταν η προσπÜθεια ανασýστασης του μεγαλεßου μιας πüλης που εßχεν ολοκληρþσει σε κεßνη τη περßοδο τον ιστορικü της κýκλο.
ΕμμÝσως η παρüτρυνση του ΙσοκρÜτη προς το Φßλιππο υπηρετεß κι Üλλους στüχους, ο κυριüτερος των οποßων εßναι η αποφυγÞ της στρατιωτικÞς σýγκρουσης ανÜμεσα στην ΑθÞνα κι αυτüν κι η εýνοια του ισχυροý στο νÝο πολιτικü σκηνικü που διαμορφþνεται. Πολý αργüτερα, στη 3η επιστολÞ του προς Φßλιππο, λßγο μετÜ τη συντριπτικÞ Þττα των Αθηναßων στη Χαιρþνεια το 338 π.Χ., επαναλαμβÜνει την ßδια προτροπÞ, αναγνωρßζοντας üτι Þταν οι πολιτικÝς συγκυρßες που τον þθησαν να τονε συμβουλεýσει να φÝρει ομüνοια ανÜμεσα στους ¸λληνες.
ΕπειδÞ δεν αναμεßχθηκε ενεργÜ στη πολιτικÞ, δε γνþρισε τις πικρßες του ΔημοσθÝνη και του Υπερεßδη, üμως οι συμφορÝς της πατρßδας τον κατÝθλιβαν. Μη θÝλοντας πια να τρþει πÝθανε απü ασιτßα, ýστερα απü τη μÜχη της Χαιρþνειας και θÜφτηκε με δημüσια Ýξοδα. Στον τÜφο του τοποθετÞθηκε σειρÞνα σα σýμβολο της ελκυστικÞς χÜρης που εßχε η φυσιογνωμßα κι η προσωπικüτητÜ του. ΣτÞθηκε στο Ολýμπιο η προτομÞ του μ’ επιγραφÞ, που σþζεται μÝχρι σÞμερα, αλλÜ κι Üλλες προτομÝς του φιλοτεχνÞθηκαν.
ΓραπτÝς μαρτυρßες επιβεβαιþνουν üτι υπÞρχαν τουλÜχιστον 3 ανδριÜντες του ΙσοκρÜτη, που ανηγÝρθησαν κατÜ τον 4ο αιþνα π.Χ: 2 στην ΑθÞνα (Πλοýταρχος, Βßοι 10 839C), Ýνα στο Ολυμπιεßον (Παυσανßας, ΑττικÜ XVIII 8 & Πλουτ., Βßοι 839B) κι Ýνα στην Ελευσßνα απü τον Τιμüθεο, τον γιο του Κüνωνα (Πλουτ., Βßοι, 10 838D). ΛÝγεται, επßσης, üτι υπÞρχε προσωπογραφßα του στο Πομπεßον στην ΑθÞνα, που αποδßδεται στο ΛεωχÜρη. Ο Χριστüδωρος αναφÝρει Ýνα ορειχÜλκινο Üγαλμα πιθανþς Ρωμαúκü αντßγραφο, στο Ζεýξιππο στη Κωνσταντινοýπολη.
Οι λüγοι του ΙσοκρÜτη διαπρÝπουν σε λαμπρüτητα κι ευγÝνεια θεμÜτων. Ακüμα και σÞμερα συναρπÜζουν τον αναγνþστη.
===================
* Απü την εξουσßα να φεýγεις üχι πιο πλοýσιος, αλλÜ πιο δοξασμÝνος, γιατß ο Ýπαινος του λαοý εßναι καλýτερος απü πολλÜ χρÞματα.
* Δεν πρÝπει μüνο να επαινεßς τους ενÜρετους ανθρþπους. Θα πρÝπει και να τους μιμεßσαι.
* Εκεßνων που ζηλεýεις τις δüξες, μιμÞσου τις πρÜξεις.
* Η εξουσßα, που üλοι τη κυνηγÜνε, εßναι δυσκολομεταχεßριστη και κÜνει üσους την αγαποýν να παραφρονοýν. ΜοιÜζει με τις ερωμÝνες, που προκαλοýν την αγÜπη, üμως καταστρÝφουν τους εραστÝς τους.
* Η ψυχÞ κÜθε πüλεως δεν εßναι τßποτε Üλλο παρÜ το κρÜτος, το οποßο τüση δýναμη Ýχει, üση ο νους στο σþμα.
* Καθþς τα Üτομα, Ýτσι κι οι λαοß, συνταυτßζονται περισσüτερο με τα ελαττþματÜ τους παρÜ με τις αρετÝς τους.
* Κακολογοýμε κÜποιον üταν του αποδßδουμε κÜποια μομφÞ με σκοπü να τον βλÜψουμε. ¼ταν αυτü το κÜνουμε με σκοπü να τον ωφελÞσουμε, τüτε απλþς τον συμβουλεýουμε.
* ΚανÝνα κτßσμα δεν εßναι πιο σεμνü και πιο σßγουρο απ' την αρετÞ.
* ΜεγÜλο κακü εßναι οι χειρüτεροι να εξουσιÜζουν και να κυβερνοýν τους καλýτερους.
* Μεταχειρßσου τους γονεßς σου με τον τρüπο που επιθυμεßς να σου συμπεριφÝρονται τα παιδιÜ σου.
* Να μη ζηλεýεις κανÝναν απü κεßνους που κερδßζουν με αδικßες, αλλÜ περισσüτερο να τιμÜς εκεßνους που με δικαιοσýνη ζημιþθηκαν.
* Να προτιμÜς δßκαιη φτþχεια παρÜ Üδικο πλοýτο, γιατß η δικαιοσýνη εßναι καλýτερη απ' τα χρÞματα, γιατß αυτÜ μεν ωφελοýν μονÜχα τους ζωντανοýς, εκεßνη δε προετοιμÜζει δüξα και στους πεθαμÝνους.
* Να φροντßζετε να εßστε τßμιοι κι üχι να πλουτßζετε.
* Ο ισχυρüς Ýχει σκλÜβους, ο πλοýσιος κüλακες κι ο σοφüς φßλους.
* Ο πιο κακüς Üρχοντας εßναι κεßνος που δε μπορεß να κυβερνÞσει τον εαυτü του.
* Οι Üντρες κÜνουν τις πρÜξεις και οι γυναßκες κÜνουν τους Üντρες.
* ¼σα με τη λογικÞ βρßσκεις σωστÜ, αυτÜ εφÜρμοσÝ τα στη πρÜξη. ¼σα δεν πρÝπει να κÜνεις, οýτε να τα σκÝφτεσαι.
* ¼ταν πρüκειται να λÜβεις μια συμβουλÞ απü κÜποιον, εξÝτασε πρþτα τον τρüπο με τον οποßο διαχειρßστηκε τις δικÝς του υποθÝσεις. Διüτι, ο Üνθρωπος που διαχειρßστηκε Üσχημα τις υποθÝσεις του, δεν μπορεß να συμβουλÝψει σωστÜ τους Üλλους.
* ΠÜρε το λüγο σε 2 περιστÜσεις: üταν πρüκειται για πρÜγματα που τÝλεια γνωρßζεις Þ üταν ανÜγκη το απαιτεß. Σ' αυτÝς τις 2 περιπτþσεις μüνον, ο λüγος εßναι προτιμüτερος απ' τη σιγÞ. Σ' üλες τις Üλλες, αξßζει καλýτερα να σιωπÜς, παρÜ να μιλÜς.
* Τüσο πολý ξεπÝρασε η πüλη μας üλους τους Üλλους στη πνευματικÞ ανÜπτυξη και στη τÝχνη του λüγου, þστε οι δικοß της μαθητÝς Ýγιναν δÜσκαλοι στους Üλλους· το üνομα ¸λληνες κατüρθωσε να μη συμβολßζει πια τη καταγωγÞ, αλλÜ τη καλλιÝργεια του πνεýματος κι ¸λληνες ονομÜζονται πιο πολý üσοι δεχτÞκανε τον τρüπο της δικÞς μας αγωγÞς και μüρφωσης παρÜ αυτοß που Ýχουνε την ßδια με μας καταγωγÞ.
* ΕμπιστÝψου üχι üσους σε επαινοýν για κÜθε τι που κÜνεις Þ που λες, αλλÜ üσους σε επιπλÞττουν για τα σφÜλματÜ σου.
* Διüτι εκεßνοι που διοικοýσαν τη πüλη τüτε (εννοεß στην εποχÞ του Σüλωνος και του ΚλεισθÝνους, σε αντßθεση με τη δικÞ του εποχÞ), δεν δημιοýργησαν Ýνα πολßτευμα το οποßο μüνο κατ’ üνομα να θεωρεßται το πιο φιλελεýθερο και το πιο πρÜο απ’ üλα, ενþ στη πρÜξη να εμφανßζεται διαφορετικü σε üσους το ζουν· οýτε Ýνα πολßτευμα που να εκπαιδεýει τους πολßτες Ýτσι þστε να θεωροýν δημοκρατßα την ασυδοσßα, ελευθερßα την παρανομßα, ισονομßα την αναßδεια κι ευδαιμονßα την εξουσßα του καθενüς να κÜνει ü,τι θÝλει, αλλÜ Ýνα πολßτευμα το οποßο, δεßχνοντας την απÝχθειÜ του για üσους τα Ýκαναν αυτÜ και τιμωρþντας τους, Ýκανε üλους τους πολßτες καλýτερους και πιο μυαλωμÝνους.
* ΚανÝνα απüκτημα δεν εßναι τüσο σεβαστü και σταθερü, üσο η αρετÞ.
* Δεν αρκεß να επαινεßτε μüνο τους ενÜρετους, πρÝπει και να τους μιμεßσθε.
* Μη ζηλεýεις απü εκεßνους που κερδßζουν απü αδικßες, αλλÜ περισσüτερο να τιμÜς εκεßνους που ζþντας με δικαιοσýνη ζημιþθηκαν.
* Η αρετÞ εßναι το μüνο απüκτημα που μÝνει μαζß μας μÝχρι τα γερÜματα, εßναι καλýτερη απü τον πλοýτο και χρησιμüτερη απü την ευγενÞ καταγωγÞ.
* ¼πως ακριβþς βλÝπουμε τη μÝλισσα να κÜθεται σε üλα τα φυτÜ και να παßρνει απ' το καθÝνα ü,τι καλýτερο υπÜρχει, Ýτσι πρÝπει κι αυτοß που επιθυμοýν να μορφωθοýν, να μην αφÞνουν τßποτε χωρßς να το γνωρßσουν, απü παντοý üμως να επιλÝγουν τα ωφÝλιμα.
======================
Αρεοπαγιτικüς
Ο Αρεοπαγιτικüς γρÜφηκε μετÜ το τÝλος του Συμμαχικοý πολÝμου (357–355 π.Χ.), που σÞμανε τη διÜλυση της Β´ ΑθηναúκÞς συμμαχßας. Σ' αυτüν ο ΙσοκρÜτης κÜνει Ýκκληση προς τους συμπολßτες για αναπροσαρμογÞ της πολιτικÞς τους στα εσωτερικÜ κι εξωτερικÜ θÝματα κι επιστροφÞ στις πατροπαρÜδοτες αρχÝς διακυβÝρνησης της πüλης.
Νομßζω üτι πολλοß απü σας αποροýν, με ποιες σκÝψεις παρουσιÜζομαι μπρος σας για να μιλÞσω, καθþς Ýχω σκοπü «περß σωτηρßας» δßνοντας την εντýπωση üτι το κρÜτος μας αντιμετωπßζει κινδýνους στη σημερινÞ εποχÞ, Þ üτι τα πρÜγματÜ του βρßσκονται σε κακÞ κατÜσταση, ενþ ξÝρουμε üλοι μας üτι και τριÞρεις Ýχει παραπÜνω απü διακüσιες και στην ξηρÜ περνÜει περßοδο ειρηνικÞ και στη θÜλασσα διατηρεß την κυριαρχßα κι' Ýχει ακüμη συμμÜχους πολλοýς που εßναι πρüθυμοι να μας βοηθÞσουν, αν παρουσιαστÞ ανÜγκη, κι' ακüμη πιο πολλοýς υποτελεßς φüρου που στÝκουν στο πüδι σε κÜθε του πρüσταγμα. Με τÝτοιες προûποθÝσεις θα μποροýσε να πη κανεßς, üτι πρÝπει να Ýχουμε θÜρρος, γιατß βρισκüμαστε μακριÜ απü κÜθε κßνδυνο κι' üτι ταιριÜζει περισσüτερο στους εχθροýς μας να 'χουν ανησυχßες και φüβους και να κÜνουν σκÝψεις και να παßρνουν αποφÜσεις για τη δικÞ τους σωτηρßα.
Καταλαβαßνω λοιπüν üτι σεις με το να σκÝπτεσθε κατÜ τÝτοιο τρüπο, και τη δικÞ μου εμφÜνιση πολý λßγο λογαριÜζετε και διατηρεßτε ακüμη ελπßδες üτι με τη σημερινÞ δýναμη του κρÜτους θα κατορθþσετε να γßνετε κýριοι ολüκληρης της ΕλλÜδος. Εγþ üμως για üλα αυτÜ πÜρα πολý φοβοýμαι· γιατß βλÝπω üτι απü τα κρÜτη, üσα νομßζουν üτι τα πρÜγματÜ τους βρßσκονται σε Üριστη κατÜσταση, σκÝπτονται κατÜ το χειρüτερο τρüπο και üσα πÜλι ξεχωρßζουν για το μεγÜλο τους θÜρρος, αντιμετωπßζουν πÜρα πολλοýς κινδýνους. Αιτßα των φαινομÝνων αυτþν εßναι: üτι καμμßα ευτυχßα και καμμßα συμφορÜ δεν Ýρχονται μüνες τους στον Üνθρωπο, αλλ' υπÜρχει συνυφασμÝνη και ακολουθεß στον πλοýτο και στις δυναστεßες αφροσýνη και μαζß μ' αυτÞν ακολασßα, ενþ στη φτþχεια και στην ταπεινοφροσýνη κυριαρχεß αγνÞ σκÝψη και εγκρÜτεια. Εßναι λοιπüν δýσκολο ν' αποφασßση κανεßς σε ποιαν απü τις δýο μερßδες εßναι προτιμüτερο ν' αφÞση τα παιδιÜ του. Γιατß βλÝπουμε πολλÝς φορÝς, üτι εκεßνη που θεωρεßται φαυλüτερη συχνÜ βαδßζει προς το καλýτερο, ενþ εκεßνη που φαßνεται πως εßναι ηθικþτερη, κατρακυλÜει τις πιο πολλÝς φορÝς προς το χειρüτερο.
Και για την αλÞθεια των σκÝψεων αυτþν μπορþ να φÝρω παραδεßγματα πÜρα πολλÜ και πρþτα-πρþτα απü την ιδιωτικÞ ζωÞ, επειδÞ ακριβþς αυτÞ πÜρα πολý συχνÜ υφßσταται μεταβολÝς και εßναι ακüμη πιο μεγÜλα και πιο φανερÜ σ' αυτοýς που τα ακοýνε, απü εκεßνα που Ýχουν συμβÞ σε μας και τους Λακεδαιμονßους.
Γιατß και μεις, üταν η πüλη μας καταστρÜφηκε απü τους βαρβÜρους, επειδÞ εßχαμε φüβους και παρακολουθοýσαμε προσεκτικÜ τα πρÜγματα, εκερδßσαμε τα πρωτεßα ανÜμεσα σ' üλους τους ¸λληνας, και επειδÞ πÜλι ενομßσαμε εγωúστικÜ üτι Ýχουμε ακαταμÜχητη δýναμη, λßγο Ýλειψε να γßνουμε δοýλοι. Οι Λακεδαιμüνιοι κατüπιν, αν και ξεκßνησαν στην αρχÞ απü μικρÝς και ασÞμαντες πüλεις, επειδÞ Ýκαναν ζωÞ μετρημÝνη και εßχαν μεγÜλη στρατιωτικÞ πειθαρχßα, Ýγιναν κυρßαρχοι ολüκληρης της ΠελοποννÞσου, üταν üμως ýστερα υπερηφανεýτηκαν περισσüτερο απ' üσο Ýπρεπε και απüκτησαν την ηγεμονßα και στην ξηρÜ και στη θÜλασσα, περιÝπεσαν στους ßδιους ακριβþς κινδýνους με μας.
Εκεßνος λοιπüν που, αν και ξÝρη üτι γßνονται τüσο πολλÝς μεταβολÝς και üτι τüσο μεγÜλες δυνÜμεις περιπßπτουν σε αφÜνεια, πιστεýει üτι εßναι ικανοποιητικÞ η σημερινÞ κατÜσταση, εßναι χωρßς Üλλο πολý ανüητος, γιατß και το κρÜτος μας τþρα βρßσκεται σε χειρüτερη θÝση παρ' üσο κατÜ την εποχÞ εκεßνη, το δε μßσος των ΕλλÞνων κι η Ýχθρα προς τον βασιλÝα των Περσþν, που μας επολÝμησαν τον παλαιü καιρü, βρßσκονται πÜλι σε Ýνταση.
Δεν ξÝρω μÜλιστα ποιο απü τα δýο να υποθÝσω, üτι δηλ. δεν σας ενδιαφÝρει τßποτε απü τα δημüσια πρÜγματα Þ üτι ενδιαφÝρεσθε μεν γι' αυτÜ, αλλ' Ýχετε καταντÞσει σε τüση αναισθησßα, þστε σας διαφεýγει σε ποιαν αναστÜτωση Ýχει περιÝλθει το κρÜτος μας. Γιατß μοιÜζετε, μα την αλÞθεια, καταπληκτικÜ με τους ανθρþπους εκεßνους, που Ýχουν χÜσει üλες τους τις πüλεις στη ΘρÜκη κι' Ýχουν ξοδÝψει μÜταια πÜνω απü χßλια τÜλαντα σε μισθοφüρους στρατιþτες κι' Ýχουν συκοφαντηθÞ στους ¸λληνας και με τους βαρβÜρους Ýχουν εχθρüτητα, εßναι δε ακüμα υποχρεωμÝνοι να εξυπηρετοýν τους φßλους των Θηβαßων και Ýχουν τÝλος εγκαταλειφθÞ απü τους συμμÜχους των. Παρ' üλα üμως αυτÜ εμεßς Ýχουμε προσφÝρει δýο φορÝς ως τþρα ευχαριστÞριες θυσßες προς τους θεοýς και στις συνελεýσεις μας μιλÜμε γι' αυτÜ με μεγαλýτερη αδιαφορßα απü εκεßνους που εκπληρþνουν üλες τους τις υποχρεþσεις. Και üλα αυτÜ τα κÜνουμε και τα υποφÝρουμε δßκαια, γιατß κανÝνα απü τα δημüσια πρÜγματα δεν μπορεß να γßνη üπως πρÝπει σ' εκεßνους που δεν Ýχουν ορθÞ σκÝψη για την üλη διοßκηση, αλλÜ που και αν ακüμη πετýχουν σε μερικÝς περιστÜσεις Þ απü εýνοια της τýχης Þ λüγω της προσωπικÞς αξßας ενüς μüνο ανδρüς, ýστερα απü λßγο χρονικü διÜστημα αντιμετωπßζουν τα ßδια πÜλι προβλÞματα. Και üλα αυτÜ μπορεß κανεßς να τα νοιþση βαθιÜ, αν παρακολουθÞση προσεχτικÜ üσα Ýχουν συμβÞ σε μας.
¼ταν δηλαδÞ ολüκληρη η ΕλλÜς περιÞλθε στην εξουσßα της δικÞς μας πολιτεßας, τüσο ýστερα απü τη ναυμαχßα του Κüνωνος üσο και μετÜ τη στρατηγßα του ΤιμοθÝου, δεν μπορÝσαμε οýτε για λßγες στιγμÝς να διατηρÞσουμε τα αγαθÜ της επιτυχßας τους, αλλ' αντιθÝτως τα εσκορπßσαμε και τα εχÜσαμε. Και ο λüγος εßναι üτι «πολßτευμα» που να μπορÞ να διοικÞση καλÜ τα πρÜγματα, οýτε Ýχουμε οýτε με καλÞ τακτικÞ επιδιþκουμε να συστÞσουμε. Και üμως üλοι ξÝρουμε καλÜ üτι τα αγαθÜ και Ýρχονται και παραμÝνουν üχι σ' εκεßνους που οχυρþνονται με τεßχη στερεÜ και μεγÜλα, οýτε σ' εκεßνους που συναθροßζονται στον ßδιο τüπο με πολλοýς Üλλους ανθρþπους, αλλÜ σ' εκεßνους που διοικοýν την πολιτεßα τους με ενδιαφÝρον και περßσκεψη. Γιατß «ψυχÞ» της πολιτεßας δεν εßναι τßποτε Üλλο παρÜ το «πολßτευμα», που Ýχει τüσο μεγÜλη δýναμη üσο Ýχει για τον Üνθρωπο η ορθÞ σκÝψη. Γιατß αυτü ακριβþς, εßναι που φροντßζει για üλα, και τα μεν αγαθÜ διαφυλÜττει, ενþ τις συμφορÝς προσπαθεß να εξαλεßφη. Με αυτü εßναι ανÜγκη να εξομοιþνωνται και οι νüμοι και οι ρÞτορες και οι ιδιþται και καθÝνας απ' αυτοýς να ενεργÞ σýμφωνα με τις διατÜξεις του ισχýοντος πολιτεýματος. Για το πολßτευμα λοιπüν που εßναι διεφθαρμÝνο στα χρüνια μας, δεν δεßχνουμε κανÝνα ενδιαφÝρον, οýτε και κÜνουμε καμμιÜ σκÝψη για να το επαναφÝρουμε σε καλýτερη θÝση, αλλ' üταν καθüμαστε και συζητοýμε στα εργαστÞρια, περιοριζüμαστε να κατηγοροýμε τη σημερινÞ πολιτειακÞ ακαταστασßα και υποστηρßζουμε üτι ποτÝ κατÜ τη διÜρκεια της Δημοκρατßας δεν εßχαμε πιο Üθλια διοßκηση, ενþ στην πραγματικüτητα και μÝσα μας ικανοποιοýμεθα περισσüτερο μ' αυτÞ παρÜ με κεßνη που κληρονομÞσαμε απü τους προγüνους.
Για τη διοßκηση αυτÞ πρüκειται εγþ τþρα να μιλÞσω και για την ανÜπτυξη του θÝματος αυτοý εζÞτησα προκαταβολικÜ να παρουσιαστþ μπροστÜ σας. Γιατß Ýχω τη γνþμη και πιστεýω üτι τüτε θα απαλλαγοýμε απü τη σημερινÞ αθλιüτητα και θα αποτρÝψουμε και τους μελλοντικοýς κινδýνους, αν αποφασßσουμε να ξαναφÝρουμε τη Δημοκρατßα εκεßνη που εθεμελßωσε ο δημοφιλÝστατος Σüλων και που αποκατÝστησε πÜλι ο ΚλεισθÝνης, αφοý Ýδιωξε τους τυρÜννους.
Απü το δημοκρατικü αυτü πολßτευμα δεν μποροýμε να βροýμε Üλλο πιο κοσμαγÜπητο οýτε προ πÜντων περισσüτερο συμφÝρον στην πολιτεßα μας. Και για να στηρßξω την ÜποψÞ μου αυτÞ, υπενθυμßζω üτι εκεßνοι που Ýζησαν με το πολßτευμα αυτü, αφοý Ýκαμαν πολλÜ και ωραßα Ýργα και απüκτησαν καλÞ φÞμη σ' üλους τους ανθρþπους, εξασφÜλισαν στα τελευταßα την ηγεμονßα των ΕλλÞνων, üχι βÝβαια χωρßς τη θÝλησÞ τους. ¼σοι üμως επεθýμησαν περισσüτερο το σημερινü δημοκρατικü πολßτευμα, εμισÞθησαν απ' üλους και Ýπαθαν πολλÜ και μεγÜλα δεινÜ και λßγο Ýλειψε να περιπÝσουν και στην Ýσχατη συμφορÜ.
Πþς εßναι λοιπüν δυνατüν να επαινοýμε Þ να ευνοοýμε αυτü το πολßτευμα που Ýγινε αιτßα τüσων και τüσων συμφορþν ως τþρα και που ακüμη και σÞμερα εξακολουθεß να πηγαßνη προς το χειρüτερο; Και γιατß τÜχα δεν πρÝπει να φοβοýμεθα üτι με τον κατÞφορο που επÞρε θα καταντÞσουμε στα τελευταßα σε κατÜσταση περισσüτερο Üθλια απü την εποχÞ εκεßνη;
Και για να δþσετε την προτßμησÞ σας και την κρßση σας για το θÝμα που συζητοýμε, üχι αφοý ακοýσετε περιληπτικÜ γι' αυτü, αλλ' αφοý το κατανοÞσετε βαθιÜ, εßναι ανÜγκη σεις απü το Ýνα μÝρος να συγκεντρþσετε üλη σας την προσοχÞ σ' αυτÜ που εγþ αναπτýσσω, κι' εγþ απü το Üλλο να προσπαθÞσω να τελειþσω την ανÜπτυξη του θÝματος αυτοý με κÜθε δυνατÞ συντομßα.
Εκεßνοι λοιπüν που εßχαν τη διοßκηση της πολιτεßας κατÜ την παλαιüτερη εποχÞ, εγκατÝστησαν πολßτευμα που δεν εßχε μüνον üνομα προσφιλÝστατο σ' üλους και γλυκýτατο, ενþ στην πραγματικüτητα δεν Ýδινε την εντýπωση αυτÞ στους πολιτευομÝνους και δεν προετοßμαζε τους πολßτας þστε να θεωροýν την ακολασßα δημοκρατßα, την παρανομßα ελευθερßα, την αθυροστομßα ισüτητα δικαιωμÜτων, οýτε τÝλος την εξουσßα να κÜνουν üλα αυτÜ ευδαιμονßα, αλλÜ πολßτευμα που παρÝδιδε στο μßσος και στην τιμωρßα τους ανθρþπους αυτοý του εßδους και που κατþρθωσε με τον τρüπο αυτü να κÜμη üλους τους πολßτας καλýτερους και φρονιμþτερους. ΕξαιρετικÞ μÜλιστα συμβολÞ για την καλÞ διοßκηση της πολιτεßας παρεßχε το γεγονüς üτι, επειδÞ υπÜρχει η δοξασßα üτι υπÜρχουν δýο εßδη ισüτητος και üτι η μßα απονÝμει σ' üλους τα ßδια δικαιþματα και η Üλλη ü,τι πρÝπει στον καθÝνα, δεν αγνοοýσαν τη χρησιμþτερη, αλλ' εκεßνην που Ýδινε τα ßδια δικαιþματα και στους ηθικοýς ανθρþπους και στους πονηροýς, την απεδοκßμαζαν, γιατß την εθεωροýσαν Üδικη, ενþ εκεßνην που παρεßχε δικαιþματα ανÜλογα με την αξßα του καθενüς και ετιμωροýσε πÜλι αναλüγως των περιστÜσεων, την προτιμοýσαν και σýμφωνα μ' αυτÞν ερρýθμιζαν τη διοßκηση της πολιτεßας, και δεν εξÝλεγαν τους Üρχοντας απ' üλους τους πολßτας ανεξαιρÝτως, αλλÜ για κÜθε αξßωμα προÝκριναν τον καλýτερο και τον ικανþτερο, γιατß ενüμιζαν üτι και οι Üλλοι πολßται θα εßναι üμοιοι μ' εκεßνους που αναλαμβÜνουν υπεýθυνα τη διοßκηση των πολιτικþν πραγμÜτων. Εκτüς αυτοý ενüμιζαν üτι η εκλογÞ αυτÞ των αρχüντων εßναι περισσüτερο αρεστÞ στο λαü απü την εκλογÞ που γßνεται διÜ κλÞρου. Γιατß κατÜ την κλÞρωση εßναι πολý ενδεχüμενο να ευνοηθÞ απü την τýχη και να καταλÜβη αξßωμα πολιτικü Üνθρωπος με τÜσεις ολιγαρχικÝς, ενþ κατÜ την πρüκριση των ικανωτÝρων πολιτþν ο λαüς θα εßναι ο κυρßαρχος να εκλÝξη εκεßνους που αγαποýν ξεχωριστÜ το υφιστÜμενο καθεστþς.
Αιτßα δε του να εßναι αυτÜ πιο αρεστÜ στο πλÞθος και να μην εßναι περιζÞτητα τα αξιþματα, Þταν το üτι εßχαν αποκτÞσει τη συνÞθεια να εργÜζωνται με υπολογισμü και να μη παραμελοýν τις δικÝς τους υποθÝσεις, οýτε να κÜνουν σχÝδια εις βÜρος των Üλλων, οýτε τÝλος να τακτοποιοýν τις ατομικÝς τους υποθÝσεις εις βÜρος του δημοσßου, αλλ' αντιθÝτως απü εκεßνα που Ýχει ο καθÝνας, αν καμμιÜ φορÜ χρειασθÞ, να προσφÝρη χÜριν των κοινþν πραγμÜτων και να μην Ýχουν ακριβÝστερη γνþση για τα δημüσια Ýσοδα παρÜ για τους δικοýς των πüρους. ΑπÝφευγαν δε τüσο πολý κÜθε ανÜμιξÞ τους στην πολιτικÞ, þστε Þταν δυσκολþτερο να βρη κανεßς την εποχÞ εκεßνη αυτοýς που εßχαν τη διÜθεση να γßνουν Üρχοντες, παρÜ σÞμερα εκεßνους που δεν επιδιþκουν τα αξιþματα. Γιατß δεν εθεωροýσαν εμπορικÞ επιχεßρηση αλλ' υψηλü υποýργημα τη φροντßδα για τη διοßκηση των κοινþν πραγμÜτων και δεν επρüσεχαν απü την πρþτην ημÝρα της αναλÞψεως της αρχÞς αν οι προκÜτοχοß τους ελησμüνησαν κανÝνα πλεüνασμα για να το οικειοποιηθοýν αυτοß, αλλÜ πολý περισσüτερο επρüσεχαν αν Ýδειξαν αδιαφορßα για καμμßαν υπüθεση που λüγω της επειγοýσης φýσεþς της Þταν ανÜγκη να τακτοποιηθÞ. Και για να μιλÞσω με συντομßα, εκεßνοι εßχαν τη γνþμη üτι πρÝπει ο λαüς ως τýραννος να διορßζη τους Üρχοντας και να τιμωρÞ εκεßνους που παρανομοýν και να παßρνη αποφÜσεις για τα ζητÞματα που αμφισβητοýνται, εκεßνοι δε που εßχαν χρüνο διαθÝσιμο και αρκετÞ περιουσßα, εßχαν τη γνþμη üτι πρÝπει να φροντßζουν, ως υπηρÝται, για το συμφÝρον των δημοσßων πραγμÜτων και, αν αποδειχθοýν δßκαιοι, να επαινοýνται και να αρκοýνται σ' αυτÞ την τιμÞ, αν πÜλι διοικÞσουν κακþς την πολιτεßα, να μην ελπßζουν σε καμμιÜ επιεßκεια, αλλ' αντιθÝτως να τιμωροýνται με την αυστηρüτερη ποινÞ. Πþς εßναι λοιπüν δυνατüν να βρη κανεßς στερεþτερα θεμελιωμÝνη Þ δικαιüτερη δημοκρατßα απü εκεßνην, η οποßα αναθÝτει στους πιο ικανοýς πολßτας την υπεýθυνη διαχεßριση της εξουσßας, ενþ συγχρüνως επιβÜλλει κυρßαρχο το λαü σ' αυτοýς τους ßδιους τους Üρχοντες;
ΤÝτοια λοιπüν Þταν η διÜρθρωση του πολιτεýματος κατÜ την εποχÞ εκεßνη. Εßναι τþρα εýκολο απü üσα εξÝθεσα να συμπερÜνη κανεßς πüσον ορθÝς και πüσο νüμιμες Þσαν και οι καθημερινÝς τους ασχολßες, γιατß χωρßς Üλλο εκεßνοι που Ýχουν θÝσει καλοθεμελιωμÝνες βÜσεις για την üλη διοßκηση, θα εφαρμüζουν την ßδια τακτικÞ και για τις λεπτομÝρειες της ζωÞς.
Και πρþτα–πρþτα οι σχÝσεις τους προς τους θεοýς, γιατß απü το σημεßο αυτü εßναι δßκαιο να κÜνουμε αρχÞ, δεν παρουσßαζαν ανωμαλßα και αταξßα, οýτε üταν Þθελαν Ýστελναν για θυσßα τριακüσια βüδια, ενþ Üλλοτε παρÝλειπαν üλως διüλου τις πατροπαρÜδοτες θυσßες, οýτε Ýδιναν τüνο μεγαλοπρεπεßας στας «προσθÝτους εορτÜς» üπου ακολουθοýσε πÜνδημος ευωχßα, ενþ στα αγιþτατα ιερÜ ανÝθεταν τη θυσßα σ' εκεßνον που εμειοδοτοýσε, αλλ' επρüσεχαν μüνο σ' αυτü, πþς δηλ. να μην ξεφýγουν οýτε στο παραμικρü απü τα πατροπαρÜδοτα, οýτε και να προσθÝσουν τßποτα Ýξω απü τις συνÞθειÝς τους και τις δοξασßες τους. Γιατß δεν εßχαν την αφÝλεια να πιστεýουν üτι η ευσÝβεια Ýγκειται στην πολυτÝλεια, αλλÜ στο να μη μεταβÜλλουν τßποτε απü εκεßνα που τους παρÝδωσαν οι πρüγονοß τους. ¸τσι και οι θεοß με συνÝπεια και περßσκεψη ρýθμιζαν την εýνοιÜ τους προς τους ανθρþπους και üπως ταßριαζε Ýδιναν τον κατÜλληλο καιρü τüσο για την καλλιÝργεια των αγρþν, üσο και για τη συγκομιδÞ των καρπþν.
ΚατÜ παρüμοιο τρüπο (προς τα ανωτÝρω) διοικοýσαν και τις ατομικÝς τους υποθÝσεις, γιατß δεν εßχαν μüνο ταυτüτητα αντιλÞψεων για τη διοßκηση των κοινþν πραγμÜτων, αλλÜ και στην ιδιωτικÞ τους ζωÞ Ýδειχναν τüση φροντßδα ο Ýνας για τον Üλλο, üση πρÝπει να δεßχνουν οι λογικοß Üνθρωποι και εκεßνοι που Ýχουν την ßδια πατρßδα. Γιατß και οι πιο φτωχοß πολßται απεßχαν τüσο πολý απü το να φθονοýν τους πλουσιþτερους, þστε Ýδειχναν την ßδιαν αφοσßωση για τις μεγÜλες οικογÝνειες που θα Ýδειχναν για τις δικÝς τους, γιατß εßχαν την αντßληψη üτι η ευδαιμονßα εκεßνων θα Ýχη ως συνÝπεια και τη δικÞ τους ευημερßα. Εκεßνοι πÜλι που εßχαν μεγÜλες περιουσßες, δεν περιφρονοýσαν τους φτωχοýς, αλλ' επειδÞ εθεωροýσαν δικÞ τους ντροπÞ τη δυστυχßα των πολιτþν, εβοηθοýσαν τους απüρους και σ' Üλλους μεν παραχωροýσαν αγροýς για καλλιÝργεια με μικρü μßσθωμα, Üλλους χρησιμοποιοýσαν για το εμπüριο και σ' Üλλους τÝλος Ýδιναν κεφÜλαια για την ανÜπτυξη Üλλων εργασιþν. Γιατß δεν εßχαν το φüβο μÞπως πÜθουν το Ýνα απü τα δýο, Þ δηλαδÞ να τα χÜσουν üλα Þ με μεγÜλη δυσκολßα και πολλÝς ενοχλÞσεις να κατορθþσουν να πÜρουν Ýνα μÝρος απü εκεßνα που εδÜνεισαν. Απ' εναντßας εßχαν εμπιστοσýνη για τα χρÞματα που εδÜνειζαν, üμοια μ' εκεßνη που εßχαν και για τα χρÞματα που Ýμεναν μÝσα στο χρηματοκιβþτιü τους, γιατß Ýβλεπαν üτι εκεßνοι που εξεδßκαζαν τις δανειακÝς υποθÝσεις, δεν Ýκριναν με μÝτρον επιεικεßας, αλλ' Þσαν προσηλωμÝνοι στο γρÜμμα του νüμου, ουδÝ Þσαν διατεθειμÝνοι να αδικοýν, στους δικαστικοýς αγþνες των Üλλων πολιτþν, αλλÜ απεναντßας ωργßζοντο εναντßον των απατþντων, περισσüτερο και απ' αυτοýς τους αδικουμÝνους και εßχαν την γνþμη üτι εκεßνοι που καθιστοýν Üκυρα τα συμβüλαια ζημιþνουν περισσüτερο τους φτωχοýς παρÜ τους πλοýσιους· γιατß οι πλοýσιοι, αν πÜψουν να χορηγοýν δÜνεια, δεν πρüκειται να χÜσουν και μεγÜλα Ýσοδα, ενþ οι φτωχοß, αν στερηθοýν τα απαραßτητα για τη συντÞρησÞ τους, θα καταντÞσουν στην Ýσχατη Ýνδεια. Λüγω λοιπüν αυτÞς της στÜσεως των δικαστþν κανεßς δεν Ýκρυβε την περιουσßα του οýτε και εδßσταζε να δανεßζη χρÞματα· Ýβλεπαν μÜλιστα με μεγαλýτερη ευχαρßστηση εκεßνους που εζητοýσαν δÜνεια παρÜ εκεßνους που τα επÝστρεφαν, γιατß συνÝβαιναν σ' αυτοýς και τα δýο πρÜγματα που θα επιθυμοýσε πολý κÜθε φρüνιμος Üνθρωπος: Εξυπηρετοýσαν δηλαδÞ τους πολßτας, αλλÜ και συγχρüνως δεν Üφηναν τα κεφÜλαιÜ τους νεκρÜ. ΑποτÝλεσμα δε των αγαθþν σχÝσεων μεταξý δανειστþν και οφειλετþν Þταν üτι η κυριüτης των χρημÜτων Þταν αδιαφιλονßκητη, η δε χρÞσις αυτþν Þταν στη διÜθεση κÜθε ανθρþπου που εßχε την ανÜγκη τους.
Θα μποροýσε ßσως κανεßς να επικρßνη üσα ως τþρα εξÝθεσα με το επιχεßρημα üτι επαινþ κÜθε τι που γινüταν κατÜ την εποχÞ εκεßνη, χωρßς üμως και να δικαιολογþ επαρκþς το πρÜγμα, οýτε και να βρßσκω τους λüγους για τους οποßους εκεßνοι τüσο καλÜ και στις ιδιωτικÝς συναλλαγÝς τους ερρýθμιζαν και το κρÜτος διοικοýσαν. Νομßζω üμως üτι κÜτι Ýχω αναφÝρει για το ζÞτημα αυτü, θα φροντßσω δε πÜλι να το αναπτýξω ακüμη εκτενÝστερα και σαφÝστερα.
Εκεßνοι λοιπüν δεν εßχαν μüνο κατÜ την περßοδο της παιδικÞς ηλικßας πολλοýς να επιβλÝπουν στην εκπαßδευση των νÝων, οýτε, αφοý ýστερα απü τη δοκιμασßα κατετÜσσοντο στους Üνδρας, τους Ýδιναν το δικαßωμα να ενεργοýν «κατÜ βοýλησιν», αλλ' ακριβþς κατÜ τη ηλικßα αυτÞ την þριμη συνεκÝντρωναν σε μεγαλýτερο βαθμü το ενδιαφÝρον και τη φροντßδα της πολιτεßας, παρÜ κατÜ την παιδικÞ. Γιατß οι πρüγονοß μας Ýδειχναν τüσο μεγÜλο ενδιαφÝρον για την ανÜπτυξη σωφροσýνης, þστε εθÝσπισαν τη βουλÞ του Αρεßου ΠÜγου και την επÝβαλαν ως επιστÜτη και φýλακα της ευκοσμßας και δεν εßχαν το δικαßωμα να μετÝχουν σ' αυτÞν παρÜ μüνο εκεßνοι που διεκρßνοντο για την ευγÝνεια της καταγωγÞς και στη ζωÞ τους Þσαν υποδεßγματα ηθικüτητος και σωφροσýνης. Δßκαια λοιπüν η βουλÞ του Αρεßου ΠÜγου επÞρε üλως διüλου ξεχωριστÞ θÝση απ' üλα τ' Üλλα «συνÝδρια» των ΕλλÞνων.
Αποδεßξεις για την κατÜσταση της εποχÞς εκεßνης θα μποροýσε κανεßς να χρησιμοποιÞση τα üσα γßνονται στη σημερινÞ εποχÞ. Γιατß ακüμη και τþρα που üλες οι διατυπþσεις οι σχετικÝς με την εκλογÞ και τη δοκιμασßα Ýχουν παραμεληθÞ, βλÝπουμε üτι ακüμη και εκεßνοι που δεν εßναι καν ανεκτοß στις Üλλες εκδηλþσεις της ζωÞς των, üταν κατορθþσουν κι' ανεβοýν στον ¢ρειο ΠÜγο, τρÝμουν να δεßξουν την πονηρÞ τους φýση και παραμÝνουν πιστοß στα νüμιμα που επικρατοýν εκεß ξεχνþντας την πονηρßα τους. ΤÝτοιο φüβο στις ψυχÝς των πονηρþν εστÜλαξαν εκεßνοι και γι' αυτü Üφησαν στον τüπο τους τÝτοιο θαυμαστü μνημεßο της αρετÞς και της σωφροσýνης των.
Τη βουλÞ λοιπüν αυτÞ, καθþς εßπα, κατÝστησαν κυρßα να φροντßζη για την ευκοσμßα των πολιτþν, γιατß ενεπνÝετο απü την ιδÝα üτι απατþνται εκεßνοι που νομßζουν üτι οι Üνθρωποι γßνονται ηθικοß εκεß üπου οι νüμοι τυχαßνει να λειτουργοýν με υποδειγματικÞν ακρßβεια. Γιατß διαφορετικÜ τßποτε δεν θα εμπüδιζε να εßναι üμοιοι üλοι οι ¸λληνες, για τον απλοýστατο λüγο üτι θα Þταν πÜρα πολý εýκολο να πÜρουν τους γραπτοýς νüμους ο Ýνας απü τον Üλλον. Αλλ' η προκοπÞ της αρετÞς δεν εξαρτÜται απü αυτÞ την αντßληψη για τα πρÜγματα, αλλÜ κυρßως απü το ποιüν των καθημερινþν ασχολιþν, γιατß οι πολλοß προσαρμüζονται στις συνÞθειες μÝσα στις οποßες ζη ο καθÝνας στα χρüνια που εκπαιδεýεται. ¢λλωστε η πληθþρα και η ακρßβεια των νüμων εßναι Ýνδειξη üτι κακþς διοικεßται μια πολιτεßα, για το λüγο üτι οι Üρχοντες κινοýμενοι απü τη διÜθεση να βÜλουν φραγμοýς στα παραπτþματα των ανθρþπων, αναγκÜζονται να ψηφßζουν πολλοýς νüμους. Ενüμιζαν λοιπüν üτι πρÝπει, εκεßνοι που πολιτεýονται «ορθþς», να μη γεμßζουν τις στοÝς με γραπτοýς νüμους, αλλÜ να υπÜρχη μÝσα στην ψυχÞ τους ριζωμÝνη η Ýννοια του δικαßου, γιατß οι πολιτεßες διοικοýνται καλÜ üχι με τα πολλÜ ψηφßσματα, αλλÜ προ πÜντων με τα χρηστÜ Þθη των πολιτþν. Γιατß εκεßνοι απü τους ανθρþπους που Ýχουν κακÞ ανατροφÞ, δεν θα διστÜσουν να παραβοýν και τους πλÝον ακριβολüγους νüμους, ενþ üσοι Ýχουν καλÞν ανατροφÞ, θα εßναι πÜντοτε πρüθυμοι να σÝβωνται και τους «απλþς» κειμÝνους νüμους. Εμφοροýμενοι λοιπüν απü τÝτοιες σκÝψεις δεν εφρüντιζαν πρþτα–πρþτα πþς να τιμωρÞσουν τους αμαρτÜνοντας, αλλÜ πþς να τους προετοιμÜσουν Ýτσι που να μη περιπßπτουν πλÝον σε παραπτþματα Üξια να προκαλÝσουν την τιμωρßα τους. Γιατß επßστευαν ¯και πολý σωστܯ üτι αυτü εßναι Ýργο δικü τους, ενþ η σπουδÞ για την επιβολÞ τιμωρßας ταιριÜζει περισσüτερο στους εχθροýς.
¸δειχναν λοιπüν ενδιαφÝρον για üλους τους πολßτας και προ πÜντων για τους νεωτÝρους, γιατß Ýβλεπαν üτι αυτοß λüγω της ηλικßας των τηροýν στÜση προκλητικÞ και εßναι γεμÜτοι απü λογÞς–λογÞς επιθυμßες και üτι οι ψυχÝς των Ýχουν ανÜγκη να παιδαγωγοýνται για την ανÜπτυξη καλþν συνηθειþν και ασχολιþν που απαιτεß προσπÜθειες και κüπους που φÝρνουν üμως κÜποιαν ευχαρßστηση. Γιατß μüνο μ' αυτÜ εßναι δυνατüν να ικανοποιηθοýν εκεßνοι που Ýλαβαν ελεýθερη ανατροφÞ και που Ýχουν τη συνÞθεια να εßναι μεγαλüφρονες. Το να κατευθýνη Üλλωστε κανεßς üλους τους πολßτας προς την ßδια επαγγελματικÞ ασχολßα δεν Þταν δυνατüν για το λüγο üτι εßχαν ανωμαλßες στις συνθÞκες της ζωÞς και ερρýθμιζαν το ζÞτημα αυτü üπως επιτρÝπει η περιουσιακÞ κατÜσταση κÜθε πολßτου. Εκεßνους δηλαδÞ που προÞρχοντο απü τις φτωχüτερες τÜξεις, τους Ýτρεπαν στην καλλιÝργεια των αγρþν και στο εμπüριο, γιατß Þσαν βÝβαιοι üτι η φτþχεια εßναι μοιραßο επακολοýθημα της αργßας και üτι τα εγκλÞματα εßναι αποτÝλεσμα της φτþχειας. Με το να ξεριζþνουν λοιπüν την αιτßα του κακοý, επßστευαν üτι θα απαλλÜξουν την κοινωνßα και απü τα υπüλοιπα αμαρτÞματα που εßναι γεννÞματα της αιτßας αυτÞς. Εκεßνους ýστερα που εßχαν αρκετÞ περιουσßα, τους υπεχρÝωναν να ασχολοýνται στην ιππικÞ και τις γυμναστικÝς ασκÞσεις και στο κυνÞγι και στη φιλοσοφßα, επειδÞ Ýβλεπαν üτι απü τις ασχολßες αυτÝς Üλλοι γßνονται Üνδρες ξεχωριστοß κι' Üλλοι ξεφεýγουν απü συνÞθειες πÜρα πολý κακÝς.
Και μολονüτι εθÝσπισαν τα νομοθετÞματα αυτÜ, δεν Ýδειχναν αδιαφορßα κατÜ τον υπüλοιπο χρüνο, αλλ' αφοý εχþρισαν την πüλη σε κþμες και τη χþρα σε δÞμους, επþπτευαν στη ζωÞ του καθενüς πολßτου, ωδηγοýσαν στη βουλÞ εκεßνους που ατακτοýσαν και η βουλÞ Üλλους συμβοýλευε, Üλλους απειλοýσε και Üλλους ετιμωροýσε με τον τρüπο που εταßριαζε σε κÜθε περßπτωση. Γιατß Þξεραν καλÜ, üτι δýο εßναι οι τρüποι που παρακινοýν τους ανθρþπους στην αδικßα και που βÜζουν τÝρμα στην τιμωρßα. ¼που δηλαδÞ δεν υπÜρχει καμμßα αρχÞ που να επιτηρÞ και να περιστÝλλη την αδικßα και την πονηρßα, οýτε και οι κρßσεις περß αυτþν εßναι ακριβοδßκαιες, στις πολιτεßες αυτÝς διαφθεßρονται και οι πιο αγαθÝς φýσεις· üπου üμως δεν εßναι εýκολο να διαφýγουν εκεßνοι που αδικοýν, οýτε και αν καταγγελθÞ η αδικßα τους, εßναι δυνατüν να αθωωθοýν, εκεß δεν Ýχει καμμιÜ θÝση η κακοÞθεια των ανθρþπων. ΕπειδÞ λοιπüν εκεßνοι εγνþριζαν καλÜ αυτÜ τα πρÜγματα, και με τους δýο τρüπους συγκρατοýσαν τους πολßτας, και με την τιμωρßα που þριζαν οι νüμοι και με το ενδιαφÝρον που Ýδειχναν για τους πολßτας. Διüτι üχι μüνον Þταν δýσκολο να τους διαφýγουν εκεßνοι που αδßκησαν Üλλους πολßτας, αλλÜ προαισθÜνονταν ακüμη και εκεßνους που εßχαν τη διÜθεση να περιπÝσουν σε αδßκημα. ¸τσι οι νεþτεροι δεν εσýχναζαν στα κυβευτÞρια οýτε στις συγκεντρþσεις των αυλητρßδων οýτε και στα παρüμοια, üπου σÞμερα περνοýν üλη την ημÝρα τους οι σημερινοß νÝοι, αλλÜ αφιερþνονταν με την ψυχÞ τους στο επÜγγελμα που εßχε καθÝνας και εθαýμαζαν και εζÞλευαν εκεßνους που εßχαν εξαιρετικÞν επßδοση σ' αυτü κι' Ýτσι απÝφευγαν την αγορÜ, þστε και αν καμμιÜ φορÜ Þσαν αναγκασμÝνοι να περÜσουν απ' αυτÞ, εφαßνονταν καθαρÜ üτι το Ýκαναν αυτü με μεγÜλη ντροπÞ και συστολÞ. Το να φÝρνουν αντιλογßες Þ να περιπαßζουν τους μεγαλυτÝρους των το θεωροýσαν πολý φοβερþτερο απ' üτι νομßζουν σÞμερα το να στενοχωρÞσουν τους γονεßς των με την κακÞ τους διαγωγÞ. ¾στερα δεν ετολμοýσε κανεßς, μα οýτε και ο πιο ελαστικüς υπηρÝτης, να φÜη Þ να πιη στο καπηλειü. Γιατß εφρüντιζαν πÜντα να καμαρþνουν για την τακτικÞ τους και να μη θεωροýνται απü κανÝνα «βωμολüχοι»· και τÝλος τους ευτρÜπελους τýπους και αυτοýς που εßχαν τη δýναμη να ειρωνεýωνται τους Üλλους, που σÞμερα τους νομßζουν πνευματþδεις, εκεßνοι τους εθεωροýσαν αδικημÝνους, απü τη φýση.
Δεν πρÝπει βÝβαια να νομßση κανεßς, üτι εγþ τηρþ στÜση εχθρικÞ προς τη σημερινÞ νεολαßα, γιατß επß τÝλους δεν Ýχω τη γνþμη üτι αυτÞ εßναι η αιτßα της σημερινÞς κατÜντιας, αντιθÝτως εßμαι βÝβαιος üτι οι περισσüτεροι απü τους σημερινοýς νÝους θλßβονται για τη σημερινÞ κατÜπτωση των ηθþν, η οποßα τους παρασýρει στην ακολασßα και στη διαφθορÜ. ¿στε δεν βλÝπω για ποιο λüγο να κατακρßνω τους νÝους και üχι εκεßνους που λßγα χρüνια πριν απü την εποχÞ μας διοικοýσαν την πολιτεßα. Γιατß αυτοß ακριβþς εßναι οι Ýνοχοι που παρακßνησαν τους νÝους στην παρÝκκλιση απü το σωστü δρüμο και που εταπεßνωσαν τη δýναμη της βουλÞς.
Γιατß στα χρüνια της βουλÞς η πολιτεßα δεν εγνþριζε τη σημερινÞ πληθþρα των δικþν και των εγκλημÜτων οýτε την Üγρια φορολογßα και τη φτþχεια και τους πολÝμους, αλλÜ και μεταξý τους οι Üνθρωποι εζοýσαν με ησυχßα και γαλÞνη και με τους πολßτας Üλλων κρατþν εßχαν ειρηνικÝς σχÝσεις, γιατß προς μεν τους ¸λληνας Þσαν αξιüπιστοι, προς δε τους βαρβÜρους φοβεροß, γιατß τους πρþτους εßχαν σþσει απü τη βαρβαρικÞ επιβουλÞ, τους δε βαρβÜρους εßχαν σε τüσο μεγÜλο βαθμü τιμωρÞσει, þστε να υπολογßζουν τους προγüνους μας απü το φüβο μÞπως πÜθουν καμμιÜ νÝα συμφορÜ. Για üλα λοιπüν αυτÜ περνοýσαν τη ζωÞ τους με τüσην ασφÜλεια, þστε να θεωροýνται ωραιüτερα και πολυτελÝστερα τα αγροτικÜ σπßτια και τα συμπληρωματικÜ τους σκεýη παρÜ εκεßνα που ευρßσκονται μÝσα στην περιτειχισμÝνη περιοχÞ, και πολλοß απü τους πολßτας δεν κατÝβαιναν στην πüλη οýτε για τις γιορτÝς, αλλÜ προτιμοýσαν να παραμÝνουν μÜλλον και να χαßρωνται τα δικÜ τους αγαθÜ παρÜ τα κοινÜ. Οýτε τα σχετικÜ με τις «θεωρßες», απü τις οποßες θα μποροýσε κανεßς να παρακινηθÞ να κατεβÞ στην πüλη, Ýκαναν με τρüπο Üπρεπο και υπερÞφανο, αλλÜ πολý φρüνιμα και μετρημÝνα, γιατß δεν Ýβρισκαν την ευτυχßα οýτε στις πομπÝς οýτε στις φιλονικßες γýρω απü τις χορηγßες, οýτε τÝλος σε παρüμοιες επιδεßξεις, αλλÜ στη νοικοκυρεμÝνη διοßκηση των πραγμÜτων και της καθημερινÞς ζωÞς και στο να μη λεßπουν απü κανÝνα πολßτη τα απαραßτητα εφüδια της ζωÞς. Απü αυτÜ μüνο πρÝπει να κρßνη κανεßς τους πραγματικÜ ευτυχισμÝνους πολßτας και τους πολιτικοýς που δεν πολιτεýονται αλαζονικÜ. Γιατß σÞμερα ποιος απü τους μυαλωμÝνους ανθρþπους δεν θα πονοýσε για τη σημερινÞ κατÜντια, üταν μÜλιστα βλÝπη τους πολßτας να εκλÝγωνται με κλÞρο δικασταß για να εξασφαλßσουν με τον τρüπο αυτü την εξεýρεση χρημÜτων για τις καθημερινÝς ανÜγκες, ενþ οι ¸λληνες που θÝλουν ν' αποτελÝσουν το πλÞρωμα των πολεμικþν πλοßων, Ýχουν την αξßωση να τους συντηροýμε και στους πανηγυρικοýς και θεατρικοýς χοροýς θÝλουν να παρουσιÜζωνται ντυμÝνοι με χρυσÜ φορÝματα, ενþ τον χειμþνα τους τον περνοýν με τÝτοια φορÝματα, που δεν θÝλω να ονομÜσω, και τÝλος να γßνωνται τÝτοιες αντινομßες στη διοßκηση, που φÝρνουν μεγÜλη ντροπÞ στην υπüσταση της πολιτεßας.
Απ' üλα αυτÜ τßποτα δεν γινüταν στα χρüνια της βουλÞς του Αρεßου ΠÜγου, γιατß ανακοýφιζε την οικονομικÞ στενοχþρια των φτωχþν τÜξεων με την εργασßα που τους Ýδινε και με τα πλεονεκτÞματα που εßχαν απü τους πλοýσιους, ýστερα απομÜκρυνε τη νÝα γενεÜ απü την ακολασßα με την ενασχüληση που της παρεßχε και με το ιδιαßτερο ενδιαφÝρον που Ýδειχνε γι' αυτÞν η βουλÞ του Αρεßου ΠÜγου. Τους πολιτευομÝνους τους απÞλλασσε απü την πλεονεξßα με την αυστηρÞ τιμωρßα και με το να μη της διαφεýγουν οι αδικοýντες, τους δε γεροντοτÝρους εθερÜπευε απü τη βαρυθυμßα με τα προνüμια που τους παρεßχε και με το σεβασμü που Ýδειχναν σ' αυτοýς οι νεþτεροι. ¾στερα λοιπüν απ' üλα αυτÜ πþς εßναι δυνατüν να βρεθÞ Üλλη πολιτειακÞ συγκρüτηση με μεγαλýτερην αξßα απ' αυτÞ, που τüσον ωραßα επρονüησε για üλα τα πρÜγματα;
Για το καθεστþς λοιπüν της εποχÞς εκεßνης τα πιο πολλÜ τα Ýχω τþρα εκθÝσει. Αν υπÜρχουν ακüμη μερικÜ σημεßα που Ýχουμε παραλεßψει, εßναι εýκολο να τα καταλÜβη κανεßς απü εκεßνα που εξηγÞσαμε παραπÜνω, γιατß εßναι ακριβþς üμοια με αυτÜ.
Μερικοß τþρα απ' αυτοýς, που με Üκουσαν ν' αναπτýσσω (σε στενü κýκλο) για πρþτη φορÜ τις απüψεις μου αυτÝς που üλοι σας Ýχετε ακοýσει, τις παßνεψαν üσο μποροýσαν περισσüτερο και μακÜρισαν τους προγüνους μας που διοικοýσαν με τÝτοιο τρüπο την πολιτεßα, δεν εßχαν üμως τη γνþμη πως εßναι δυνατüν να πεισθÞτε και σεις να ακολουθÞσετε την ßδια τακτικÞ μ' αυτοýς, αλλÜ üτι θα προτιμÞσετε μοιρολατρικÜ να δεινοπαθÞτε με τη σημερινÞ καθεστωτικÞ τÜξη παρÜ να φροντßσετε να καλυτερÝψετε τη ζωÞ σας καθιδρýοντες πολßτευμα φρονιμþτερο. Εßπαν μÜλιστα πως διατρÝχω και τον κßνδυνο -αν και συμβουλεýω το καλýτερο- να γßνω μισητüς στους δημοκρατικοýς δßνοντÜς τους την εντýπωση üτι ζητþ την επαναφορÜ του ολιγαρχικοý πολιτεýματος.
Αν βÝβαια εγþ μιλοýσα για πρÜγματα εντελþς Üγνωστα κι üχι κοινÜ για üλους και Ýδινα συμβουλÞ να εκλÝξετε για την τακτοποßησÞ τους συνÝδρους Þ συγγραφεßς, που συνεργÜστηκαν για την κατÜλυση της δημοκρατßας, δικαιολογημÝνα θα μποροýσα να επισýρω την κατηγορßα αυτÞ. Τþρα üμως τßποτε παρüμοιο δεν Ýχω θßξει, αλλ' απλþς παρουσιÜσθηκα μπροστÜ σας και αναπτýσσω τις απüψεις μου για Ýνα διοικητικü σýστημα üχι απüκρυφο και σκοτεινü, αλλÜ σ' üλους φανερü, που üλοι σας ξÝρετε πως Þταν σýστημα και των πατÝρων μας και Ýχει προσπορßσει χßλια δυο αγαθÜ και στην πολιτεßα μας και στους Üλλους ¸λληνας· το εισηγÞθηκαν ακüμη και το καθιÝρωσαν τÝτοιοι Üνδρες που üλοι ομολογοýν πως Ýγιναν στην εποχÞ τους οι δημοφιλÝστεροι απ' üλους τους πολßτας. ¿στε θα Þταν τρομερÞ παρεξÞγηση αν -μ' üλο που εισηγοýμαι Ýνα τÝτοιο πολιτικü σýστημα- Ýδινα την εντýπωση üτι επιζητþ καινοτομßες στα πολιτικÜ μας πρÜγματα.
¸πειτα και απü τοýτο εßναι εýκολο να διαπιστþση κανεßς την εσþτερη διÜθεσÞ μου: Στους πιο πολλοýς δηλαδÞ λüγους που Ýχω συνθÝσει, φαßνεται καθαρÜ üτι κατακρßνω απερßφραστα τα ολιγαρχικÜ πολιτεýματα και τις πλεονεκτικÝς διαθÝσεις μερικþν πολιτικþν, και üτι απ' εναντßας εξυμνþ το πνεýμα της ισüτητος και τα δημοκρατικÜ πολιτεýματα, üχι βÝβαια üλα, αλλÜ εκεßνα που λειτουργοýν ικανοποιητικÜ, και δεν υποστηρßζω αυτÝς τις απüψεις τυχαßως, αλλÜ γιατß εßναι δßκαιο και προβÜλλω μÜλιστα και τα επιχειρÞματÜ μου. Γνωρßζω επß πλÝον, üτι οι δικοß μας πρüγονοι με αυτü το πολιτικü σýστημα διακρßθηκαν απü τους Üλλους και ανυψþθηκαν σε μεγÜλο βαθμü και üτι και οι Λακεδαιμüνιοι παρουσιÜζουν εξαιρετικÞ διοικητικÞ τÜξη, για το λüγο üτι τυχαßνει να διοικοýνται με δημοκρατικü πολßτευμα. ¸τσι βλÝπουμε, üτι και στην εκλογÞ των αρχüντων και στην καθημερινÞ τους ζωÞ και σ' üλες τους τις Üλλες ασχολßες, η ισüτης και η Ýλλειψη διακρßσεων Þταν περισσüτερο χτυπητÝς στη Λακεδαßμονα παρÜ σε οποιαδÞποτε Üλλη πολιτεßα, και εßναι γνωστü, üτι την ισüτητα αυτÞ δεν την ανÝχονται τα ολιγαρχικÜ πολιτεýματα, ενþ δημοκρατοýμενες πολιτεßες, Üξιες του ονüματος, την Ýχουν ανυψþσει σε περιωπÞ.
Εκτüς αυτοý, αν θελÞσουμε να εξετÜσουμε το πρÜγμα πλατýτερα, θα βροýμε üτι στις επιφανÝστερες και ισχυρüτερες πολιτεßες συμφÝρει περισσüτερο το δημοκρατικü πολßτευμα απü την ολιγαρχßα, γιατß και το σημερινü μας πολßτευμα, που üλοι το κατακρßνουν, αν το παραβÜλουμε üχι με εκεßνο που εγþ παρουσßασα προ ολßγου μπροστÜ σας, αλλÜ με το πολßτευμα που επεβλÞθη απü τους τριÜκοντα τυρÜννους, δεν υπÜρχει κανεßς που να μη το θεωρÞ θεßο δημιοýργημα. ΘÝλω μÜλιστα, μ' üλο που μερικοß θα πουν üτι ξεφεýγω απü το θÝμα που μας απασχολεß, να παρουσιÜσω και να εκθÝσω κÜπως αναλυτικþτερα πüσο το δημοκρατικü μας πολßτευμα Þταν ανþτερο απü το πολßτευμα των τριÜκοντα, για να μη μÝνη κανεßς με την εντýπωση üτι τα μειονεκτÞματα της δημοκρατßας τα υποβÜλλω σε εξÝταση περισσüτερο εξονυχιστικÞ και üτι ßσως παραλεßπω ü,τι ωραßο και σεμνü Ýχει προσφÝρει. Για το σημεßο αυτü δεν πρüκειται να πω οýτε πολλÜ πρÜγματα οýτε και ανþφελα για κεßνους που με ακοýνε.
¼ταν λοιπüν εχÜσαμε το στüλο μας κοντÜ στον ΕλλÞσποντο, κι η πολιτεßα μας Ýπεσε στη συμφορÜ που üλοι ξÝρουμε, ποιος λησμονεß üτι απü τους πρεσβυτÝρους οι λεγüμενοι δημοκρατικοß Þσαν πρüθυμοι να υποφÝρουν τα πÜντα προκειμÝνου να μη δεχθοýν τις προσταγÝς της επιβαλλüμενης ειρÞνης και üτι ενüμιζαν φοβερü να βλÝπη κανεßς στη διÜθεση των εχθρþν την πολιτεßα εκεßνη που Þταν Üλλοτε κυρßαρχος της ΕλλÜδος, ενþ απ' εναντßας εκεßνοι που επιθυμοýσαν την επιβολÞ ολιγαρχικοý πολιτεýματος, υπÝμεναν πρüθυμα και το γκρÝμισμα των τειχþν και την υποδοýλωση των κατοßκων; Και παλαιüτερα, üταν ο λαüς Þταν κýριος της πολιτικÞς καταστÜσεως, ποιος δεν ξÝρει üτι εμεßς εßχαμε εγκαταστÞσει φρουρÝς και στις ακροπüλεις των Üλλων κρατþν, ενþ απü τη στιγμÞ που παρÝλαβαν οι «τριÜκοντα» την πολιτικÞ εξουσßα, οι εχθροß κατÝλαβαν τη δικÞ μας; Ποιος λησμονεß ακüμα üτι κατÜ την εποχÞ εκεßνη, αν και οι Λακεδαιμüνιοι Þσαν εξουσιασταß μας, üταν οι φυγÜδες ετüλμησαν να επανÝλθουν και να πολεμÞσουν για την ελευθερßα της πολιτεßας μας και ο Κüνων ενßκησε στη γνωστÞ ναυμαχßα, Þλθαν απεσταλμÝνοι Λακεδαιμüνιοι και παρÝδωσαν εκ νÝου στην πολιτεßα μας την ηγεμονßα της θαλÜσσης; Και τÝλος ποιος δεν θυμÜται απü τους συνομηλßκους μου και μερικÜ Üλλα, üτι δηλαδÞ η δημοκρατßα τüσο ωραßα εστüλισε την πüλη μας με τους ναοýς και τα Üλλα λατρευτικÜ ιδρýματα, þστε ακüμη και σÞμερα üσοι την επισκÝπτονται νομßζουν, üτι η πολιτεßα μας εßναι Üξια να κυβερνÜ üχι μüνο τους ¸λληνας, αλλÜ και üλους τους Üλλους ανθρþπους, ενþ οι τριÜκοντα τýραννοι Üλλα παραμÝλησαν, Üλλα εσýλησαν κι' Ýφτασαν τÝλος στο σημεßο να επιτρÝψουν αντß τριþν ταλÜντων να γκρεμßσουν τους νεωσοßκους, για την κατασκευÞ των οποßων η πολιτεßα μας εßχε ξοδÝψει üχι λιγþτερα απü χßλια τÜλαντα; Εκτüς απ' αυτÜ οýτε και τον ανθρωπισμü τους εßναι δυνατüν να επαινÝση κανεßς περισσüτερο απü τον ανθρωπισμü των χρüνων της δημοκρατßας. Γιατß οι τριÜκοντα, αν και παρÝλαβαν την πολιτεßα μας με ωρισμÝνους νüμους που ελειτουργοýσαν απαραβßαστα, εφüνευσαν χωρßς την παραμικρÞ τυπικÞ διαδικασßα και αναπολüγητα χßλιους πεντακüσιους πολßτας, ενþ ανÜγκασαν παρÜ πÜνω απü πÝντε χιλιÜδες πολßτας να καταφýγουν στον ΠειραιÜ (απü το φüβο παρüμοιας τιμωρßας). Αυτοß πÜλι, αφοý υπερßσχυσαν και επανÞρχοντο ωπλισμÝνοι, αφοý ετιμþρησαν με θÜνατο τους υπαßτιους üλων αυτþν των συμφορþν, τüσο ανθρωπιστικÜ και νüμιμα εκυβÝρνησαν τους νομοταγεßς πολßτας, þστε να μη βρßσκωνται σε πλεονεκτικÞ θÝση, εκεßνοι που εξþρισαν πολλοýς πολßτας απü τους εξορßστους που γýρισαν πÜλι στην πατρßδα τους.
Το πιο ωραßο μÜλιστα και το πιο αξιομνημüνευτο παρÜδειγμα της επιεικεßας που Ýδειχνε το δημοκρατικü πολßτευμα, εßναι τοýτο: ¼ταν αυτοß που Ýμειναν στην πüλη, οι ολιγαρχικοß δηλαδÞ, εδανεßστηκαν απü τους Λακεδαιμονßους εκατü τÜλαντα για να πολιορκÞσουν τους δημοκρατικοýς που κατÝλαβαν τον ΠειραιÜ και συνÞλθε η εκκλησßα του δÞμου για να πÜρη απüφαση για την επιστροφÞ των χρημÜτων, και ενþ πολλοß υπεστÞριζαν, üτι πρÝπει να τακτοποιÞσουν τον λογαριασμü τους με τους Λακεδαιμονßους üχι εκεßνοι που επολιορκÞθηκαν στον ΠειραιÜ, αλλ' αυτοß που Ýκαμαν το δÜνειο, εφÜνη φρüνιμο στο λαü και επεκρÜτησε η Üποψη να εξοφλÞσουν απü κοινοý το χρÝος. Εßναι λοιπüν φανερü, üτι επειδÞ εßχαν τÝτοιες αντιλÞψεις, κατþρθωσαν να μας φÝρουν σε τÝτοια ομüνοια και συνετÝλεσαν να προκüψη σε τÝτοιο βαθμü η πολιτεßα μας, þστε οι Λακεδαιμüνιοι, που κατÜ τις ημÝρες της ολιγαρχßας σχεδüν κÜθε μÝρα μας Ýδιναν διαταγÝς, Þλθαν αργüτερα στην εποχÞ της Δημοκρατßας για να μας θερμοπαρακαλÝσουν και να μας ικετεýσουν να μη τους αφÞσουμε να αναστατωθοýν απü την επιδρομÞ των Θηβαßων. ΤÝτοια λοιπüν περßπου Þταν η κεντρικÞ γραμμÞ της σκÝψεως των δημοκρατικþν απü το Ýνα μÝρος και των ολιγαρχικþν απü το Üλλο. Οι ολιγαρχικοß δηλ. εßχαν την αξßωση να εξουσιÜζουν τους πολßτας και να εßναι δοýλοι των εχθρþν, ενþ οι δημοκρατικοß εφρüντιζαν να εßναι Üρχοντες των Üλλων πüλεων, αλλÜ ßσοι με τους συμπολßτας των.
Κι üλα αυτÜ σας τα εßπα για δυο λüγους: Πρþτα πρþτα γιατß Þθελα να σας αποδεßξω, üτι εγþ δεν Ýχω καμμιÜ επιθυμßα για ολιγαρχικÜ πολιτεýματα και για πλεονεκτÞματα εις βÜρος των Üλλων πολιτþν, αλλÜ μονÜχα για Ýνα δßκαιο και αξιοπρεπÝς πολßτευμα, και κατÜ δεýτερο λüγο για να αποδεßξω üτι και τα κακοδιοικοýμενα ακüμη δημοκρατικÜ πολιτεýματα προξενοýν στους πολßτας μικρüτερες συμφορÝς απü τα ολιγαρχικÜ, ενþ εκεßνα (τα δημοκρατικÜ) που λειτουργοýν κανονικÜ, ξεχωρßζουν γιατß εßναι δικαιüτερα και δημοφιλÝστερα και περισσüτερο ευχÜριστα στους πολßτας που διοικοýνται μ' αυτÜ.
Θα μποροýσε ßσως κανεßς να διατυπþση την απορßα: τι τÝλος πÜντων επιδιþκω üταν, αντß για το πολßτευμα αυτü που κατþρθωσε να παρουσιÜση τüσα πολλÜ και ωραßα Ýργα, αγωνßζωμαι να σας πεßσω να ζητÞσετε Üλλο, και γιατß τÜχα τþρα εξυμνþ τüσο θερμÜ τη δημοκρατßα, ενþ üταν παρουσιασθÞ περßσταση, αλλÜζω γνþμη και παßρνω στÜση εχθρικÞ για το σημερινü καθεστþς;
Εγþ üμως ακüμη και τοýς ιδιþτας εκεßνους που κατορθþνουν λßγα πρÜγματα στη ζωÞ τους, ενþ κÜνουν πολλÜ σφÜλματα, δεν τους υπολÞπτομαι καθüλου και νομßζω μÜλιστα üτι εßναι περισσüτερο απ' üσο συγχωρεßται φαýλοι. Προς τοýτοις εκεßνους που Ýχουν γεννηθÞ απü ευγενεßς και γενναßους Üνδρας και που εßναι λßγο μüνο καλýτεροι απü τους υπερβολικÜ πονηροýς και πÜρα πολý κατþτεροι απü τον πατÝρα τους, αυτοýς τους λογαριÜζω ακüμη λιγþτερο και θα τους συμβοýλευα να πÜψουν να εßναι τÝτοιοι. Την ßδια γνþμη ακριβþς Ýχω και για την εκτßμηση των κοινþν πραγμÜτων. Νομßζω δηλαδÞ πως δεν πρÝπει να καμαρþνουμε οýτε και να θεωροýμε ικανοποιητικü το üτι Ýχουμε φανÞ νομιμþτεροι απü ανθρþπους χρεωκοπημÝνους και μανιακοýς, αλλÜ πολý περισσüτερο πρÝπει ν' αγανακτοýμε και να στενοχωροýμεθα που εßμαστε πολý κατþτεροι απü τους προγüνους μας. Εßναι λοιπüν ανÜγκη να συναγωνισθοýμε τους προγüνους στην αρετÞ και üχι τους τριÜκοντα τυρÜννους στην πονηρßα, γιατß νομßζω πως εßναι επιβεβλημÝνο σε μας να ξεπερÜσουμε στην αρετÞ κÜθε προηγοýμενο παρÜδειγμα.
ΑυτÝς τις σκÝψεις μου δεν τις εκθÝτω τþρα για πρþτη φορÜ, αλλÜ πολλÝς φορÝς μÝχρι σÞμερα και σε πολλοýς ανθρþπους, γιατß ξÝρω καλÜ, üτι σε κÜθε τüπο ευδοκιμοýν δÝνδρα και καρποß και γεννþνται ζþα με ιδιαßτερα χαρακτηριστικÜ πολý διαφορετικÜ απü τους Üλλους τüπους, η δε χþρα μας Ýχει τη δýναμη να παρουσιÜζη και να αναδεικνýη Üνδρας üχι μüνο στις τÝχνες και στα κατορθþματα και στη ρητορικÞ δεινüτητα πÜρα πολý ξεχωριστοýς, αλλÜ και στην ανδρεßα και στην αρετÞ πÜρα πολý διαφορετικοýς απü τους Üνδρας Üλλων χωρþν. Αυτü μÜλιστα μπορεß εýκολα κανεßς να το συμπερÜνη και απü τους παλαιοýς αγþνες που Ýκαμαν οι πρüγονοß μας προς τας Αμαζüνας και τους ΘρÜκας και üλους τους Πελοποννησßους, αλλÜ και απü τους μεγÜλους Περσικοýς πολÝμους. Σ' αυτοýς και μüνοι τους και μαζß με τους Πελοποννησßους και σε πεζικοýς αγþνες και σε ναυμαχßες κατετρüπωσαν τους βαρβÜρους και εκρßθησαν Üξιοι της ηγεμονßας μεταξý üλων των ΕλλÞνων. Απ' üλα αυτÜ τßποτε ασφαλþς δεν θα εßχαν κατορθþσει, αν δεν εßχαν πραγματικÜ φýση üλως διüλου ξεχωριστÞ.
Ας μη νομßση üμως κανεßς üτι οι Ýπαινοι αυτοß ταιριÜζουν και στους σημερινοýς πολιτικοýς. ΚÜθε Üλλο. ΤÝτοια λüγια εßναι ýμνος για κεßνους που εφÜνηκαν Üξιοι στ' αλÞθεια της αρετÞς των προγüνων, κατηγορßα για τους Üλλους που εντρüπιασαν τη λαμπρÞ καταγωγÞ τους με την οκνηρßα της σκÝψεως και την κακßα, üπως ακριβþς συμβαßνει και με μας, γιατß πρÝπει να λÝη κανεßς την αλÞθεια. Γιατß αν και η φýση μας υπÞρξε τüσον εκλεκτÞ, δεν την εκαλλιεργÞσαμε, αλλÜ την αφÞσαμε να καταπÝση σε ακρισßα και ταραχÞ και επιθυμßα πονηρþν πραγμÜτων.
Αλλ' üμως αν εξακολουθÞσω να κατηγορþ και να επικρßνω τους σημερινοýς πολιτικοýς για την κατÜντια των σημερινþν πραγμÜτων, φοβοýμαι, μÞπως ξεφýγω üλως διüλου απü την υπüθεση που μας απασχολεß. Για üλα αυτÜ και προηγουμÝνως εμßλησα και θα ξαναμιλÞσω αργüτερα, αν δεν κατορθþσω να σας πεßσω να πÜψετε εις το μÝλλον να κÜνετε τÝτοια σφÜλματα, αφοý δε προσθÝσω ακüμη λßγα για το ζÞτημα που þρισα ως υπüθεση του λüγου μου, θα παραχωρÞσω το βÞμα σ' εκεßνους που θα εßχαν τη διÜθεση να συμβουλεýσουν κÜτι φρονιμþτερο πÜνω στο ßδιο θÝμα.
Εμεßς λοιπüν, αν εξακολουθÞσουμε να διοικοýμε την πολιτεßα üπως και σÞμερα, εßναι αδýνατον να μη βρεθοýμε στην ανÜγκη να σκεπτüμαστε και να πολεμοýμε και σχεδüν üλα να τα υποφÝρουμε και να κατευθýνουμε τις ενÝργειÝς μας, üπως ακριβþς στα χρüνια μας και στα χρüνια τα περασμÝνα. ΕÜν üμως μεταβÜλουμε το πολßτευμα εßναι φανερü üτι, üπως ακριβþς Þσαν τα πρÜγματα στην εποχÞ των προγüνων μας, Ýτσι θα εßναι και σÞμερα. Γιατß κατ' ανÜγκη και φυσικÞν ακολουθßα απü τα ßδια πολιτεýματα προβÜλλουν και απορρÝουν πρÜξεις üμοιες και ανÜλογες.
ΠρÝπει μÜλιστα, αφοý παραλληλßσουμε τις πιο σοβαρÝς απ' αυτÝς τις πρÜξεις, να σκεφθοýμε ποιες απü τις δυο να εκλÝξουμε. Και πρþτα–πρþτα πρÝπει να παρατηρÞσουμε προσεχτικÜ πþς διÝκειντο και ποια στÜση Ýπαιρναν απÝναντι εκεßνου του πολιτεýματος και οι ¸λληνες και οι βÜρβαροι και ποια στÜση παßρνουν τþρα απÝναντß μας, γιατß χωρßς Üλλο τα γÝνη αυτÜ εßναι μεγÜλοι συντελεσταß για τη δικÞ μας ευτυχßα, üταν φÝρωνται απÝναντß μας üπως αξßζει στο καθÝνα.
Οι ¸λληνες λοιπüν περιÝβαλλαν με τüσην εμπιστοσýνη τους πολιτικοýς εκεßνης της εποχÞς, þστε οι περισσüτεροι απ' αυτοýς θεληματικÜ Ýταξαν τον εαυτü τους στην υπηρεσßα της πολιτεßας. Οι βÜρβαροι Ýπειτα τüσο πολý απεßχαν απü το να ενδιαφÝρωνται και να επεμβαßνουν στα ΕλληνικÜ πρÜγματα, þστε οýτε με πολεμικÜ πλοßα δεν ετολμοýσαν να πλεýσουν εντεýθεν της ΦασÞλιδος οýτε με στρατιωτικÞ παρÜταξη ετολμοýσαν να περÜσουν εντεýθεν του ¢λυος ποταμοý, αλλ' Þσαν καθηλωμÝνοι στη θÝση τους και ζοýσαν ειρηνικÞ ζωÞ.
Τþρα üμως Ýχουν φτÜσει σε τÝτοιο σημεßο τα πρÜγματα, þστε οι μεν ¸λληνες μισοýν την πολιτεßα μας, οι δε βÜρβαροι δεν μας λογαριÜζουν καθüλου. Και üσο για το μßσος των ΕλλÞνων, το Ýχετε πληροφορηθÞ απü τους ßδιους τους στρατηγοýς, το πþς ýστερα διÜκειται απÝναντß μας ο βασιλεýς των Περσþν μας το εφανÝρωσε ο ßδιος με τα γρÜμματα που μας Ýστειλε.
Αλλ' εκτüς απ' αυτü, με την παραδειγματικÞ τÜξη της παλιÜς εκεßνης εποχÞς εμορφþθηκαν οι πολßται και παρακινÞθηκαν στην αρετÞ και πÝτυχαν να βρßσκωνται σε αρμονßα με τον ßδιο τον εαυτü τους και με τους Üλλους συμπολßτας και τÝλος να συντρßβουν στη γραμμÞ της μÜχης üλους εκεßνους που εßχαν την τüλμη να εισβÜλουν στη χþρα μας. Με μας συμβαßνει ακριβþς το αντßθετο. Ερχüμαστε σχεδüν κÜθε μÝρα σε προστριβÝς κι' Ýχουμε σε τÝτοιο βαθμü παραμελÞσει τα πολεμικÜ Ýργα, þστε δεν Ýχουμε καν το φιλüτιμο να παρουσιαστοýμε σε δοκιμαστικÜ πολεμικÜ γυμνÜσια, αν δεν πÜρουμε προκαταβολικÜ την αμοιβÞ μας. Και το πιο σπουδαßο απ' üλα: την εποχÞ εκεßνη δεν Ýλειπαν απü κανÝνα πολßτη τα αναγκαßα για τη ζωÞ και κανÝνας δεν εζητιÜνευε στους δρüμους απü τους περαστικοýς ανθρþπους, þστε να ντροπιÜζη την πολιτεßα μας, ενþ σÞμερα εßναι πολý περισσüτεροι οι φτωχοß απü τους πλοýσιους, οι οποßοι (φτωχοß) εßναι Üξιοι κÜθε συγνþμης που δεν δßνουν καμμιÜ σημασßα για τα κοινÜ πρÜγματα, αλλÜ φροντßζουν μüνο πþς θα μπορÝσουν να εξοικονομÞσουν τα καθημερινÜ τους Ýξοδα.
Εγþ λοιπüν Ýχω την ελπßδα üτι, αν θελÞσουμε να μιμηθοýμε τους προγüνους, και απü τη σημερινÞ ακαταστασßα θα ξεφýγουμε για πÜντα και θα γßνουμε ακüμη σωτÞρες üχι μüνο της πολιτεßας μας, αλλÜ και üλων μαζß των ΕλλÞνων. Γι' αυτü ακριβþς παρουσιÜσθηκα μπροστÜ σας και ανÝπτυξα τις απüψεις που ακοýσατε. Στο χÝρι σας εßναι τþρα να σταθμßσετε καλÜ το πρÜγμα και να πÜρετε την απüφαση που σεις νομßζετε üτι εξυπηρετεß περισσüτερο το συμφÝρον της πολιτεßας.
