Πριν μιλήσω για τη Παλαιά Φώκαια, θέλω να προσαρτήσω, εδώ στο ξεκίνημα του άρθρου, κάτι που έπεσε στην αντίληψή μου πρόσφατα κι αφορά στο μύθο ή στη πραγματικότητα, -ποιός ξέρει;- για το πως ιδρύθηκε η όμορρη διπλανή και γειτόνισσα πόλη, -αλλά και μια άλλη μεσογίτικη, τα Σπάτα-, η Ανάβυσσος. Κατά καιρούς έχουν ακουστεί πολλά, είναι αλήθεια κι όπως προείπα κανείς δεν ξέρει ακριβώς, τουλάχιστον ακόμα, τι έχει γίνει. Η ιστορία έχει ως εξής λοιπόν:
     Οι γιοι του Πέλοπα του Ταντάλειου και της Ιπποδάμειας, Τροιζήν και Πιτθέας, κατέλαβαν τη Τροιζήνα γύρω στα 1250 π.X. εποχή που ζούσε κι ο Ηρακλής. 'Οταν εισέβαλαν στη Τροιζήνα τα δυο αδέλφια, ο Πιτθέας έγινε βασιλιάς της Άνθειας -σημερινή Τροιζήνα. Ο Ανθας, ο παλιός βασιλιάς -κι ο γιος του Αέτιος- έφυγαν στη Μ. Ασία- τότε λεγόταν αλλιώς - μαζί με άλλους και ίδρυσαν την Aλικαρνασσό. Ο Τροιζήν κατέλαβε την Υπέρεια-σημερινή Καλαβρία. Τότε ο Υπέρης, αδελφός του Ανθα, αναγκάστηκε μαζί με άλλους Καλαβρούς και Αχαιούς να αποδημήσει στην Κάτω Ιταλία. Από αυτούς ολόκληρη περιοχή ονομάστηκε Καλαβρία (περίπου το 1250 π.Χ.). Εκεί αργότερα ιδρύθηκε κι η πόλη Ποσειδωνία. Ξαφνικά όμως ο Τροιζήν πέθανε. Τότε ο Πιτθέας ανάγκασε τις δυο πόλεις να ενωθούν σε μία και τις ονόμασε Τροιζήνα, σε ανάμνηση του αδελφού του. Μετά το θάνατο του Τροιζήνος , οι δυο γιοι του Ανάφλυστος και Σφηττός ήρθανε στην Αττική, όπου ίδρυσαν δυο ομώνυμες πόλεις (ο πρώτος την Ανάβυσσο κι ο δεύτερος τη Σφηττό τα σημερινά Σπάτα δηλαδή).
     Η Παλαιά Φώκαια είναι πόλη κτισμένη στο Β.Δ. μέρος της Μικρασιατικής χερσονήσου. Ιδρύθηκε τον 8ο π.Χ. αιώνα από αποίκους της Φωκίδας με αρχηγό τον Αθηναίο Φιλογένη. 0ι κάτοικοι ήτανε τολμηροί θαλασσινοί και πρώτοι κατασκευάσανε «πεντηκοντόρους ναυς», ελαφρά πλοία με πενήντα κουπιά. Αποκτήσανε πλούτο και δύναμη με το εμπόριο κι ιδρύσανε πολλές αποικίες.
     Η Φώκαια ήταν αρχαία πόλη της Ιωνίας. Ιδρύθηκε στη διάρκεια του πρώτου ελληνικού αποικισμού από Ίωνες. Η Φώκαια εξελίχθηκε σε μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη, πρωταγωνίστησε κατά τον δεύτερο αποικισμό στη διάρκεια του οποίου ίδρυσε αποικίες από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μέχρι τις ακτές τις Ισπανίας και της Γαλλίας. Σημαντικότερες αποικίες των Φωκέων ήταν η Μασσαλία στις ακτές της Γαλατίας, η Ελέα στην κάτω Ιταλία, η Αλαλία στην Κορσική, η Λάμψακος στον Ελλήσποντο το Εμπόριο και το Ημεροσκοπείον στην Ιβηρική χερσόνησο.
     Η Φώκαια ήταν η βορειότερη από τις Ιωνικές αποικίες. Βρισκόταν στην περιοχή των Αιολικών αποικιών βόρεια της χερσονήσου της Ερυθραίας ανάμεσα στην Αιολική πόλη Κύμη που ήταν χτισμένη βορειότερα και στη Σμύρνη που ήταν χτισμένη νοτιότερα. Η Φώκαια διέθετε δύο φυσικά λιμάνια χάρη στα οποία έγινε μία μεγάλη ναυτική δύναμη και ανέπτυξε ιδιαίτερα το θαλάσσιο εμπόριο. Πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες δείχνουν πως η Φώκαια ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη κατά την αρχαϊκή περίοδο. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί για το μέγεθος των τειχών της πόλης που έφταναν σε διάμετρο τα 5 χιλιόμετρα, με βάση τη σημερινή μονάδα μέτρησης. Αυτό δείχνει πως η Φώκαια ήταν από τις μεγαλύτερες πόλεις του αρχαίου κόσμου.
     Η Φώκαια ιδρύθηκε από Φωκείς υπό την ηγεσία Αθηναίων όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Η έκταση στην οποία ιδρύθηκε η αποικία τους παραχωρήθηκε από τους Αιολείς της κοντινής Κύμης. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στην πόλη απόγονοι του βασιλιά Κόδρου, οι Κοδρίδες. Σύμφωνα πάλι με τον Παυσανία, μετά την εγκατάσταση στην πόλη των Κοδριδών η Φώκαια έγινε δεκτή στο κοινό των Ιώνων και έγινε μία από τις πόλεις της Ιωνικής Δωδεκάπολης. Τα ευρήματα κεραμικών δείχνουν Αιολική παρουσία στην περιοχή κατά τις αρχές του ένατου αιώνα π.Χ. και Ιωνική παρουσία στα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. Από την αλλαγή αυτή μπορεί να προσδιοριστεί η ίδρυση της αποικίας περίπου στα μέσα στου 9ου π.Χ.
     Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που πραγματοποίησαν πολύ μακρινά θαλάσσια ταξίδια. Οι Φωκαείς βασίστηκαν σε έναν εξελιγμένο τύπο αρχαίου πλοίου την Πεντηκόντορο, που τους βοήθησε να πραγματοποιήσουν ιδιαίτερα μακρινά ταξίδια. Εξερεύνησαν τις ακτές της Αδριατικής και της Τυρρηνικής θάλασσας και έφτασαν μέχρι τις ακτές της Ισπανίας. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως ο βασιλιάς της τοπικής φυλής των Ταρτησσών, ο Αργανθώνιος συμπάθησε τους Φωκαιείς και τους πρότεινε να εγκαταλείψουν την Ιωνία και να μετεγκατασταθούν εκεί. Εκείνοι αρνήθηκαν. Παρ'όλα αυτά, όταν τον ενημέρωσαν ότι η δύναμη των Μήδων αυξάνεται, τούς χρηματοδότησε για να οχυρώσουν τη Φώκαια. Στις ακτές τις Τυρρηνικής θάλασσας οι Φωκαείς ίδρυσαν τις σημαντικότερες αποικίες τους. Ισχυρότερη απ’ όλες ήταν η Μασσαλία, η οποία ίδρυσε και αυτή αποικίες στην περιοχή με την σειρά της. Επιπλέον οι Φωκαείς ίδρυσαν τις πόλεις Αλαλία, στην Κορσική, Ολβία στη Σαρδηνία και Αντίπολη δίπλα στην Μασσαλία. Η σημαντικότερες αποικίες τους στην Ισπανία ήταν το Εμπόριο και το Ημεροσκοπείον.



     Βρισκόμαστε στο 570-560 π.Χ. Οι κάτοικοι της Αρχαίας Φώκαιας, στα παράλια της Μικράς Ασίας, τολμηροί θαλασσοπόροι, επιχειρούν μακρινά ταξίδια στην Κεντρική και Δυτική Μεσόγειο. Στο τέλος του 7ου αιώνα π.Χ., χρησιμοποιώντας τις θρυλικές πεντηκοντόρους, αντί για τα στρογγυλά πλοία των Φοινίκων, ιδρύουν εμπορικούς σταθμούς και αποικίες κατά μήκος των ακτών της Δυτικής Μεσογείου με σκοπό τις εμπορικές συναλλαγές με μακρινούς προορισμούς στη Δύση. Γύρω στο -600 οι Έλληνες από τη Φώκαια ιδρύουν την πόλη της Μασσαλίας κοντά στην εκβολή του ποταμού Ροδανού, όπου βρίσκεται κι η σημερινή πόλη της Μασσαλίας και την Αλαλία στην ανατολική ακτή της Κορσικής, για να εξασφαλίσουν βάσεις για το εμπόριο με την Ισπανία κι ακόμη μακρύτερα. Λόγω όμως της στρατηγικής θέσης της η Μασσαλία αναπτύχθηκε σε μία από τις μεγαλύτερες Ελληνικές αποικίες της Δυτικής Μεσογείου. Στη περιοχή αυτή, ιδιαίτερα γόνιμη για τις εμπορικές συναλλαγές, οι τολμηροί Φωκαείς συνάντησαν, προέβησαν σε εμπορικές συναλλαγές κι αλληλεπίδρασαν με τους ντόπιους κελτο-λιγουριανούς πληθυσμούς. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής αποδεικνύουν ότι οι ντόπιοι κάτοικοι της περιοχής είχαν αναπτύξει ένα ιδιαίτερα οργανωμένο δίκτυο διανομής κρασιού από τους τοπικούς αμπελώνες, εκμεταλλευόμενοι τον Ροδανό ποταμό, ο οποίος καταλήγει στη Μεσόγειο.
     Αυτά τα ίχνη των κατοίκων της ιωνικής πόλης Φώκαιας καταγράφονται στις πληθυσμιακές ομάδες της περιοχής, όπως δείχνουν οι γενετικές μελέτες του ομότιμου καθηγητή Γενετικής Ανθρώπου (τομέας Γενετικής Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας) στο ΑΠΘ Κ. Τριανταφυλλίδη και της αναπληρώτριας καθηγήτριας Αναστασία Κουβάτση. Σύγκριση του γενετικού δείγματος Ελλήνων από τη Σμύρνη και τη Φώκαια και των Γάλλων από την Προβηγκία και την Κορσική δείχνει πως ένας στους περίπου δέκα άνδρες στη νότια Γαλλία να προέρχεται από αποίκους της Ιωνίας της αρχαϊκής εποχής. Η κυριότερη ένδειξη για αυτή τη γενετική σχέση είναι η απλοομάδα Ε -V13, η οποία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητά της στα νότια Βαλκάνια και έχει συνδεθεί στο παρελθόν και με τον αποικισμό της Σικελίας.
     Η σύγκριση αυτή στόχο είχε να διατυπώσει τη γενετική συμβολή και διείσδυση του Ελληνικού αποικισμού στο σημερινό δημογραφικό πρότυπο της νότιας Γαλλίας και της Κορσικής. Ο στατιστικός έλεγχος των απλοομάδων ανάμεσα σε εννέα πληθυσμιακά δείγματα έδειξε ότι δεν υπάρχει σημαντική διάκριση ανάμεσα σε αυτά από τη Φώκαια και τη Σμύρνη, ενώ το δείγμα από τη Σμύρνη διέφερε σημαντικά από το δείγμα που προερχόταν από την Κεντρική Ανατολία και αυτό της Φώκαιας από τη Δυτική Ανατολία. Η υπο-απλοομάδα Ε V-13 έχει θεωρηθεί ότι αποτελεί τη γενετική ‘υπογραφή’ των πρώιμων κατοίκων της εποχής του Χαλκού των Ελλήνων ή της αποίκησης της Νότιας Ιταλίας από τους Αρχαίους Έλληνες. Είναι συνεπώς ενδιαφέρον ότι ποσοστό ίσο με 19,4% των δειγμάτων από τη Φώκαια και 12,1% από την περιοχή της Σμύρνης είχε γενετική σύσταση με την υπο-απλοομάδα ΕV-13 που χαρακτηρίζει την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ το 3,9% των δειγμάτων από την Προβηγκία ήταν φορείς της απλοομάδας αυτής. Η στατιστική ανάλυση εκτίμησης του ποσοστού επιμειξίας έδειξε ότι ποσοστό 17% των χρωμοσωμάτων της Προβηγκίας μπορεί να αποδοθεί στη γενετική συμβολή αποίκων από τις Ελληνικές πόλεις της Φώκαιας και της Σμύρνης. Χρησιμοποιώντας μεγαλύτερο δείγμα από 368 άτομα που ζουν στην Προβηγκία και φέρουν γαλλικά επίθετα, η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι στην ανατολική Προβηγκία η Ελληνική γενετική συμβολή είναι της τάξης του 12%, ενώ η αντίστοιχη τιμή για τη δυτική Προβηγκία είναι 19%”.
     Οι ίδιοι οι μασσαλιώτες λένε τη Μασσαλία, La Cité Phocéene η πόλη των Φωκαίων, ότι η πόλη τους γεννήθηκε από μία ιστορία αγάπης μεταξύ τού φωκαίου Πρότη και της Γύρτης της λιγουριανής πριγκήπισσας.
     Οι Φωκαείς εκτός από το δυτικό τμήμα της Μεσογείου, διεξήγαγαν εμπόριο με την Ελληνική αποικία Νάυκρατις στην Αίγυπτο, ενώ στον βορά στην περιοχή της Προποντίδας ίδρυσαν την αποικία Λάμψακο.
Η Φώκαια παρήκμασε στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. όταν βρέθηκε κάτω από την εξουσία των Λυδών. Στη συνέχεια υποτάχτηκε στους Πέρσες, όταν ο Κύρος κατέλαβε τη Λυδία. Κατά τη διάρκεια της Περσικής κατοχής πολλοί Φωκαείς κατέφυγαν στη Χίο, στην αποικία τους Αλαλία της Κορσικής ενώ άλλοι ίδρυσαν μία νέα αποικία στην Κάτω Ιταλία που εξελίχθηκε σε σημαντική πόλη, την Ελέα. Οι Φωκαείς συμμετείχαν στην Ιωνική επανάσταση αλλά αδύναμοι πλέον συνεισέφεραν μόνο τρία πλοία σε σύνολο 353.
     Η μεγάλη και πανέμορφη σημερινή παραλιακή πόλη της Γαλλίας, Μασσαλία (Marseille εξ ου και λαϊκά Μαρσίλλια), στις εκβολές του ποταμού Ροδανού, δεν είναι παρά ένα κτίσμα των αρχαίων Φωκαέων, Ελλήνων της Ιωνίας Μ. Ασίας, οι οποίοι την οίκησαν περί το 630 π.Χ. - αυτό την καθιστά μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Δυτ. Ευρώπης. Τότε άνοιξε η «γραμμή». Και μετά ενισχύθηκε με ένα νέο «κύμα» Φωκαέων περί το 540 π.Χ. όταν η Φώκαια πέφτει στα χέρια των Περσών - 5 μόλις χρόνια πριν από την Μάχη της Αλαλίας. Η πατρίδα τους κατακτάται από τον στρατηγό του Κύρου, Άρπαγο.
     Οι Φωκαείς δεν ανέχονται να είναι υπό βαρβάρων και «θέλοντας να αποφύγουν την τυραννία του Μεγάλου Βασιλιά, εγκατέλειψαν την Ασία κι εγκαταστάθηκαν στην Μασσαλία». Όσοι Φωκαείς μπόρεσαν, επιβιβάσθησαν σε πλοία, με επί κεφαλής τον Κροαντιάδη. Το κύμα εξόδου των κατακτημένων βαίνει προς τα δυτικώτερα. Και στέλνει τους Φωκαείς να κατοικήσουν ήδη υπάρχουσες πόλεις, ενώ πολλές άλλες τις δημιουργούν. Έτσι έφθασαν και στις εκβολές του Ροδανού και ίδρυσαν την Μασσαλία. Και δεν θα πρέπει να ήταν μια μικρή μοίρα Φωκαέων, αφού «οι Φωκαείς, καθ' ον χρόνον απώκιζαν την Μασσαλίαν, ναυμαχήσαντες προς τους Καρχηδονίους, τους ενίκησαν» (Θουκ. Α,13)!
     Κι έτσι αρχίζει η Ιστορία μιας των σημαντικότερων πόλεων-πύλεων της Ευρώπης. Ήδη η ελληνική διείσδυση στην μεγάλη χερσόνησο της Δυτ. Μεσογείου έχει αποδειχθεί και με ευρήματα, που χρονολογούνται στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αι. π.Χ.: Κεραμικά ελληνικής (κορινθιακής και κυρίως ιωνικής) κατασκευής, που έχουν ευρεθεί στην Ιβηρία (οικισμός Αγ. Μαρτίνου), αποδεικνύουν τον ισχυρισμό.
     Τότε, ο κυβερνήτης ενός πλοίου των Φωκαέων προσπλέοντος την ακτή, είδε έναν αλιέα, ο οποίος «εκέλευσε μάσσαι το απόγειον σχοινίον». (Οι Αιολείς «μάσσαι» έλεγαν το «δησαί»-δέσε. Αλλά και σήμερα πολλοί Μικρασιάτες και Μακεδόνες λεν «μάσσε» και εννοούν «μάζεψε»). Έτσι από το «μάσσαι αλιέα», προέκυψε το τοπωνύμιο Μασσαλία, τόπος όπου «μάσσαν του αλιέως» το σχοινί. Αυτή είναι η Γραμματική ετυμολογία της πόλεως. Το ότι η Μασσαλία ήταν ένα μικρό ψαροχώρι, διακρίνεται έως σήμερα, από το ιδιαίτερο πιάτο της, που είναι η «μπουγιαμπές», μια πικάντικη ψαρόσουπα των ψαράδων της, με ψάρια που εν τέλει δεν μπόρεσαν να πουλήσουν.
     Με το ίδιο όνομα (Μασσαλίας), όμως, αναφέρεται από τον Πτολεμαίο ένας αρχαίος ποταμός στην Κρήτη! Κι αυτό ενισχύει την άποψη πως το τοπωνύμιο ονομάτισαν Μινωίτες Κρήτες, στα μεγάλα ταξείδια τους προς Β. Ευρώπη (Κρήτη-Αντικύθηρα-Κύθηρα-Ιταλία-Σικελία-Μασσαλία), ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., κατά τα οποία χρησιμοποιούσαν τις εκβολές του Ροδανού ως είσοδό τους στην ευρωπαϊκή ενδοχώρα, για να φθάσουν στις ακτές της Β. Θάλασσας, προς συλλογή κι εμπορία ήλεκτρου και χαλκού. Έτσι, επειδή οι εκβολές του Ροδανού θύμιζαν, κατά κάποιον τρόπο, στους Μινωίτες το τοπίο στις εκβολές του Μασσαλία ποταμού, ίσως να ονόμασαν έτσι τον τόπο αυτό. Αυτή είναι η ιστορικο-γεωγραφική της ετυμολογία.
     Ο Φωκαεύς κυβερνήτης Εύξενος έγινε δεκτός εκεί με αγάπη, από τον βασιλεύοντα Νανν / Νάνο. Ίσως βασιλέα των αυτοχθόνων Κομμονών Γαλατών. Γύρω κατοικούσαν οι Τρικόριοι. Και οι Σάλυες (> λατ. Σαλλούβιοι, ίσως οι Σάλιοι ιερείς εκ Σαμοθράκης), που κατοικούσαν μεταξύ Ροδανού και Άλπεων (νυν Προβηγκία), τους οποίους απώθησαν οι αρχαίοι Έλληνες, που κατοικούσαν στην Μασσαλία.
Ο Νανν έφερε σε επαφή την βασιλόπαιδα Γύπτιδα ή Πέττα, με τον Εύξενο. Η Πέττα του έφερε το κύπελλο, το οποίο, κατά την παράδοσή της, θα έδινε σε όποιον αυτή επέλεγε για σύζυγό της. Έτσι ο Φωκαεύς νυμφεύθηκε την Πέττα (που μετονομάσθηκε Αριστοξένη) και έλαβε ως προίκα τον κόλπο (που σήμερα καλείται «του Λέοντος»), στην Δ. ακτή του οποίου ο Εύξενος έκτισε την Μασσαλία. (Παράδοση που υιοθετεί και ο νυν Δήμος Μασσαλιωτών). Εύξενος και Αριστοξένη απέκτησαν τον Πρώτο, γενάρχη των Πρωτιαδών, που ονομάτισε Πρώτη την νησίδα έναντι της Μασσαλίας.
     Πέραν τούτων, η αλήθεια είναι πως οι αρχαίοι Έλληνες αστικοποίησαν τους Γαλατο-Κέλτες. Και η Μασσαλία ήταν η σημαντικότερη ελληνική αποικία στο δυτικό άκρον της Μεσογείου. Στην Μασσαλία ευρέθη (τον Μάιο του 2006) νεολιθική κατοίκηση. Αρχαιολόγοι έφεραν στο φως αρχαία τείχη, πινακίδες και εργαλεία από πέτρα και όστρακα, του 8000 π.Χ. Και όχι σε μικρή έκταση, αλλά σε 2.300 τετρ.μ., σ' έναν λόφο, 3 χλμ. από την θάλασσα, όπου είχε κτισθεί στρατόπεδο του Καίσαρος!
     Άλλοι (Γκοσλέν) υποστηρίζουν πως η αρχαία Μασσαλία έκειτο νοτιώτερα, επί του ακρωτηρίου Croisette, όπου επίσης έχουν ευρεθεί αρχαία ίχνη. Οι αρχαίοι γεωγράφοι παραδίδουν πως Μασσαλία και Βυζάντιον (νυν Κωνσταντινούπολη) έχουν το ίδιο γεωγραφικό πλάτος. Και είναι σχεδόν έτσι, με τον Πτολεμαίο να το υπολογίζει καλύτερα, με «λάθος» μόνον 1/4 της μοίρας! Μάλιστα στις 15/10/1899 στις τέσσερις προς την θάλασσα όψεις του φρουρίου του Άη Γιάννη, εντοιχίσθηκαν 4 πλάκες (στην ελληνική, λατινική, γαλλική και προβηγκιανή) για τα 2.500 χρόνια από κτίσεως της πόλεως. Η πλάκα στα ελληνικά, που συνέταξε η Ακαδημία des Inscriptions λέγει τα εξής:

   "Εις μνήμη του πρώτου κατάπλου των Φωκαέων, των προ XXII ετών εκ της Ιωνίας, ενταύθα αφικομένων, παρόντων των πρέσβεων των εκ Φωκαίας της μητροπόλεως, των Αθηνών, Ρώμης, Σμύρνης των πόλεων των πάλαι φίλων τε και συμμάχων, εκ Ρόδης, Ημεροσκοπείου, Μονοίκου λιμένος, Θεαίνης, Αγάθης, Αβενιώνος, Καβελλιώνος, Κιθαριστής, Ολβίας, Αντιπόλεως, Νικαίας, Αλερίας των αποκιών, αποσταλέντων, ο δήμος Μασσαλιητών, 8ημέρους εορτάς εορτάσας, τη δε τη στήλην ανέθηκε, τη 15η μηνός Οκτωβρίου του μ.Χ. 1899".

     Την ιδία ημέρα, το Δημ. Συμβούλιο Μασσαλίας μετονόμασε την λεωφόρο Boul. du Nord, όπου το Γεν. Προξενείο Ελλάδος, σε Λεωφόρο Αθηνών! Στις εκδηλώσεις αυτές την Ελλάδα εκπροσώπησε το Β.Π. θωρηκτό «Ψαρά»".
      Στον κόλπο αυτόν είχαν προσορμισθεί και οι Φοίνικες, και τον είχαν χρησιμοποιήσει ως ναύσταθμό τους. Απεδείχθη με επιγραφές, που ήλθαν στο φως το 1844, κατά την εκσκαφή θεμελίων του καθεδρικού ναού και και με άτεχνες ανάγλυφες παραστάσεις φοινικικών θεοτήτων -Αστάρτης, Βάαλ- επί πώρινων λίθων, που βρέθηκαν το 1864.
     Οι Φωκαείς όμως ήσαν αυτοί που έκτισαν «την ωραία πόλη, επί πετρώδους εδάφους», όταν είχαν κάμει αποικίες σε πολλά σημεία της Κορσικής, της Σικελίας, της Λυγουρίας, κ.α. Την πόλη περιέβαλαν με ισχυρό τείχος («Τείχη του Κλινία»), και ο θαυμάσιος προς Ν. λιμήν της είχε στους πρόποδές του ορθοπάγο[2]. Το λιμάνι της αρχαίας Μασσαλίας ελέγετο Λακυδών - ως γνωστόν στην αρχαιότητα ο λιμένας μιας πόλεως είχε ίδιον όνομα, διάφορο της πόλεως, την οποία εξυπηρετούσε (νυν Port Vieux - λαϊκά στην ναυτική Πόρτο Βέκκιο) και εξέδωσε μοναδικό στον κόσμο νομισματόσημο! Σήμερα, όμως το κέρας του αρχαίου ελληνικού λιμένος που σώζεται, καλείται απ' όλους «Αρχαίο Λιμάνι».
     Στην ακρόπολη της αρχαίας Μασσαλίας έκειτο ο ναός του Δελφινίου Απόλλωνος - που λατρευόταν κοινώς απ' όλους τους Ίωνες - και Εφέσιον, δηλ.ναός υπέρ της Εφεσίας Αρτέμιδος, μια ηλιακή έκφανση της θεάς. Στην Μασσαλία τιμούσαν την Αρτέμιδα τον Ήλιο με μια θηλυκή θεότητα! Παραδοσιακώς, κάθε που οι Φωκαείς έφευγαν από την πατρίδα τους, έπαιρναν μαζί τους κάποιον από το Εφέσιόν τους, ως παραστάτη του πλου τους. Στο συγκεκριμένο πρώτο ταξείδι προς Μασσαλία, παραστάτης ήταν η Αριστάρχη, επιταγμένη από τις πλέον διακεκριμένες γυναίκες της Εφέσου, την οποία είχε υποδείξει στο ενύπνιον η ίδια η θεά Άρτεμις. Μαζί της πήρε και αφιερωμένα αγάλματα. Έτσι όταν έφθασαν οι Φωκαείς και ίδρυσαν την Μασσαλία και το Εφέσιόν της, την Αριστάρχη ετίμησαν ως πρωθιέρεια. Έκτοτε, όσες αποικίες έκανε η Μασσαλία, σε όλες λατρεύθηκε η Άρτεμις ως πατρώνα θεά.
     Εκτός του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος, στην αρχαία Μασσαλία λατρεύονταν ο Ζευς, η Αθηνά, η Κυβέλη, η Λευκοθέα κι αργότερα η Ίσις. Σ' αυτήν την πόλη λειτούργησε και μεγαλούργησε η περίφημη αρχαία ελληνική Ιατρική Σχολή Μασσαλίας, που διέδωσε την Ιατρική Επιστήμη στην Δύση. Άλλωστε στην αρχαία Μασσαλία λειτουργούσε σπουδαίο Ασκληπιείο, ένα από τα 400 που αναφέρονται στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Για χρόνια πολλά, το Ασκληπιείο και η Ιατρική Σχολή Μασσαλίας συνέλεγε ιαματικά βότανα απ' όλη την Μεσόγειο. Οι καρποί της σύριγγος της κασσίας λ.χ. συλλέγονταν λίγο προ της τελείας ωριμάνσεώς τους κι αποστέλλονταν, κατά το δυνατόν νωποί, από την Αίγυπτο, στην Ευρώπη (σε Λονδίνο και Μασσαλία), για ιατρική χρήση.
     Οι Φωκαείς κυριαρχούσαν τότε στο εμπόριο της περιοχής εκείνης. Οι Φωκαείς έφεραν εδώ την καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού, απ' όπου διαδόθηκε στα ενδότερα της (νυν) Γαλλίας. Η Μασσαλία στα αρχαϊκά χρόνια επλούτισε (και) από το εμπόριο κρασιού και λαδιού. (Και η μεταφορά οινοτεχνογνωσίας από τους Έλληνες προς τους Γάλλους δεν σταμάτησε εδώ: Πολλά χρόνια αργότερα, έως τα πρόσφατα, Κυμαίοι καραβοκύρηδες μετέφεραν τα προϊόντα της Κύμης Ευβοίας στην Μασσαλία, και δη το φημισμένο μαύρο κρασί της, διότι το μοσχοαγόραζαν οι Γάλλοι ίνα χρωματίσουν τα δικά τους κρασιά!).
     «Το ποτάμι του Ροδανού ήταν η εμπορική οδός, μέσω της οποίας οι αμφορείς με τον ζυμωμένο μούστο, αυτό το πρωτόγνωρο ποτό, έφθασε στα τραπέζια των διάφορων κελτικών φύλων. Και τους άρεσε πολύ. Ίνα διατηρήσουν οι Έλληνες την αποικία τους στις εκβολές του Ροδανού έπρεπε κάπως να εντάξουν στο σχέδιο και τους Κέλτες της γύρω περιοχής, της Λιγυρίας. Άρχισαν λοιπόν να νυμφεύονται εντόπιες κι έτσι μέσω των μεικτών γάμων άρχισαν να περνούν στην άλλη πλευρά και οι γνώσεις της καθημερινότητος, για παράδειγμα πώς φτιάχνει κανείς κρασί. Από εκείνη την εποχή μας διασώζονται πολλά τεκμήρια αυτής της ελληνικής παραγωγής κρασιού. Ίχνη ετρουσκικού κρασιού δεν βρέθηκαν, ενώ τα στοιχεία για την ρωμαϊκή παραγωγή είναι πολύ νεώτερα» γράφει στο βιβλίο του «Αρχαία Ελλάδα: Η ιστορία ένδεκα πόλεων» ο καθηγητής Ελληνικού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, P. Cartledge. Καλό, λοιπόν, θα είναι, οι ξενομανείς λάτρεις του «γαλλικού κρασιού» στις απύθμενες αράδες που ξοδεύουν για να το εκθειάζουν, να αφιερώνουν και λίγες λέξεις γι' αυτούς που έμαθαν τους Γάλλους να φτιάχνουν και να πίνουν κρασί, δηλ. τους αρχαίους Έλληνες Φωκαείς.

    «Τά πέλαγα της Μασσαλίας φυλάττουν ενθύμησιν της ανδραγαθίας των πατέρων μας» Γ. Τερτσέτης

     Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που αναπτύχθηκαν τα αγγειοπλαστικά εργαστήρια της Μεγάλης Ελλάδος, τα αθηναϊκά απευθύνθηκαν σε νέες αγορές, κυρίως της Μασσαλίας, κ.ά. Οι Μασσαλιανοί μαθαίνουν την αγγειοπλαστική και την διαδίδουν στα ενδότερα της Ευρώπης. Αλλά και τα καράβια των Κασσωπαίων (της Ηπείρου) «όργωναν» από τον 3ο π.Χ. αι. την Μεσόγειο Θάλασσα (διακινούσαν προϊόντα της Ηπείρου, όπως κρασί, λάδι, ελιές, φρούτα, ξηρούς καρπούς και υφάσματα, σε Κέρκυρα, Καρχηδόνα, Ρώμη, Βρινδήσιο, Μασσαλία, Ηράκλειες Στήλες -Γιβραλτάρ, Αδριατική, Αίγυπτο, και φυσικά Αιγαίο, Μ. Ασία, Εύξεινο Πόντο). Η παράδοση εξαγωγών ηπειρωτικών προϊόντων προς την Μασσαλία, συνεχίσθηκε έως τα χρόνια της οθωμανοκρατίας, με τους περίφημους Καλαρρυτινούς χρυσικούς.
     Οι Έλληνες εδίδαξαν εδώ την τέχνη της οινοποιίας και έμαθαν απ' εδώ για την λεβάντα, αφού αυτή «γεννάται στις νήσους της Γαλατίας απέναντι από την Μασσαλία», κατά Διοσκουρίδη.
     Οι Φωκαείς ήταν πρωτοποριακοί και τολμηροί θαλασσοπόροι. Πρώτοι αυτοί κατασκεύασαν πολυήρεις - πλοία με 50 κουπιά! Γι’ αυτό ανέδειξαν την Φώκαια σε μεγάλη ναυτική δύναμη! Και πλούτισαν πολύ! Η ικανή ναυτοσύνη τους μεταλαμπαδεύθηκε και στην αποικία τους, την Μασσαλία, η οποία από την αρχαία ακμή της ανέδειξε περίφημους ωκεανοπόρους, όπως:

   * ο Μιδάκριτος, ο πρώτος που ταξίδευσε στα βρετανικά νησιά, με σκοπό να φέρει τον «λευκό μόλυβο», όπως έλεγαν τον κασσίτερο.
   * ο Ευθυμένης ή Ευθυμάνης γεωγράφος και θαλασσοπόρος, που περί το 510 π.Χ. εταξείδευσε προς τον Νότιο Ατλαντικό και έφθασε έως την Σενεγάλη, στις εκβολές του ποταμού Σενεγάλη… Εκεί είδε κροκόδειλους και ιπποποτάμους και ενόμισε πως έφθασε στις… πηγές του Νείλου! Έγραψε έργο ονομαζόμενο «Περίπλους», όπου λέγει ότι ο Νείλος πηγάζει εκ του Ατλαντικού!
   * ο Πυθέας (330-320 π.Χ.), που έφθασε έως την Θούλη («το έσχατον όριον του κόσμου» - αινιγματική πόλη του Βορείου Ωκεανού, που κατ’ άλλους είναι στην Ισλανδία, κατ’ άλλους στην Βαλτική, κλπ.). Τον εκτιμούσε ιδιαιτέρως ο Ίππαρχος. Ο Πυθέας ήταν και περίφημος αστρονόμος. Έκανε μια μαθηματική ανακάλυψη που τον κατέστησε γνωστό στον ελληνισμό: Την μέτρηση του γεωγραφικού πλάτους ενός τόπου! Το πέτυχε με την μέτρηση του λόγου: Γνώμων/Σκιά, το μεσημέρι των Τροπών ή των Ισημεριών. Η μέθοδος αυτή στηριζόταν σε δυο παραδοχές: Α. ότι η Γη είναι «σφαιροειδής» και Β. ότι οι ακτίνες του Ηλίου φθάνουν σ’ όλα τα σημεία της επιφανείας της Γης «παράλληλα» (διατύπωση του Θαλή). Έτσι η γωνία φ προσδιοριζόταν από το ορθογώνιο τρίγωνο του γνώμονος προς την σκιά του, το μεσημέρι μιας Ισημερίας (ανάλογη μέτρηση γινόταν κατά τις Τροπές). Δια της μεθόδου αυτής ο Πυθεύς υπελόγισε το γεωγραφικό πλάτος της γενέτειράς του, Μασσαλίας, με σχεδόν απόλυτη ακρίβεια: 43°3' έναντι της πραγματικής 43°17'… Ο Πυθεύς, κατ’ εντολήν του Δήμου Μασσαλίας, επιχείρησε μια παράτολμη για την εποχή του εμπορική αποστολή, προς αναζήτηση κασσίτερου, που δύσκολα βρισκόταν στην Ελλάδα. Διέπλευσε τις Ηράκλειες Στήλες (νυν Γιβραλτάρ) και ακολουθώντας τις ιβηρικές και γαλατικές ακτές έφθασε στο Βελέριον (νυν Κορνουάλη) και στο Κάντιον (νυν Κεντ). Διέσχισε όλη την ανατολική πλευρά της Βρετανίας και κατέληξε στο Ντόβερ. Αναφέρει τα δυο νησιά, το Άλβιον (Αλβιών, η Αγγλία) και την Ιέρνη (η Ιρλανδία). Αυτή είναι η πρώτη γραπτή μαρτυρία για επίσκεψη Ελλήνων στα αγγλικά νησιά (Κασσιτερίδες Νήσους). Είχαν προηγηθεί ενωρίτερα κι άλλες, από Μινωίτες Κρήτες, κ.ά. Από εκεί ο Πυθεύς εταξείδευσε στην Βαλτική. Έκανε τον περίπλου των βαλτικών και σκανδιναβικών παραλίων. Κατέλιπε δύο συγγράμματα: «Περί Ωκεανού» και «Γης περίοδος», στα οποία περιέγραψε τις ταξειδιωτικές εμπειρίες του.
   * ο Ευθύμιος ή Ευθυμένης, που εξερεύνησε τις αφρικανικές ακτές, που είχε παραπλεύσει ο Καρχηδόνιος στρατηγός Άννων (310 π.Χ.).
   * Τέλος, η Μασσαλία ανέδειξε διάφορους ονομαστούς πλοιάρχους (όπως τον Ζηνόθεμι, τον Ηγέστρατο, κ.ά.).

     Το 1993, κατά την διάρκεια εκσκαφών, στην Πλατεία Ι. Βερν στην Μασσαλία, ανακαλύφθηκαν δυο… ναυάγια! Οι εργασίες έγιναν από την τοπική Αρχαιολογική Υπηρεσία, συνδρομή της πόλεως της Μασσαλίας. Απεκάλυψαν τμήμα της αρχαίας ακτής με τις λιμενικές εγκαταστάσεις και πλήθος ελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων ναυαγίων. Τα δύο πλοία ευρέθησαν αντικρυστά το ένα στο άλλο.
Περίπου 30 μ. από την αρχαία ακτή. Στο σημείο όπου είχαν εγκαταλειφθεί στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. – μάλλον λόγω της κακής τους καταστάσεως. Το σωζόμενο τμήμα, του μικρότερου από τα δύο πλοία, έχει μήκος 5 μ. και πλάτος 1,5 μ. Ήταν ελαφρύ και γρήγορο σκάφος, λεπτό και με στρογγυλή διατομή, αλιευτικό κοραλλιών (ευρέθησαν 10 μικρά θραύσματα από κόκκινο κοράλλι). Το δεύτερο και μεγαλύτερο από τα δύο πλοιάρια έχει διατηρηθεί σε μήκος 14 μ. και πλάτος 4 μ. Είχε καρίνα, στρογγυλή διατομή και πολύ μακρόστενες άκρες. Το πανί του ήταν τετράγωνο και είχε χωρητικότητα φορτίου 12 τ. Τυπικό εμπορικό πλοίο της Μασσαλίας του τέλους του 6ου αι. π.Χ. Είχε άξιο λόγου σύστημα συναρμολογήσεως. Ταξείδευε για πολλά χρόνια πριν εγκαταλειφθεί.
     Ο Ζ. Υ. Κουστώ έξω από την Μασσαλία ανέσυρε αρχαίο ελληνικό πλοίο, ανάμεσα σε απολιθώματα, που είχε ναυαγήσει το 205 π.Χ., μεταφέροντας αμφορείς με κρασί.
     Τέλος, η Οικία Τριαίνης στην Δήλο, που ανήκε στον Ελληνορωμαίο Μάρκο Σίστιο -ο οποίος γεννήθηκε στην Δήλο!– μας έδωσε πληροφορίες για ένα ακόμη αρχαίο ναυάγιο στην… Μασσαλία! Το 145 π.Χ. ο Μ. Σίστιος εφόρτωσε από την Ρώμη τον «Δελφινοφόρο», ένα καράβι, με αμφορείς κ.ά.αντικείμενα. Το καράβι αυτό είχε περιπετειώδες ταξείδι, αλλά εν τέλει ναυάγησε στο λιμάνι της Μασσαλίας. Ανακαλύφθηκε από δύτες-αρχαιολόγους. Στον λαιμό ενός αμφορέα υπήρχαν τα αρχικά “SES” και πλάι τους σχεδιασμένη η τρίαινα – σύμβολον του Ποσειδώνος. Αντίστοιχα, τα ίδια αρχικά και το ίδιο σύμβολο ευρίσκουμε και στην Οικία Τριαίνης.
     Πάντως η λάσπη των επιχώσεων επειδή προστατεύει τις αρχαιότητες, είναι πολύ πιθανόν, εάν γίνουν σχετικές εργασίες και έρευνες, να βρεθούν κι άλλοι βυθισμένοι και θαμμένοι θησαυροί στο λιμάνι της Μασσαλίας.
     Μετά τους Περσικούς πολέμους η Φώκαια έγινε μέρος της Δηλιακής συμμαχία μαζί με άλλες πόλεις της Ιωνίας. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, με την υποστήριξη της Σπάρτης επαναστάτησε κατά των Αθηναίων. Με την ειρήνη του Ανταλκίδα η Φώκαια που ακολούθησε τη λήξη του Κορινθιακού πολέμου, έγινε πάλι τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας, μαζί με τις υπόλοιπες Ιωνικές πόλεις. Μετά το 334 έγινε τμήμα της Αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ακολούθως τμήμα των Ελληνιστικών βασιλείων που σχηματίστηκαν στην περιοχή της Μικράς Ασίας.
     Η Φώκαια ήταν από τις πρώτες πόλεις της αρχαιότητας που έκοψαν νομίσματα. Τα πρώτα νομίσματα της πόλης ήταν από κράμα αργύρου και χρυσού. Στο βρετανικό μουσείο εκτίθενται νομίσματα της Φώκαιας της περιόδου 600-550 π.Χ.


   Χρυσό νόμισμα Φώκαιας (1/6 στατήρα) παράσταση γρύπα 521-478 πΧ

     Ήταν μια από τις 12 Ιωνικές πόλεις και το εμπορικό της ναυτικό συναγωνιζότανε το ναυτικό των Φοινίκων. Πρώτοι οι Φωκιανοί θαλασσινοί ταξιδέψανε με τα πλοία τους μέχρι το Γιβραλτάρ κι έχτισαν εμπορικούς σταθμούς σε πολλά σημεία της Μεσογείου. Από τον 7ο αιώνα π.Χ. άρχισαν να ιδρύουν αποικίες. Σπουδαιότερες είναι: Λάμψακος στις ακτές του Ελλησπόντου, Ελαία στη κάτω Ιταλία, Αλαρ(ή λ)ία το 565 π.X. με πολύ μεγάλο λιμάνι στη Κορσική, Tαρτησός στις ακτές της Ιβηρικής χερσονήσου. 'Aλλη σπουδαιότερη είναι η Μασσαλία το 600 π.X. που ίδρυσε νέες αποικίες όπως της Νίκαιας (Κυανή ακτή), την Ολίβια (ακτή των Υέρων). Από τη Μασσαλία διαδόθηκαν τα γράμματα στους γειτονικούς λαούς κι οι Φωκαείς έγιναν οι πρώτοι φορείς πολιτισμού στη δύση πριν τους Ρωμαίους.

     Όταν το 540 π.X. κατακτήθηκαν από τους Πέρσες μπήκανε στα καράβια τους και ζήτησαν ν' αγοράσουν τις Οινούσες, νησιά της Χίου για να εγκατασταθούν. Οι Χίοι όμως αρνήθηκαν κι έτσι φύγανε για τις άλλες αποικίες τους. Η Φώκαια έκοψε και χρυσό νόμισμα το Φωκαϊκό στατήρα. Ο κόλπος της χωριζότανε σε δύο λιμάνια: το Ναύσταθμο (μεγάλο γιαλό) και το Λαμπτήρα (Μικρό γιαλό). Ο Πυθέας μεγάλος Έλληνας θαλασσοπόρος, που πρώτος αντίκρισε τους παγετώνες του Β. Ωκεανού, καταγόταν από τη Μασσαλία. Η Μ. Ασία ήταν το μεγαλύτερο κομμάτι της οικουμενικής Ελλάδας. Είναι 530.000 τ. χλμ. ενώ η μητροπολιτική Ελλάδα είναι 130.000 τ.xλμ. Όταν λοιπόν την έχανε το 1453 και το 1922 με τους διωγμούς, έχανε οικονομική δύναμη, συρρικνωνότανε κατά τα 4/5 της σ' έκταση κι οικονομική ευρωστία.


      Ερείπια από αρχαίο θέατρο στη Φώκαια της Μ. Ασίας

     Στην Ελλάδα πάλι μαίνεται ο διχασμός (1915). Ο Βενιζέλος παραιτείται για δεύτερη φορά. Οι κεντρικές δυνάμεις (Γερμανία, Αυστρία, Ουγγαρία) κερδίζουν. Οι νεότουρκοι πιστεύουν πως έφτασε η μεγάλη τους μέρα. Το στρατιωτικό πνεύμα της Γερμανίας που δεν έχει κανένα δισταγμό, βρίσκει στο πρόσωπο των νεότουρκων τον αδίστακτο εκτελεστή των πιο βάρβαρων μέτρων, στρατολόγηση του Χριστιανικού πληθυσμού, ένταξη στα περιβόητα τάγματα εργασίας (σημ. θανάτου), εκτόπιση των παραλιακών πληθυσμών προς την ενδοχώρα, είναι τα μέτρα των Τούρκων που προσυπόγραψε ο Γερμανός στρατάρχης Liman von Sanders. Αιτία για την ανθελληνική αυτή στάση υπήρξε ότι η Τουρκία ήταν γι' αυτήν μια μεγάλη πολυπληθής κι εύκολη Ασιατική χώρα-λεία για κάθε μορφή εκμετάλλευσης. Η γεωγραφική θέση της, τα πετρέλαια της Μοσούλης η ναυσιπλοία ήταν οι στόχοι της. Οι προσπάθειες αυτές εύρισκαν αντιμέτωπη την Ελληνική παρουσία που αιώνες κρατούσε τα ηνία όλων των οικονομικών τομέων και κυρίως της ναυσιπλοίας. Στις 14 Μάη 1914 ο Υπουργός των Εσωτερικών της Τουρκίας Τααλάτ αποστέλλει τηλεγράφημα προς το Γενικό Διοικητή Σμύρνης με το εξής περιεχόμενο.

   «...Είναι επείγον δια πολιτικούς λόγους (έλεγαν οι Έλληνες πως ετοιμάζουν επανάσταση για την πραγματοποίηση της μεγάλης ιδέας) να υποχρεωθούν οι εις τα παράλια της Μ. Ασίας κατοικούντες Έλληνες να εκκενώσουν τα χωρία των και να εγκατασταθούν εις τα βιλαέτια Ερζερούμ κι άλλα. Αν αρνηθούν να μεταφερθούν εις τα υποδειχθέντα μέρη, θέλετε ευαρεστηθεί να δείτε προφορικές οδηγίες εις τους αδελφούς μας Μουσουλμάνους, όπως δια παντός είδους εκτρόπων αναγκάσουν τους Έλληνες να εκπατριστούν οι ίδιοι οικεία βουλήσει. Μη λησμονήσετε να επιτύχετε εν τοιαύτη περιπτώσει από τους μετανάστας τούτους πιστοποιητικό βεβαιούν ότι απέρχονται από τας εστίας των εξ ιδίας πρωτοβουλίας όπως μη προκύψουν εκ τούτου πολιτικά ζητήματα".

     Το σχέδιο των εκτρόπων, δηλαδή σφαγών και διώξεων, εφαρμόστηκε με τον πιο άγριο κι απάνθρωπο τρόπο από τους Τούρκους. Η δοκιμή ξεκίνησε από τη Παλαιά και Νέα Φώκαια την οποία παρακολούθησε ο Γάλλος αρχαιολόγος Σαρτιώ κι η ομάδα του Mansier, Καρλιέ και Δάνδριας. Ο Σαρτιώ καταγόταν από την Μασσαλία κι έκανε την εποχή κείνη αρχαιολογικές ανασκαφές. Ο Σαρτιώ στο βιβλίο του "Η Λεηλασία Της Φώκαιας & Η Εκδίωξη Των Οθωμανών Ελλήνων Της Μ. Ασίας" κι ο Mansier στη περιγραφή του, «Αι Τελευταίαι Ημέραι Της Φώκαιας" διεκτραγωδούν τη σφαγή και δίωξη των κατοίκων της. Σ' έγγραφο της Αυστριακής πρεσβείας, στις 3 Απριλίου 1917, διαβάζουμε:

   "Ο μέγας βεζύρης κι υπουργός εξωτερικών παρακάλεσαν εμέ και το Γερμανό πρέσβη να φέρομε σε γνώση των κυβερνήσεών μας ότι στρατιωτικοί λόγοι μέγιστης σημασίας αναγκάζουν την Τουρκική κυβέρνηση να εκτοπίσει από το Αϊβαλί και τα περίχωρα του, πληθυσμό που αποτελείται από 10 έως 15.000 κατοίκους Ελληνικής εθνικότητας. Η Τουρκική κυβέρνηση δήλωσε, πως για την εκτέλεση του μέτρου αυτού, επιμένει ο στρατάρχης Liman von Sanders. Οι κάτοικοι θα πρέπει να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους εντός ορισμένης προθεσμίας, είναι όμως ελεύθεροι να εκλέξουν στην ενδοχώρα τον τόπο της νέας κατοικίας τους".

     Η συνέχεια του εγγράφου είναι περισσότερο αποκαλυπτική. Ο ίδιος ο Sanders βεβαιώνει:

   "Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες ΕΠΕΒΑΛΑ στο Τουρκικό υπουργείο πολέμου, όπου αντιστεκόταν ο Εμβέρ πασάς καθώς και στην κυβέρνηση, την εκτέλεση των προαναφερομένων μέτρων".

     Κι ακολουθεί η καταστροφή του 1922.

     Είπαμε ότι η Μασσαλία ιδρύθηκε από την Φώκαια. Οι κάτοικοί της δε λησμόνησαν τη προέλευσή τους σε κάθε περίπτωση εκδήλωσαν ειλικρινά την αγάπη και τη στοργή τους προς την αρχαία Μητρόπολη όταν μάλιστα με μεγαλοπρεπείς γιορτές γιορτάζουν τη τρίτη χιλιετία από την ίδρυση της πόλης τους κάλεσαν και το Δήμαρχο της Φώκαιας τον οποίο ανακήρυξαν επίσημα πρώτο πολίτη της Μασσαλίας. Οι νεότεροι κάτοικοι της Μικρασιατικής Φώκαιας ήταν ναυτικοί αλλά συγχρόνως καλλιεργούσαν τη πλούσια γη της περιφερείας τους. Η κυριότερη πηγή ευημερίας ήταν οι αλυκές. Οι πλουσιότερες αλυκές της Μεσογείου.
     Η Π. και Ν. Φώκαία ήταν πόλεις με Ελληνικό πληθυσμό κατά το πλείστον. Η Π. Φώκαια με 12.000 κατοίκους, 9.000 Έλληνες και 3.000 Τούρκους. Η Ν. Φώκαια με 7.500 κατοίκους, 6.500 Έλληνες και 1.000 Τούρκους. Ο κόσμος μιλούσε μόνο Ελληνικά, ακόμα κι οι Τούρκοι. Είχε σχολεία, εκκλησίες και πολλά ξωκλήσια. Μητροπολιτικός ναός ήταν η Αγία Ειρήνη. 'Αλλη μεγάλη εκκλησία ήταν η Αγία Τριάδα, ο 'Αγιος Νικόλαος κι ο 'Αγιος Κωνσταντίνος βορεινά. Την εκκλησία της Αγίας Τριάδας την έχτισαν οι εργάτες των αλυκών. Εκεί κάνανε μεγάλο πανηγύρι 7 ημερών. Παίζαν ντόπιοι οργανοπαίχτες βιολιά, ούτια, σαντούρια, οργανάκι (λατέρνα), τύμπανα. Ήταν μια ζωή νοικοκυρεμένη που τη ρήμαξαν οι Τούρκοι τον Ιούνιο του 1914.

    Ο αρχαιολόγος Σαρτιώ γράφει:

   "Πλούσιοι πρόκριτοι της πόλης έφυγαν ανυπόδητοι γιατί κι αυτά τα παπούτσια, τους είχαν αφαιρέσει. Εις τους ναούς διεπράχθησαν ανήκουστοι ιεροσυλίαι".

    Ο Mansier της ομάδας των αρχαιολόγων λέγει:

   "Τη νύχτα ήρξατο η λεηλασία της πόλης. Μας διηγείται μια γυνή ετοιμοθάνατος διότι εβιάσθη υπό 17 Τούρκων. Απήγαγαν κόρη 18 χρονών υπό τα όμματα της οποίας εφόνευσαν τους δύο γονείς. Εις γέρων παραλυτικός ευρέθη νεκρός επί της κλίνης του. Εφόνευσαν συνολικά 81 άτομα εκ των οποίων 17 γυναίκες. Ούτω είδομεν ιδίοις οφθαλμοίς, ως εν τοις βαρβαροτέροις χρόνοις, τα πάντα χαρακτηριστικά της καταστροφής μιας πόλεως. Ητοι: την κλοπήν, την λεηλασίαν, την πυρπόλησιν, τον φόνον και την ατίμωση των γυναικών. Χίλιοι περίπου κάτοικοι επέβησαν επί αλιευτικών λέμβων ιστιοφόρων και κατέλιπον την Φώκαιαν δια την Μυτιλήνην. Αλλοι επέβησαν σε μεγάλο γαλλικό ιστιοφόρο το οποίο φόρτωνε αλάτι από το λιμάνι των Φωκών".

     Ο Ηλ. Ηλιόπουλος, Υποπρόξενος της Αγγλίας, που μετείχε σε μια διεθνή προξενική επιτροπή κι έφτασε στην ατυχή πόλη δυο μέρες μετά την εκκένωσή της, πληροφορήθηκε πως στα τσιγγέλια των κρεοπωλείων της πόλης ήταν αναρτημένα τεμάχια ανθρωπίνου κρέατος με τη μακάβρια ταμπέλα: "Γκιαούρ ετισί" δηλαδή ελληνικό κρέας. Αλλά η καταστροφή ολοκληρώθηκε το 1922. Περισσότερο από 1.500.000 Έλληνες της οικουμενικής Ελλάδας έγιναν με την εντολή της Γερμανίας, τον ελληνικό διχασμό και την αποτυχημένη προέλαση του τότε βασιλιά Κων/νου στα ενδότερα της Τουρκίας, βορά της Τουρκικής θηριωδίας. Έτσι ατιμώρητη μέχρι σήμερα η Τουρκία πραγματοποίησε μέσα στον ίδιο αιώνα τρεις γενοκτονίες διαφορετικών φυλών της Μ. Ασίας, των Αρμενίων, των Ποντίων και των Κούρδων τώρα.
     Όπως όλος ο ελληνισμός της Μ. Ασίας έτσι κι οι Φωκαείς κατέφυγαν στα πλησιέστερα νησιά την Αθήνα και τον Πειραιά. Ο αείμνηστος Αθ. Παπουτσής έδωσε τις παρακάτω πληροφορίες στις 20/2/1960 στον κ. Απ. Ανδρεάδη:

   "Οι Φωκαείς μετά τα 1922 ήρθαν στον Πειραιά και την Αθήνα. Εκεί με υπόδειξη του στρατηγού Πλαστήρα ιδρύσαμε σύλλογο με την επωνυμία Παμφωκαϊκός Σύλλογος  "ο Πρωτεύς" και μ' εκλογές εκλέξαμε τον κ. Βασίλη Τσούρο, στρατιωτικό γιατρό, τον Παναγιώτη Ζινανέ αξιωματικό πεζικού, τον Αθ. Α.Παπουτσή, τον Ευάγγ. Πουλούδα, τον Αναστάσιο Ανανίδη κι Ιωάννη Σταβέρα. Ένας από τους στόχους του η επιλογή περιοχής για εγκατάσταση .Πήγαμε στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής με ταλαιπωρία μιας εβδομάδας. Όμως ήταν μακριά από την Αθήνα κι ακατοίκητο το μέρος. Φύγαμε απογοητευμένοι. Είμαστε οι Παπουτσής Αθ., Μεταλίκης Α. κι ο Χιώτης Ν.
   Αρχίσαμε να ψάχνουμε για την εγκατάσταση στην Ανάβυσσο όπου υπήρχε μια εταιρεία που διατηρούσεν αλυκές. Η εταιρεία ζήτησε και βρήκε ανθρώπους που να ξέρουνε καλύτερα ό,τι αφορά τη παραγωγή του αλατιού. Βρήκε τον Χριστούλη τον Καραπιπέρη, άριστο τεχνίτη. Πήρε μια ομάδα από 20-25 πατριώτες κι εργάζονταν όλοι. Αμέσως μετά τον πρώτο χρόνο είχαν μια διαφορά 2.000 τόνων περισσότερο αλάτι. Η εταιρεία έμεινε πολύ ευχαριστημένη και ζήτησε να προσληφθούν όσοι Φωκαείς υπήρχαν. Ο Σύλλογος εξέλεξε μια επιτροπή από τον Χατζή Καρπούζη, Ιωάννη Δέδε, Αθ. Παπουτσή να φροντίσει για την εγκατάσταση.
   Τότε η Αθήνα-Λαύριο υπήρχε τρένο. Η επιτροπή το πήρε και βγήκε Κερατέα. Από κει με τα πόδια κατέβηκε Ανάβυσσο στις αλυκές. Ήθελε να δει τον τόπο. Τα κτήματα ήταν της Μονής Πετράκη, όπου μπορούσε να εγκατασταθούν όλοι. Το μέρος ήταν ακατοίκητο και μόνο μια εκκλησία υπήρχε μικρή του Αγίου Γεωργίου.
   Ζητήσαμε από το Υπουργείο Γεωργίας άδεια να εγκατασταθούμε στην Ανάβυσσο. Μας αρνηθήκανε, γιατί η εγκατάσταση προοριζόταν για την ομάδα από την Αρετσού Κων/πόλεως. Τέλος μ' εντολή του Υπουργείου Πρόνοιας κι ένα καΐκι φτάνουμε στις αλυκές και μένουμε σε 50 σκηνές. Ήταν 15 Οκτωβρίου 1920. Σε 10 μέρες έρχονται κι άλλες οικογένειες με τα καΐκια και παίρνουμε 100 σκηνές. Την έκταση που είχαμε κτίσει τις σκηνές την κατείχαν οι συγγενείς από τα Καλύβια. Αρχίσαν οι λογοτριβές μαζί μας. Πήγαμε στον Υπουργό ζητήσαμε να κάνει μια δήλωση στις εφημερίδες, ότι οι Φωκαείς θα εγκατασταθούν στην Ανάβυσσο διότι είναι αλατοπήκτες που παράγουν αλάτι. Και διάβασαν την δήλωση στα χωριά και σταμάτησαν τις λογοτριβές. Οι οικογένειες είχαν έρθει από την Χαλκίδα, το Βόλο, την Κρήτη. Για δουλειά πήγαιναν στον Πειραιά, άλλοι έκαναν κάρβουνα και πολλοί δούλευαν στην αλυκή.
   Αλλά μόλις ήρθε δεύτερος χειμώνας και βλέπαν ότι δεν γινόταν η αποκατάσταση, αναγκάζονταν λίγοι-λίγοι να φεύγουνε στον Πειραιά και την Αθήνα. Στη παραλία της Αναβύσσου ούτε δένδρο, ούτε νερό υπήρχε. Ζητήσαμε από την αλυκή και μας έδωσαν εργαλεία κι αμέσως ανοίξαμε πηγάδι. Δυστυχώς από τον Οκτώβρη του 1924 ως το Μάρτη του 1926 βρισκόμαστε σε σκηνές, 19 μήνες αγωνίας. Κάθε τρεις μήνες είχαμε αλλαγές Κυβερνήσεων. Από 160 οικογένειες που είχαμε φέρει μείνανε μόνον 90...
     Το Μάρτη του 1926 ο Πάγκαλος έδωσε εντολή να 'ρθει η τοπογραφική υπηρεσία του Υπ. Γεωργίας για να χαράξει τον συνοικισμό. Πήρε 7.500 στρέμματα από την Μονή Πετράκη 1.000 στρέμματα από το κτήμα Λογοθέτη, 400 στρέμματα από την περιοχή του Αγίου Γεωργίου. Το κακό ήταν ότι δεν είχαμε εκκλησία. Μας είχε στήσει ο κ. Μπέης 20 παράγκες κι όταν χτίσαμε πήραμε τα υλικά και κάναμε εκκλησία. Όταν ήμουν πρόεδρος, στην Αμερική είχαμε πολλούς πατριώτες. Ήρθε ο Πρόεδρός τους, Γαρύφαλος Παπουτσής τον παρακαλέσαμε και μας έστειλε 100.000 κι αρχίσαμε να χτίζουμε το σχολείο. Βοηθήσαμε όλοι μαζί κι ο εργολάβος που το 'χτισε δε πήρε δραχμή. Ήτανε καλός άνθρωπος, ονομαζόταν Ερμής Φιλίππου. Το σχολείο χτίστηκε το 1932. Επί 4 χρόνια πληρώναμε μεις δασκάλα για να πηγαίνουν τα παιδιά σχολείο.
   Το 1947 που είχαμε όλες τις προϋποθέσεις γίναμε Κοινότητα".

     Τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς κοντά στις άλλες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες ήταν κι η μη αποδοχή τους από μέρους των ελλήνων της Μητροπολιτικής Ελλάδας. Ήταν μια γενική κατάσταση αυτή. Ο χώρος της Π. Φώκαιας-Αναβύσσου ήταν ακατοίκητος. Ήταν ιδιοκτησία κατά κύριο λόγο της μονής Πετράκη. Νοικιαζόταν από τους κατοίκους και κτηνοτρόφους των γύρω χωριών για βοσκή ή καλλιέργεια. Η εγκατάσταση των προσφύγων έφερε αρκετές λογοτριβές μεταξύ τους. Η συμβίωση όμως κι η γνωριμία είχε συνακόλουθο την αλληλοεκτίμηση, την αποδοχή, τη φιλία κι αυτή πάλι τη καλή συνεργασία, τη συνύπαρξη, τη προκοπή. Πράγματι από την προπολεμική ακόμα εποχή οι νομάδες κτηνοτρόφων άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμα στο χωριό και να προσθέτουν με τη δύναμη και την εργατικότητά τους ζωτικότητα στη ζωή του χωριού. Μετά μάλιστα το 1947 που γίνεται Κοινότητα η ζωή του χωριού μπαίνει σε ανοδική πορεία. Γίνονται σημαντικά έργα υποδομής. Το 1954-55 ανοίγει ο δρόμος και συνδέει το χωριό με τ' αστικά κέντρα . Η πρόσβαση προς το κέντρο αλλά και προς τα χωριά είναι ευκολότερη. Αρχίζει να αναπτύσσεται ο τουρισμός. Ηλεκτροδοτείται το 1966. Υδροδοτείται το 1958 κατ' αρχάς, το 1971 από τον Όλυμπο, το 1977-78 από την ΕΥΔΑΠ. Το 1932 χτίζεται το πρώτο σχολείο. Συμπληρώνεται με μιαν αίθουσα ακόμα το 1970 κι ανεγείρεται 6τάξιο δημοτικό Σχολείο το 1981. Νηπιαγωγείο λειτουργεί το 1993. Η εκκλησία χτίστηκε το 1948 κι έγινε επέκτασή της το 1995. Κατά καιρούς διαμορφώθηκαν οι πλατείες κι οι άλλοι χώροι (ρέματα) κι ασφαλτοστρώθηκαν οι δρόμοι.
    Από το 1948 υπάρχει ο Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος "Πρωτέας". Το γήπεδο χτίστηκε το 1970 και την επόμενη σχεδόν χρονιά η ομάδα μπήκε στη Γ' Κατηγορία Αθηνών. Τώρα βρίσκεται στην Α' Κατηγορία ΕΠΣΑΝΑ κι είναι από τους πρωταγωνιστές της. Υπάρχουν ακόμα ένας Εξωραϊστικός Σύλλογος η "Αγία Ειρήνη" κι ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Δημοτικού Σχολείου κ.ά.
    Οι μόνιμοι κάτοικοι του χωριού αυξάνονται (2051) και δημιουργούνται δυναμικοί οικισμοί γύρω, όπως το Θυμάρι, το Καταφύγι, της Αγροτικής Τράπεζας, οι κάτοικοι των οποίων δραστηριοποιούνται κοινωνικά και πολιτικά μέσα από τους δικούς τους εξωραϊστικούς και πολιτιστικούς Συλλόγους. Γενικώς η Κοινότητα Παλαιάς Φώκαιας έχει γίνει παραθεριστικό κέντρο με μεγάλο αριθμό κατοίκων πολλοί από τους οποίους τη δεύτερη παραθεριστική κατοικία τη μετέτρεψαν σε μόνιμη. Αυτό οφείλεται στη μικρή απόσταση της από το κέντρο, στα πολλά προβλήματα του αστικού κέντρου και κυρίως τη λεπτή και γαλήνια φυσική καλλονή του τοπίου.


                           Παλαιά Φώκαια Ι (μερική άποψη του λιμανιού)


                         Παλαιά Φώκαια ΙΙ (μερική άποψη λιμανιού σε συνέχεια)

--------------------------------------------------------------------------------------------

                                                 Τοπωνύμια Ευρύτερης Περιοχής

Αγια Βαρβάρα, η (Λόφος Αρετσού) :=Λόφος 200 μέτρα βόρεια του χωριού Ανάβυσσος. Πήρε την ονομασία του από την ομώνυμη εκκλησία στην κορυφή του. Εχει ύψος 54 μέτρα. Υπήρχε παλαιότερη εκκλησία που τη βρήκαν οι πρόσφυγες γκρεμισμένη. Υπάρχει στο νότιο μέρος του λόφου, βάση αρχαίου παρατηρητηρίου . Ακόμη υπάρχουν δύο υπόγεια εκκλησάκια, που δεν έχει ακόμη ερευνηθεί πότε φτιάχτηκαν και από ποιους. Η κατασκευή τους μοιάζει με τους μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους. Ο KAUPERT αναφέρει το λόφο σαν "VIGLA". Επίσης τον αναφέρει σαν τριγωνομετρικό και ο χάρτης διανομής του Υπουργείου Γεωργίας με το όνομα Λόφος Αρετσού
Αγια Ειρήνη, η (Λόφος Φωκαέων) := Λόφος 100 μέτρα ανατολικά της Φώκαιας με την ομώνυμη εκκλησία στην κορυφή του, η οποία είναι και η κεντρική εκκλησία του χωριού. Στην δυτική πλευρά του λόφου είναι το νεκροταφείο της Φώκαιας. Στη νότια πλευρά υπάρχει αρχαίο νεκροταφείο. Στους Χάρτες των διανομών αναφέρεται σαν Λόφος Φωκαέων
Αγια Παρασκευή, η := Περιοχή με ομώνυμη εκκλησία στον Ολυμπο. Την αναφέρει ο χάρτης του KAUPERT και του Γ.Υ.Σ. στη θέση περίπου της Βασιλικής του Ολύμπου. Αλλά υπάρχει και άλλη Αγια Παρασκευή νότια του Πύργου του Μελισσουργού που ο νέος χάρτης του Γ.Υ.Σ. αναφέρει δίπλα από το όνομα μέσα σε παρένθεση (Τσήτσου). Τσήτσου ήταν το όνομα μιας από τις ιδιοκτήτριες του Τσιφλικιού.
Αγιασμόθι, το := Περιοχή ανατολικά του Καπό. Την ονομασία "Αγιασμός" έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην ίδια περιοχή. Επίσης τη λέξη Hagiasmu έχει ο χάρτης του KAUPERT στο μεγάλο λόφο ανατολικά του Καπό.
Αγιασμός, ο := Δες Αγιασμόθι
Αγια Φωτεινή, η := Οροπέδιο 4 χιλιόμετρα ανατολικά της παραλίας του Θυμαριού, με ομώνυμη παλιά εκκλησία. Υπάρχουν πολλές διάσπαρτες αρχαιότητες, και μάλιστα τμήματα αρχαίου ναού ίσως είναι εντοιχισμένα στην εκκλησία, γιατί στον περίβολο της βρέθηκε τμήμα από αρχαία κολόνα. Πρέπει να είχε πολλούς οικισμούς κατά την περίοδο που οι πειρατές και οι επιδρομείς ρήμαζαν την Αττική, γιατί το μέρος ήταν ασφαλές και σχετικά εύφορο. Σώζονται ερείπια μεγάλου βυζαντινού οικισμού και παρατηρητήρια σε κορυφές λόφων. 
Αγιοι Σαράντα, οι (Γκριτζίνα, Νάρκες) := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή βόρεια του Αγιου Παντελεήμονα και δυτικά του Αλογάρη. Εκεί που βρέθηκε ο κούρος Αριστόδικος.
Αγιος Γιώργης, ο := 1. Περιοχή ανάμεσα στα χωριά Φώκαια και Ανάβυσσο. Πεδινή περιοχή, με το παλιό εκκλησάκι του Αγιου Γιώργη στο κέντρο της. Πιθανή θέση κάποιου από τους οικισμούς του αρχαίου Ανάφλυστου. Βρέθηκε εκεί κοντά, το 1911, νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων. Πρόσφατα σε ανασκαφή βρέθηκαν κτίσματα, νεκροταφείο και εκκλησάκι των πρώτων χριστιανικών χρόνων.
2. Αγιος Γιώργης (Σαν Τζώρτζης) Νησάκι εικοσιεπτά χιλιόμετρα νότια της Αναβύσσου. Είναι μακρόστενο με μήκος 4,5 και πλάτος 2 χιλιόμετρα. Στην κατοχή χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς σαν Βάση. Κοντά σε αυτό το νησάκι οι Γερμανοί βύθισαν αφού εγκατέλειψαν ένα πλοίο γεμάτο Ιταλούς αιχμάλωτους. 
Αναφέρεται σε παλιούς χάρτες και σαν: 
α. Albona στον χάρτη του J. Blaeu του 1640 
β. S. George de Arbore de Cardinaeliw Hoet σε χάρτη του N. X. KEULEN του 1700 
Αγιος Δημήτρης, ο := Περιοχή στην Τραπουριά (Ολύμπου) από την ομώνυμη εκκλησία. 
Αγιος Ιωάννης, ο := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή της Βασιλικής του Ολύμπου. Επίσης την αναφέρει και ο χάρτης του KAUPERT στην ίδια περιοχή. Προφανώς μια από τις πολλές παλιές ερειπωμένες εκκλησίες, που βρίσκονται στη περιοχή του Ολύμπου. 
Αγιος Νικόλαος, ο := 1. Ακρωτήρι και ευρύτερη περιοχή, με ομώνυμο οικισμό εντός σχεδίου, στο 50ο χιλιόμετρο της λεωφόρου Αθηνών -Σούνιου. Στο ακρωτήρι βρίσκεται το ομώνυμο παλιό εκκλησάκι. Βόρεια και δυτικά από εκκλησάκι υπήρχε προϊστορικός οικισμός, απομεινάρια του οποίου βλέπει κανείς ανεβαίνοντας το λόφο. Επειδή το μέρος προσφέρεται για οχυρό, και επειδή στις πλαγιές του λόφου διακρίνονται ίχνη τειχών μπορούμε να υποθέσουμε ότι σε αυτό το σημείο βρισκόταν το οχυρό του Ανάφλυστου που αναφέρει ο Ξενοφών. 
2. Αγιος Νικόλαος ονομάζεται και ο υψηλότερος από τους πευκόφυτους λόφους της περιοχής ύψους 120 μέτρων.
3. Επίσης Αγιος Νικόλαος αναφέρεται στον χάρτη του KAUPERT στην περιοχή της Βασιλικής του Ολύμπου. Προφανώς μια από τις πολλές μικρές ερειπωμένες εκκλησίες, που βρίσκονται στη περιοχή του Ολύμπου. 
Αγιος Παντελεήμονας, ο := Περιοχή 1.5 χιλιόμετρο βόρεια του χωριού Ανάβυσσος. Το εκκλησάκι του Αγιου Παντελεήμονα βρίσκεται στο σημείο συνάντησης των δρόμων Καλυβίων-Αναβύσσου και Κερατέας-Αναβύσσου. Χτίστηκε μάλλον τον 17ο αιώνα, αν κρίνουμε από το τρόπο κατασκευής του, γιατί δεν έχουμε καμιά γραπτή μαρτυρία για το χρόνο που κτίστηκε. 
Γύρω από το εκκλησάκι υπήρχαν τα κτίσματα του μετοχιού της μονής Καισαριανής. 
Η περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα θεωρείται μια από τις πιθανές θέσεις του κεντρικού οικισμού του αρχαίου Ανάφλυστου, και σίγουρα ενός από του οικισμούς που τον αποτελούσαν. Αυτό πιθανολογείται γιατί σε ακτίνα λίγων δεκάδων μέτρων από την εκκλησία έχουν βρεθεί σημαντικότατες αρχαιότητες. (Κούρος Αριστόδικος, Γεωμετρικό νεκροταφείο Νικολάου, εκτεταμένα αρχαία ερείπια, κ.α.)
Αγριλιά Μπασταρδί, η := Περιοχή ανάμεσα στο Χάρβαλο και την Τζαρτζαβίλα (Αντωνίου)
Αγροτική Τράπεζα, η (Α.Τ.Ε.) :=Οικισμός εντός σχεδίου της κοινότητας Παλαιάς Φώκαιας. Καταλαμβάνει τμήμα των περιοχών Αντωνάκη και Λογοθέτη. Το όνομα οφείλεται στον Συνεταιρισμό υπαλλήλων Αγροτικής Τράπεζας, που τα μέλη του κατέχουν την Περιοχή. 
Περιοχή πλουσιότατη σε αρχαιότητες, έχουν ανασκαφεί εκεί, από την αρχαιολογική υπηρεσία νεκροταφεία των κλασικών χρόνων. 
Υπάρχει μια ιστορία για κάποιους Κορωπιώτες αρχαιοκαπήλους που βρήκαν εκεί ένα άγαλμα σφίγγας, με χρυσά στολίδια, αλλά μαχαιρώθηκαν στη μοιρασιά και τους έπιασε η αστυνομία. Τη σφίγγα όμως την έβγαλαν Καλυβιώτες, που έμαθαν το μυστικό, και τώρα λένε πως βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Υπάρχουν επίσης επιφανειακά ευρήματα μεσαιωνικού οικισμού στα ανατολικά του οικισμού (Μεσοχώρι), καθώς και ίχνη ιερού των Κλασσικών χρόνων νότια του λόφου.
Αλογα, τα := (Δες Κουρτάκη)
Αλογάρης, ο (Βαλμάς) :=Λόφος 500 μέτρα βορειοανατολικά του Αγιου Παντελεήμονα, πευκόφυτος, με ύψος 105 μέτρα. Στις ανατολικές πλαγιές του προς τη Τζαρτζαβίλα υπάρχουν πάρα πολλά αρχαία ερείπια, πιθανόν κάποιος οικισμός εργατών στα μεταλλεία, όπως δείχνουν τα φτωχικά επιφανειακά όστρακα. Από τη δυτική πλαγιά όμως έχουν βρεθεί τα περίφημα αγάλματα του "Αριστόδικου" πιθανόν της "Κόρης του Βερολίνου" και του "Κούρου της Νέας Υόρκης". Σημάδι πως στην περιοχή κατοικούσαν πλούσιοι γαιοκτήμονες, ή ενοικιαστές μεταλλείων. Αλλη παλαιότερη ονομασία του είναι Βαλμάς. 
Αλυκές, οι :=Περιοχή των παλαιών αλυκών Αναβύσσου στο 52ο χιλιόμετρο Αθηνών -Σούνιου. Πολύ παλιά αλυκή, λειτουργούσε στην τουρκοκρατία σαν φυσική αλυκή, χωρίς δηλαδή επέμβαση στο πήξιμο του αλατιού, αλλά μόνο συγκέντρωναν όσο είχε δημιουργηθεί από μόνο του. 
Ηταν το μόνο σημείο στην περιοχή, που είχε κάποια οικονομική δραστηριότητα όταν ήρθαν οι πρόσφυγες στην Ανάβυσσο. Είναι και ο λόγος που έκανε τους Φωκιανούς πρόσφυγες να έλθουν στην περιοχή, μια και αυτοί ήξεραν από αλυκή γιατί είχαν στη πατρίδα τους. 
Αλώνια, τα := 1. Μικρή περιοχή νότια από το γήπεδο της Αναβύσσου, που το έδαφος είναι επίπεδος βράχος και χρησίμευε για την εγκατάσταση κάθε καλοκαίρι της αλωνιστικής μηχανής και των θημωνιών. 
2. Περιοχή απέναντι από τον Αγιο Παντελεήμονα προς το Σκόρδι, δίπλα στον επαρχιακό δρόμο, όπου υπήρχαν αλώνια τα παλιά χρόνια, αναφέρεται στον χάρτη του J. A. KAUPERT και στους χάρτες των Διανομών του Υπουργείου Γεωργίας του 1936.
3. Τα παλιά αλώνια στα Βούρλα, τότε που το άλεσμα γινόταν με ζώα που γύριζαν γύρω γύρω και πατούσαν τα στάχια. 
Αμπελότοπος, ο (Κάτω αμπέλια) := Περιοχή ακριβώς νότια από το χωριό Ανάβυσσος μέχρι του Δημητριάδη. Ηταν γεμάτη αμπέλια.
Αμυγδαλιές, οι := Περιοχή διακόσια μέτρα βόρεια από το δημοτικό σχολείο Αναβύσσου, πάνω στη στροφή του επαρχιακού δρόμου, όπου υπήρχε κτήμα με αμυγδαλιές.
Ανάβυσσος, η := Ονομασία της ευρύτερης Περιοχής, και του χωριού. Το χωριό είναι προσφυγοχώρι, χτίστηκε μετά τη Μικρασιάτικη Καταστροφή, από πρόσφυγες που ήλθαν από διάφορα μέρη της Μικρασίας. Πρώτοι κάτοικοι ήταν οι πρόσφυγες από την Αρετσού, που εγκαταστάθηκαν εδώ το 1924, γι αυτό το χωριό είχε αρχικά ονομαστεί Αρετσού. Στον χάρτη του J. A. KAUPERT η περιοχή αναφέρεται σαν "Anavyso", και στον παλιό χάρτη της Γ.Υ.Σ. σαν "Ανάβυσος" με ένα σ, ενώ στον χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 αναφέρεται σαν Ανάβισσος με δύο σ και ι. Επίσης, στο οδοιπορικό του Σατωβριάνδου αναφέρεται σαν Ανάβισος, με ένα σ και ι. Σε παλιότερους χάρτες του 1600-1700 η περιοχή αναφέρεται με την αρχαία ονομασία της Ανάφλυστος. Πιθανότατα η ονομασία Ανάβυσσος προέρχεται από παραφθορά της αρχαίας ονομασίας Ανάφλυστος και όχι από τη σύνδεση των λέξεων άνω και Βήσα, όπως ισχυρίζονται μερικοί. (Βήσα ήταν αρχαίος Δήμος στην περιοχή βόρεια των Λεγραινών). 
Ανάφλυστος, ο := Η αρχαία ονομασία της παραλιακής Τριτύος της Αντιοχίδας φυλής, κατά το διοικητικό χωρισμό της Αττικής από τον Κλεισθένη. Περιλάμβανε τους Δήμους του Ανάφλυστου, της Αιγιλίας, της Βήσσας, της Ατήνης, της Αμφιτροπής, και των Θορών. Επειδή προφανώς ο Δήμος του Ανάφλυστου θα ήταν ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος Δήμος, έδωσε το όνομα του σε όλη την Τριτύ. 
Ιδρυτής του Ανάφλυστου κατά τη Μυθολογία, ήταν ο ήρωας Ανάφλυστος από την Τροιζήνα, που ήταν θείος του Θησέα. Επειδή ο Ανάφλυστος δεν είχε δικό του βασίλειο, πέρασε απέναντι στην Αττική και ίδρυσε δική του πόλη τον Ανάφλυστο. Σπουδαίος Δήμος, είχε λιμάνι και φρούριο όπως αναφέρει ο Ξενοφών. Τμήμα από τα ερείπια του λιμανιού υπήρχαν μέχρι τις μέρες μας στο σημείο του σημερινού λιμανιού της Φώκαιας. Μέσα στη θάλασσα υπάρχουν εκτεταμένα ερείπια που όμως δεν έχουν ερευνηθεί ακόμα. Ο Ηλίας Βενέζης στη "Γαλήνη" του, έχοντας εντοπίσει τα κτίσματα στο βυθό, αναφέρει για κάποιο μύθο μιας βυθισμένης πολιτείας. Το φρούριο του Ανάφλυστου που αναφέρει ο Ξενοφών, ίσως είναι στον λόφο του Αγιου Νικόλα όπου υπάρχουν τείχη που δεν έχουν ακόμα ερευνηθεί. Επειδή όμως κατά τον Ξενοφώντα το τείχος του Ανάφλυστου απείχε από το τείχος του Θορικού εξήντα στάδια (έντεκα χιλιόμετρα), και επειδή έντεκα χιλιόμετρα από το Θορικό απέχει ο κόλπος της Αναβύσσου μπροστά από το Λιμεναρχείο, ίσως εδώ να βρισκόταν το φρούριο του Ανάφλυστου. Με δεδομένη βέβαια την ύπαρξη εκτεταμένων ερειπίων μέσα στον κόλπο και ότι η θάλασσα τα αρχαία χρόνια ήταν γύρω στα εκατό μέτρα πιο μέσα από τη σημερινή ακτογραμμή. Η σιγουριά ότι υπήρχαν στην περιοχή μεγάλες κατασκευές μεγαλώνει από την ύπαρξη, βόρεια των αλυκών, μεγάλου αρχαίου λατομείου. (Είναι ο γκρεμός δίπλα στο δρόμο που πάει για Σαρωνίδα.) 
     Η ονομασία προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ανά-φλύω = ανακοχλάζω, όπως το νερό που βράζει. 
Αναφέρω παρακάτω τους παλιούς χάρτες στους οποίους συνάντησα αυτή την ονομασία ώστε να εντοπιστεί περίπου η εποχή που έγινε η παραφθορά του ονόματος της περιοχής.

α. ΠΤΟΛΕΜΑΪΚΟΣ του έτους 1486
β. ORTELIUS των ετών 1570-1612
γ. X. LOTTER του έτους 1778
δ. CANTELLI DA VIGNOLA του έτους 1689

     Πολλοί νεότεροι, αναφέρουν τον Ανάφλυστο σαν " η Ανάφλυστος ". Πράγμα λανθασμένο, γιατί ο ήρωας που έδωσε το όνομα του ήταν γένους αρσενικού.
Αντωνάκης, ο :=Λόφος και Περιοχή 2 χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού Ανάβυσσος. Πήρε το όνομα της από τον ιδιοκτήτη του τσιφλικιού της Περιοχής. Χάρτης των διανομών του Υ.Γ. αναφέρει σαν Μεσοχώρι το λόφο του Αντωνάκη. Σήμερα ανήκει στον οικισμό της Α.Τ.Ε. Τα παλιά χρόνια εκεί μαζεύαμε μανιτάρια και φτιάχναμε "πυρήνα", (κάρβουνα από ψιλά κλαριά).
Απόλλων, ο := Ξενοδοχείο και περιοχή στην παραλία κάτω από τον οικισμό Αρετσού. (Ξενοδοχείο Ακτή Απόλλων)
Αρετσού, η :=Πρώτη ονομασία του χωριού Ανάβυσσος. Τώρα ονομάζεται Αρετσού ο οικισμός, εντός σχεδίου, στην παράλια της Αναβύσσου, που συνορεύει με τη Φώκαια. 
Το όνομα προέρχεται από την Αρετσού της Μικράς Ασίας, από όπου ήρθαν οι πρώτοι κάτοικοι της Αναβύσσου. Η αρχαία ονομασία της Αρετσού ήταν Τράλλιον και ήταν αποικία των Μεγαρέων. Στη Βυζαντινή περίοδο ονομαζόταν Αρύτσιον η Αρετούσα, οι Τούρκοι την έλεγαν Ντάριτζα και οι Ελληνες κάτοικοι της μέχρι το διωγμό την έλεγαν Αρετσού η Ρύσιον. 
Ετσι η ειρωνεία της τύχης ήθελε τους πρόγονους μας να ξεκινούν από την Αττική πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια, να φτιάχνουν καινούργια πατρίδα στη Μικρασία, και μετά από τρεις χιλιάδες χρόνια, να έρχονται πίσω ξεριζωμένοι, στα χώματα των προγόνων τους.
Αρής, ο := Δες Αρί
Αρί, το ( Αρής, Αρύ) :=Περιοχή του Δήμου Κερατέας στο βορειοανατολικό μέρος της περιοχής Αναβύσσου. Βρίσκεται ανατολικά του δρόμου Αναβύσσου-Κερατέας στο ύψος της περιοχής Σαντόζα και κάτω, μέχρι σχεδόν το Καπό. 
Υπάρχουν 4 αρχαία μεταλλευτικά Πηγάδια. Η περιοχή είναι γεμάτη αρχαιότητες, πλυντήρια, στέρνες, τάφους τύμβους. Στην περιοχή υπάρχει παλιό συγκρότημα κτισμάτων, κατ άλλους τούρκικη πυριτιδαποθήκη, κατ άλλους μοναστήρι. Στο χάρτη του J. A. KAUPERT σε αυτή τη περιοχή αναφέρεται αμαξοστάσιο. Σήμερα η μάντρα και τμήματα του κτιρίου σώζονται ενσωματωμένα σε σύγχρονη βίλα. (Βίλα Ανατόλια). Η ονομασία Αρί, προέρχεται πιθανόν από παραφθορά του ονόματος του αρχαίου Δήμου Φρεάριοι, που πιθανολογείται ότι βρισκόταν στην περιοχή. 
Αλλη εκδοχή είναι να προέρχεται η ονομασία από την τουρκική λέξη ari = η μέλισσα. Σε αυτό συνηγορεί και ότι στο βόρειο μέρος της περιοχής υπάρχει λόφος με το όνομα Μελίσσια Ιατρού.
Τη γραφή της λέξης τη συνάντησα με τρεις τρόπους, γιώτα, ύψιλον, ήτα, και το γένος αρσενικό και ουδέτερο.
Αρμυρίκια, τα := Περιοχή που σήμερα είναι το ξενοδοχείο Απόλλων. Πήρε την ονομασία από τα ανθεκτικά στη αρμύρα δέντρα που φυτρώνουν εκεί.
Αρτσιδάς, ο (Αρζιντάς, Αρτζιντάς) := Νησάκι βραχώδες έκτασης 800 στρεμμάτων κοντά στην ακτή, στο ύψος του 49ου χιλιόμετρου της λεωφόρου Αθηνών Σούνιου. Η ανατολική πλευρά του είναι απόκρημνη, ενώ στην δυτική υπάρχουν τρία σημεία με λίγη αμμουδιά. Η αρχαία ονομασία του νησιού ήταν Ελαιούσα. Υπάρχει προϊστορικός οικισμός σχεδόν άθικτος γιατί μάλλον δεν ξανακατοικήθηκε από τότε το νησί. Ο J. A. KAUPERT αναφέρει την ονομασία του νησιού ARSIDA. Ο παλιός χάρτης της Γ.Υ.Σ. τον αναφέρει με τρία ονόματα Αρζιντά , (Λαγονήσι) ΕΛΑΙΟΥΣΑ Ν. Στην εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη συνάντησα και το όνομα Λαγούσα. Σε παλιούς χάρτες συνάντησα τις εξής ονομασίες για το νησί:

α. Plecuda σε χάρτη του 1640 του J.BLAEU
β. Εlisso σε χάρτη του 1715 του N.DE FER
γ. Caldaroni σε χάρτη του X. E. BELLIN του 1738

Αρτζιντάς, ο := Δες Αρτσιδάς 
Αρύ, το := Δες Αρί
Ασβεστοκάμινο, το := 1. Λόφος νοτιοανατολικά της Φώκαιας στο νότιο μέρος της κοιλάδας του Καταφυγίου, βόρεια του Προφήτη Ηλία, ύψους 266 μέτρων. Υπήρχαν στις πλαγιές του ασβεστοκάμινα.
2. Επίσης Ασβεστοκάμινο ονομαζόταν παλαιότερα η περιοχή της Χοβόλας από ασβεστοκάμινο που υπήρχε σε αυτή τη θέση. Ισως από τις στάχτες του και η ονομασία της περιοχής Χοβόλα.
Ασπρα Χώματα, τα := Περιοχή δυτικά της Φέριζας με χαρακτηριστικό άσπρο χώμα, που χρησίμευε για να "κόβουν " το μούστο. 
Αστυπάλαια, η := Χάρτης του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. σημειώνει σαν Αστυπάλαια το ακρωτήρι απέναντι ακριβώς από τον Αρτζιντά, όπου είναι η βίλα του Κόκα. Επίσης το αναφέρει σαν ακρωτήρι και ο μπλε οδηγός Παρίσι -Κωνσταντινούπολη του 1912, στην ίδια περίπου θέση. Ο χάρτης αρχαίων τοπωνυμίων Αττικής, στην εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, αναφέρει αυτό το όνομα μέσα στον κόλπο της Αναβύσσου. Στο λήμμα Αστυπάλαια όμως, η ίδια εγκυκλοπαίδεια, αναφέρει ότι είναι το σημερινό ακρωτήρι Λαγονήσι.
Ασφακερή, η := Δες Μαλιμπούτι.
Βαλμάς, ο :=(Δες και Αλογάρης). Ο J. A. KAUPERT αναφέρει σαν Βαλμά το λόφο της Φέριζας. Ο Α. Αντωνίου αναφέρει Βαλμά τον Αλογάρη. Επίσης Βαλμά αναφέρει τον Αλογάρη και ο χάρτης του τσιφλικιού "Ολυμπος- Καταθήκι-Φοινικιά" που έγινε το 1891 από τους Π. Λιντεμάγιερ και Α. Χριστομάνο, καθώς και ο παλιός χάρτης της Γ.Υ.Σ. Οι ντόπιοι ονομάζουν Βαλμά τον πευκόφυτο λόφο του Αλογάρη. Η λέξη είναι άγνωστης ετυμολογίας, σημαίνει αυτός που τρέφει άλογα, από αυτό και η μετονομασία Αλογάρης
Βάλτος, ο (Βούρλα) := Περιοχή βόρεια από τον παραλιακό οικισμό Αρετσού, που σήμερα ονομάζεται βούρλα. Υπάρχει τριγωνομετρικό σημείο του Υπουργείου Γεωργίας, με αυτό το όνομα. Μεσαιωνική λέξη πιθανόν από τη Δωρική λέξη άλτος=άλσος.
Βαθύ Σπληθάρι, το := Χαράδρα ανάμεσα στην Τριανταφύλλεζα και τον Χάρακα.
Βελατούρι, το := Περιοχή βόρεια και ανατολικά του λόφου Αγια Βαρβάρα, όπως την αναφέρει παλιό συμβόλαιο. Ο J. A. KAUPERT αναφέρει σαν Βελατούρι την περιοχή βόρεια της Αγιας Βαρβάρας. Σήμερα δε χρησιμοποιείται το όνομα. Η ονομασία προέρχεται από τη λέξη Βίγλα, που όπως είδαμε αναφέρει ο KAUPERT στον λόφο της Αγιας Βαρβάρας. Η ονομασία είναι παραφθορά της Λατινικής λέξης (vigilia= φυλάκιο). Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ίδια ονομασία Βελατούρι υπάρχει και στο Θορικό του Λαυρίου, όπου επίσης υπήρχε φρούριο την αρχαιότητα.
Βένια, τα := Περιοχή ανατολικά του Πύργου του Μελισσουργού, και προς την Τραπουριά. Βένι η Βένιο λέγεται το δέντρο Κέδρος, που αφθονεί στην περιοχή αυτή, και γενικά σε όλη την περιοχή Αναβύσσου. Χρησιμοποιούσαν τους κορμούς τους για δοκάρια στις στέγες, γιατί η αντοχή τους μεγάλωνε με το πέρασμα του χρόνου. Τα παλιά χρόνια τα στολίζαμε για Χριστουγεννιάτικα Δέντρα, γιατί το σχήμα του μοιάζει κάπως με του Ελατου.
Βέρεζα, η (Φέριζα) := Ονομασία του λόφου της Φέριζας, στους Χάρτες διανομών του Υπουργείου Γεωργίας. Πιθανόν από την Αρβανίτικη λέξη vere= κρασί. 
Βίγλα, η := Ονομασία που αναφέρει ο KAUPERT για το λόφο της Αγιας βαρβάρας. από τη Λατινική λέξη vigilia= φυλάκιο. Σε σχέση και με την ονομασία Βελατούρι εκεί γύρω.
Βιντζιλαίος, ο := Περιοχή νότια του φερεντίνου πάνω στον δρόμο του Λαυρίου όπου είχε παλιά, μεγάλα ανθοκήπια ο Βιντζιλαίος.
Βλάχικα, τα (Βλάχικα Καλύβια, Συνοικισμός, Κτηνοτρόφοι, Κονάκια) := Οικισμός στην αρχή του δρόμου Σαρωνίδας -Αναβύσσου. Ονομάζεται έτσι γιατί πριν γίνει μόνιμος οικισμός, ήταν βλάχικα καλύβια, χειμαδιό βοσκών, Βλάχικης καταγωγής.
Βλάχικα Καλύβια, τα := Δες Βλάχικα
Βόντα, η := Περιοχή που ορίζουν ο Αγιος Παντελεήμονας, ο Καπός, του Αντωνάκη, και η Αγια Βαρβάρα. Επίπεδος κάμπος που δημιουργήθηκε από τις προσχώσεις παλιού ποταμού. Σήμερα μετά από νεροποντές πλημμυρίζει.Τα κτήματα στη Βόντα είναι κατά κανόνα λωρίδες μήκους 2 χιλιόμετρων και πλάτους 6 μέτρων. (Μερικοί την ονομάζουν και ο Βόντας). Η λέξη προέρχεται πιθανόν από το Σλαβικό voda = νερό
Βούλλα, η =: Ονομασία που χρησιμοποιείται από το χοτζέτι των Μαρκέλων σε διάφορες περιοχές, εννοώντας ότι υπάρχει κάποιο σημάδι (βούλλα) σε αυτό το σημείο. Πιθανότατα αυτά τα σημάδια ήταν όρια περιοχών μεταλλείων, γιατί τα συναντάμε μόνο στην ανατολική πλευρά της περιοχής, κοντά στους λόφους της Λαυρεωτικής. Λέξη Λατινική bulla = σφραγίδα.
Βούρλα, τα (Βάλτος) := Περιοχή νοτιά της Αναβύσσου και ανατολικά των Αλυκών. Πήρε την ονομασία από τα βούρλα που φυτρώνουν εκεί λόγω του βαλτώδους εδάφους. Παλιά εκεί βρισκόταν τα αλώνια, πριν μεταφερθούν στον Αγιο Παντελεήμονα. Λέξη Μεσαιωνική.
Βυρσοδεψείο, το := Περιοχή λίγο μετά την Αγια Βαρβάρα πάνω στον επαρχιακό δρόμο, όπου υπήρχε το βυρσοδεψείο του Ε. Χατζηπαρασκευά. Από την αρχαία λέξη βύρσα = δέρμα.
Γαιδουρονήσι, το :=Δες Πάτροκλος 
Γαλάνης, ο := Λόφος στο Καταφύγι.
Γάλλος, ο := Δες Καλύψω
Γελαδόστρατα, η (Αγελαδόστρατα) := Περιοχή κοινόχρηστη, που ξεκινά από τα Βλάχικα και φτάνει μέχρι την οδό Ηλέκτρας χαμηλά στη Λάκκα. Η χρήση έδωσε και το όνομα ( δρόμος αγελάδων).
Γεράσιμος, ο :=Περιοχή δυτικά του οικισμού Αγροτικής Τράπεζας.
Γέρος, ο := Λόφος στο Καταφύγι ύψους 100 μέτρων νότια του λόφου Αντωνάκη και ανατολικά της περιοχής Μυκονιάτικα. 
Γήπεδο, το := 1. Περιοχή γύρω από το γήπεδο της Αναβύσσου, στον Αγιο Παντελεήμονα. 
2. Επίσης και γύρω από το γήπεδο του Πρωτέα Π.Φώκαιας, στα βορειοανατολικά του χωριού.
3. Παλιά που υπήρχε μόνο ένα γήπεδο στην περιοχή, δίπλα στο ξενοδοχείο Απόλλων, έτσι ονομάζαμε μόνο αυτή τη περιοχή.
Γιάν Κοπρισιά, η := Πετρώδες λιβάδι στη Φέριζα. (Αντωνίου)
Γιουρντάς, ο := Δες Γκιουρντάς
Γκιουρντάς, ο (Γιουρντάς) :=Λόφος που χωρίζει τη Σαρωνίδα από το Μαύρο Λιθάρι. Την ίδια ονομασία είχε κι η περιοχή που σήμερα Καταλαμβάνει η Κοινότητα Σαρωνίδας. Το όνομα σημαίνει πολύ ζεστό μέρος. 
Γκλιάτης, ο :=Περιοχή ανάμεσα στην Ανάβυσσο, και τον Αγιο Γιώργη. Πήρε το όνομα από τον Καλυβιώτη ιδιοκτήτη μεγάλου κτήματος στην περιοχή. Λέξη Αρβανίτικη που σημαίνει μακρύς, ψηλός. 
Γκριτζίνας, ο (Νάρκες, Αγιοι Σαράντα) := Περιοχή πεντακόσια μέτρα βόρεια του Αγίου Παντελεήμονα, σήμερα ονομάζεται Νάρκες.
Γουρουνάς, ο := Περιοχή λίγο έξω από την Ανάβυσσο πάνω στον δρόμο για τη Σαρωνίδα όπου υπήρχε τα παλιά χρόνια γουρουνάδικο, μέσα στο κτήμα Δημητριάδη.
Γρασιδότοπα, τα := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή που σήμερα είναι η βίλα του Ζουμπουλάκη και το Σπίτι του Τσαμαδού.
Γρόπιζα, η := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή δυτικά της Συντερίνας. Πιθανόν από την Αρχαία λέξη γρυπός = γαμψός, καμπυλωτός.
Γυμνάσιο, το := Περιοχή γύρω από το γυμνάσιο Αναβύσσου.
Δασωμένος Λόφος, ο :=Δες Κόκκινα
Δεξαμενή, η := 1. Η κορυφή του λόφου Αγια βαρβάρα όπου κατασκευάστηκε η πρώτη δεξαμενή ύδρευσης της Αναβύσσου. 
2. Επίσης η κορυφή του λόφου της Αγιας Ειρήνης για τον ίδιο λόγο.
Δημητριάδης, ο :=Περιοχή ανάμεσα στην Ανάβυσσο και τις Αλυκές γεμάτη φιστικιές. Πήρε το όνομα από τον ιδιοκτήτη της Χρίστο Δημητριάδη γαμπρό του Γιάννη Λογοθέτη τσιφλικά της περιοχής. 
Δημουλιάκι, το := Λόφος ανατολικά του Αρί. Τμήμα της λοφοσειράς που χωρίζει την περιοχή της Αναβύσσου από τη Λαυρεωτική.
Δικηγορικά, τα := Δες Ξερόλακα
Δραπουριά, η := (Δες Τραπουριά) Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager στην περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Τραπουριά. 
Δροσιά, η := Νέος παραθεριστικός οικισμός κυρίως αυθαιρέτων. Ανήκει διοικητικά στην Κερατέα αλλά εξυπηρετείται κυρίως από την Ανάβυσσο και τη Φώκαια. Τελευταία παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη και μάλιστα πολλοί έχουν γίνει μόνιμοι κάτοικοι του.
Εδεν, το := (Εντεν)
Ελαιώνας, ο := Περιοχή στη νότια πλαγιά του βουνού Ολυμπος (Σκόρδι), όπου υπήρχε ελαιώνας που φτιάχτηκε από τους Αναβυσσιώτες, με μπόλιασμα των αγριελιών που τότε αφθονούσαν στις πλαγιές του βουνού. Κατόπιν παραχωρήθηκε στους ακτήμονες Αναβυσσιώτες.
Σήμερα η περιοχή έχει μπει στο σχέδιο και έχουν κοπεί οικόπεδα.
Ελεούσα, η := Δες Αρτσιδάς
Ελος, το (Λίμνη) := Περιοχή του Μαύρου Λιθαριού, όπως αναφέρεται στους χάρτες του Υπουργείου Γεωργίας. 
Ελυμπος, ο := Αλλη ονομασία του χωριού Ολυμπος.
Εντεν, το (Εδεν) := Ξενοδοχείο και περιοχή στο Μαύρο Λιθάρι. Η ονομασία προέρχεται από το ξενοδοχείο που χτίστηκε εκεί. Μπροστά ακριβώς από το ξενοδοχείο, μέσα στην θάλασσα υπάρχει ένας μεγάλος μαύρος βράχος. Από αυτόν πήρε το όνομα Μαύρο Λιθάρι η ευρύτερη περιοχή.
Ερμής, ο (Σούμα του Ερμή) := Περιοχή 400 μέτρα νότια της Αναβύσσου. Πήρε το όνομα από τον Καλυβιώτη Ερμή Φιλίππου που είχε αποστακτήριο (σούμα) πάνω στον επαρχιακό δρόμο Αναβύσσου-Παραλίας. 
Ευκάλυπτοι, οι := 1. Η περιοχή στη βόρεια είσοδο του χωριού της Αναβύσσου όπου υπάρχει αψίδα από μεγάλους ευκαλύπτους. 
2. Επίσης η περιοχή στο λιμεναρχείο της Φώκαιας. 
3. Περιοχή στην παραλία του Θυμαριού.
Παλιότερα υπήρχαν πάρα πολλοί ευκάλυπτοι γύρω από τα δύο χωριά γιατί η μυρωδιά τους έδιωχνε τα κουνούπια. Από την ύπαρξη των Αλυκών και των διάφορων βαλτότοπων οι πρόσφυγες υπέφεραν πολύ από τα κουνούπια, τα πρώτα χρόνια.
Ζαρδαβίλα, η := δες Τζαρτζαβίλα
Ηρώων, το := Η πλατεία της Αναβύσσου όπου βρίσκεται το μνημείο των πεσόντων ηρώων. Η επίσημη ονομασία είναι πλατεία Βασιλέως Παύλου.
Θέρμη, η := Λόφος και δασώδης περιοχή βορειοδυτικά του βουνού Ολυμπος. Είναι ο λόφος που χωρίζει τη Σαρωνίδα από το Λαγονήσι. Αρχαία ονομασία που διατηρήθηκε ως τις τις μέρες μας. Πράγμα το οποίο επιβεβαιώνουν αρχαιολογικές ανακαλύψεις θερμών λουτρών στην Περιοχή. Σήμερα ανήκει ιδιοκτησιακά στον συνεταιρισμό γιατρών "Η ΥΓΕΙΑ", που επιδιώκει να την οικοπεδοποιήσει.
Θυμάρι, το := Μεγάλη κοιλάδα στο 60ο χιλιόμετρο Αθηνών -Σούνιου. Ανήκει στην κοινότητα Π. Φώκαιας. Περιλαμβάνει δύο μεγάλες ρεματιές. Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε μεγάλος παραθεριστικός οικισμός, δυστυχώς όμως χωρίς σχέδιο και οργάνωση και έτσι σήμερα αντιμετωπίζει προβλήματα δρόμων κοινόχρηστων χώρων κ.λ.π. Εχουν εντοπιστεί αρχαιότητες σε διάφορα σημεία του, αγροικίες, δρόμοι, τάφοι.
Καλαμιές, οι := (Δες Κάλμι)
Καλύβια Βλάχικα, τα := Περιοχή στην τελευταία ρεματιά του Θυμαριού, προς το Σούνιο, όπου υπάρχουν τα μαντριά των Μακροδημητρέων.
Κάλμι, το (Καλαμιές) := Περιοχή λοφώδης βορειοανατολικά της κορυφής Σκόρδι. Υπάρχουν αρχαία λουτρά, γι αυτό κάποιο τμήμα της περιοχής πήρε το όνομα Παλιά Λουτρά. Υπάρχουν πάρα πολλές αρχαιότητες, αγροικίες, νεκροταφεία.
Καλμόλ, ο := Ονομασία Περιοχής του καταφυγίου, ένα χιλιόμετρο ανατολικά της Φώκαιας. Πήρε το όνομα από τον ιδιοκτήτη της πρώτης βίλας στην περιοχή φαρμακοβιομήχανο που έφτιαχνε το γνωστό παυσίπονο Καλμόλ.
Καλύψω, το (Γάλλου) := ( Μερικοί το ονομάζουν Καλυψώ, και όχι με ανεβασμένο τον τόνο Καλύψω, που είναι η ξενική προφορά). Ακρωτήρι στο 49ο χιλιόμετρο Αθηνών Σούνιου. Πήρε το όνομα από ξενοδοχείο με αυτό το όνομα που χτίστηκε εκεί, από το Λάζαρο Χοτοκουρίδη που επονομαζόταν και Γάλλος. Γι αυτό και η Περιοχή παλιότερα λεγόταν "του Γάλλου".
Καμίνια, τα := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή δυτικά από του Κουρτάκη (Αλογα). 
Καπό, το (Καπός, ο) := Χαμηλός λόφος, με ύψος 75 μέτρα, λίγο βορειότερα του λόφου Λογοθέτη. Αλλιώς ονομάζεται Τσούμπα Καπό. Την ονομασία αυτή έχει και ο χάρτης του KAUPERT. Γεμάτος αρχαιότητες στους πρόποδες του.
Κασίδι, το (Κασιδιάρα, Κούλουρη) := Απόκρημνος λόφος στο 64ο χιλιόμετρο Αθηνών -Σούνιου, απέναντι από το νησί του Πάτροκλου. Η ονομασία κυριολεκτικά σημαίνει χωρίς μαλλιά, άρα γυμνό από βλάστηση. Λέξη από το Λατινικό cassis = γυαλιστερό κράνος.
Κασιδιάρα := δες Κασίδι
Καστέλα, η := Την ονομασία αυτή έχει το χοτζέτι των Μάρκελων για την περιοχή κάτω από τον Προφήτη Ηλία. Αναφέρεται επίσης στον χάρτη Χριστομάνου Lindemager, στην θέση που είναι το Πυργάκι. Η ονομασία υπάρχει και σήμερα, στο οροπέδιο κάτω από τον Προφήτη Ηλία. Λέξη από το Λατινικό castellum = μικρό κάστρο.
Καταθήκι, το (Καταφύγι):= Ετσι ονομάζει το Καταφύγι το Χοτζέτι με το οποίο αγόρασαν οι Μαρκέλοι το τσιφλίκι.
Καταφύγι, το (Καταφυγή) := 1. Κοιλάδα και λόφος τρία χιλιόμετρα ανατολικά της Αναβύσσου και της Φώκαιας. Στη περιοχή υπάρχουν πολλές αρχαιότητες. Ανήκει ιδιοκτησιακά, κατά μεγάλο μέρος, στον Συνεταιρισμό Υπαλλήλων Τραπέζης Ελλάδος. Πήρε την ονομασία Καταφύγι, προφανώς γιατί ήταν καταφύγιο των κατοίκων από τις εχθρικές επιδρομές. Η σιγουριά για την ονομασία μεγαλώνει από την ύπαρξη σε κορυφή λόφου της περιοχής, ερειπίων μικρού πύργου παρατηρητηρίου - φυλακίου. Χάρτης των διανομών του Υ.Γ. αναφέρει σαν Καταφύγι το λόφο Πυργάκι.
2. Επίσης το ίδιο όνομα, Καταφύγι η Καταφυγή, έχει και το ακρωτήριο δυτικά και κάτω από το λόφο Κασίδι.
Καταφυγή, η := δες Καταφύγι
Κατσουλιέρη := 1. Λόφος βόρεια του Προφήτη Ηλία στη λοφοσειρά της Λαυρεωτικής, ύψος 220 μέτρα.
2. Περιοχή κοντά στη Φέριζα. (Αντωνίου) Από το Ρουμανικό caciula = κωνική κουκούλα πανωφοριού.
Κάτω Αμπέλια, τα := Δες Αμπελότοπος
Κιάφα Λιόρη, η := Την ονομασία αυτή έχει το χοτζέτι των Μαρκέλων κάπου στην περιοχή του Μαύρου Λιθαριού, που όμως δεν αναφέρεται στον χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager, και ούτε συνάντησα αλλού τέτοιο τοπωνύμιο για την περιοχή. 
Κιάφα Μάριζα, η := Μακρόστενος λόφος με κατεύθυνση ανατολή-δύση και μικρό οροπέδιο στην κορυφή του. Βρίσκεται στα βορειοανατολικά της περιοχής Αναβύσσου και κλείνει την περιοχή Αρί προς βορράν. Σημερινή ονομασία του είναι Κουμαροδιάσελο. Την παλιά ονομασία Κιάφα συναντάμε στον χάρτη των μεταλλείων του Κ.Η. Κονοφάγου. Κιάφα=ράχη, διάσελο στα Αρβανίτικα.
Κίτεζα, η (Κιτέζα) := Μεγάλη περιοχή νότια του Πύργου του Μελισσουργού.
Κλήσιζα, η := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή των σημερινών Βλάχικων. Πιθανότατα παραφθορά της λέξης εκκλησία. Μικρή εκκλησία, εκκλησίτσα.
Κολυμπήθρα, η := Μικρή περιοχή ανάμεσα στην Φώκαια και το Θυμάρι (Αντωνίου)
Κομμένος Βράχος, ο := Περιοχή στις νότιες πλαγιές του βουνού Πανί. Επίσης έτσι ονομάζουν μερικοί το Σχισμένο Βράχο. 
Κονάκια, τα := Δες Βλάχικα 
Κοντίτα, η := Δες Υδραγωγείο 
Κόκκινα, τα (Δασωμένος Λόφος) := Το δυτικό μέρος του κόλπου της Αναβύσσου με το ακρωτήρι και τον πευκόφυτο λόφο. Η ονομασία προέρχεται από το κόκκινο χρώμα των βράχων. Παλιά υπήρχε εξοχικό κέντρο με το όνομα "Δασωμένος Λόφος", ονομασία που δινόταν και στην περιοχή. Στο λόφο υπάρχουν πολλές αρχαιότητες. Μέσα στην θάλασσα γύρω από το ακρωτήρι υπάρχουν αρχαία ναυάγια, που ο μύθος λέει ότι είναι Περσικά καράβια που ξέφυγαν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας αλλά βυθίστηκαν στη περιοχή από καταιγίδα.
Κόκκινα Λιθάρια, τα := Δες Κόκκινος Βράχος
Κόκκινο Λιθάρι, το := Περιοχή του μικρού λόφου δυτικά από το Καταφύγι. την ονομασία αναφέρει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager.
Κόκκινος βράχος, ο (Κόκκινα Λιθάρια) := Χαμηλή κορυφή στο Πανί πάνω από το Κ.Τ.Ε.Ο.
Κόπρος, ο (Πάτροκλος, Γαιδουρονήσι, Πάτροκλου Χάραξ) := Ονομα του νησιού του Πάτροκλου που το συνάντησα στο χάρτη αρχαίων τοπωνυμίων Αττικής, στην εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη.
Κορίτιζες, οι := Περιοχή στην Αγια Φωτεινή όπου υπάρχει πλήθος από αρχαιότητες. Οι βλάχοι ονομάζουν αυτή την περιοχή "Μνήμα της Βασιλοπούλας" (αρβανίτικα Κορίτιζες = Γούρνες που πίνουν τα πρόβατα νερό) (Αντωνίου)
Κορωνιάς, ο := Περιοχή δίπλα στις αλυκές που είχε σπίτι ο Κορωνιάς, που ήταν φύλακας στις αλυκές.
Κουδούνι, το := Σκόπελος χίλια πεντακόσια μέτρα δυτικά του ξενοδοχείου Εντεν. 
Κούλουρη, η := Περιοχή στο Κασίδι.
Κουλοχέρι, το := Οι λόφοι Νοτιοανατολικά της Δροσιάς. Τμήμα της λοφοσειράς που χωρίζει την περιοχή της Αναβύσσου από τη Λαυρεωτική.
Κουμαροδιάσελο, το :=Δες Κιάφα Μάριζα
Κούρμπα, η := Απότομη στροφή στον δρόμο Αναβύσσου-Κερατέας ανάμεσα στους λόφους Κουμαροδιάσελο και Μυλόπετρα. Αμέσως μετά αρχίζει το οροπέδιο Μητροπήσι, η αρχαία Αμφιτροπή. Ονομασία από τη Λατινική λέξη curve = καμπύλη.
Κουρούνα , η := Λόφος Βορειοανατολικά της Δροσιάς. Τμήμα της λοφοσειράς που χωρίζει την περιοχή της Αναβύσσου από τη Λαυρεωτική.
Κουρτάκης, ο := Περιοχή νότια του οικισμού Ολυμπος όπου είχε μεγάλα αμπέλια ο βιομήχανος κρασιών Κουρτάκης. Οταν τα πούλησε, στην ίδια θέση έγινε ιπποφορβείο και η περιοχή πήρε την ονομασία Αλογα.
Κτηνοτρόφοι, οι := Δες Βλάχικα 
Λαγούσα, η := Ονομα του νησιού Αρτζιντά που συνάντησα στο χάρτη αρχαίων τοπωνυμίων Αττικής, στην εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη.
Λάζντερε, το := Μικρή Περιοχή στον Αγιο Παντελεήμονα που συνορεύει με τη χωματερή. Πήρε το όνομα από ιδιοκτήτη κτήματος στην περιοχή . (Λάζντερε = το χωράφι του Λαζού. Τούρκικη λέξη).
Λαθουράδα, η := Βραχονησίδα πεντακόσια μέτρα δυτικά του ορίου Μαύρο Λιθάρι-Σαρωνίδα. Ονομασία που προέρχεται από το αρχαίο λαθουρός = λευκόγκριζος, ή από τη λέξη λαθούρι = η φάβα.
Λάκκα, η := Μεγάλη περιοχή που περικλείεται από το δρόμο Αναβύσσου -Σαρωνίδας, τις Αλυκές, τους λόφους του Αγίου Νικόλα και του Μαύρου Λιθαριού. Την ονομασία πήρε από τη μορφολογία της, που είναι επίπεδη. Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε εκεί παραθεριστικός οικισμός, δυστυχώς όμως χωρίς σχέδιο και οργάνωση, και έτσι σήμερα αντιμετωπίζει πρόβλημα δρόμων, κοινόχρηστων χώρων κ.λ.π.
Λιβαδώνας, ,ο := Χείμαρος από την Αγια Φωτεινή προς τον Χάρακα. 
Λιμεναρχείο, το := Περιοχή στην Φώκαια που είναι το λιμεναρχείο.
Λίμνη, η (Ελος) := Επίπεδη έκταση, βόρεια του ξενοδοχείου SARONIC GATE, ανάμεσα στον παραλιακό δρόμο και τη θάλασσα. Η ονομασία προέρχεται από την ύπαρξη, τα παλιά χρόνια, στο σημείο αυτό μικρής λιμνοθάλασσας (LAGUNE) που το καλοκαίρι όμως ξεραινόταν. Μπαζώθηκε τα τελευταία χρόνια.
Λιοτρίβι, το := Περιοχή Λίγο νότια του Αγιου Παντελεήμονα, όπου υπάρχει το λιοτρίβι του Καρατζόγλου.
Λιούλι Κούκι, το := Δες Λογοθέτη (Λιούλι Κούκι αρβανίτικα σημαίνει κόκκινο λουλούδι). Στον παλιό χάρτη της Γ.Υ.Σ. και στον χάρτη του KAUPERT αναφέρεται σαν Λινοκούκι. 
Λιούτσα η := Δες Λούτσα
Λογοθέτης, ο := Λόφος και Περιοχή νότια του Καπό και βόρεια του Αντωνάκη. Σήμερα ανήκει στον οικισμό Α.Τ.Ε. Πήρε το όνομα από τον τσιφλικά της περιοχής, Αντώνη Λογοθέτη. Σώζεται ακόμα η κατοικία του τσιφλικά. Στην Περιοχή έχουν βρεθεί αρχαία νεκροταφεία. Ο J.A. KAUPERT στο χάρτη του 1887 αναφέρει το λόφο αυτό σαν Λίνο Κούκι .
Επίσης Λογοθέτη ονόμαζαν και την περιοχή του Ολύμπου νότια του Υδραγωγείου.
Λούτσα, η (Λιούτσα) := Περιοχή αμέσως νοτιοδυτικά του οικισμού Φέριζα, μέχρι το λόφο Αλογάρη. Πλήθος αρχαίων επιφανειακών ευρημάτων, όστρακα, θεμέλια κ.λ.π. Ονομασία που προφανώς προέρχεται από τα πολλά νερά που έχει. 
Λούτσα στα αρβανίτικα σημαίνει λακκούβα με νερό. Η λέξη όμως είναι αρχαία Ελληνική παραφθορά του λούω>λούουσα>λούτσα.
Λόφος Αρετσού, ο := Δες Αγια Βαρβάρα
Λόφος Φωκαέων, ο := Δες Αγια Ειρήνη
Μαλβούτι, το := Ετσι ονομάζει το Μαλιμπούτι ο χάρτης της Γ.Υ.Σ. 
Μάλια Μάδε, η := Μεγάλος λόφος στη Σάκα. (Αντωνίου)
Μαλιμπούτι, το (Ασφακερή, Μαλβούτι) := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης του KAUPERT, και του Γ.Υ.Σ. στον λόφο ακριβώς νότια της Φώκαιας, και ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager δυτικότερα όμως προς τη Χωράφα. Μάλι Μπούτι = μεγάλο βαρέλι, αρβανίτικη λέξη, με αρχαία Ελληνική προέλευση μάλα = πάρα πολύ.
Μαλτέζος, ο := Περιοχή δίπλα στον Αγιο Γιώργη, από το όνομα παλιού ιδιοκτήτη κτημάτων στην περιοχή. 
Μανούτσος, ο := Περιοχή βορειοανατολικά του Αρί, σήμερα γεμάτη εξοχικά αυθαίρετα, οι οικιστές των οποίων έδωσαν το όνομα Γαλήνη στην περιοχή. 
Μανταύσι, το (ή Μενταύσι) := Την ονομασία αυτή έχει το χοτζέτι των Μαρκέλων για την περιοχή του Σκόρδι, που όμως δεν αναφέρεται στον χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager, και ούτε τη συνάντησα σε άλλο χάρτη. 
Μαρκέλου, οι := 1. Βραχονησίδες τριακόσια μέτρα δυτικά του βόρειου άκρου της Σαρωνίδας. Πήραν το όνομα από το Μαρκέλο που αγόρασε το Τσιφλίκι της Αναβύσσου από τους Τούρκους, Δερβίς Αγά, Αλή, και Χαφιζέ, το 1830. Ηταν από την Αίγινα αλλά προφανώς το όνομα του, και ίσως και η καταγωγή του, είναι Ρωμαϊκά. 
2. Επίσης Μαρκέλου ονομαζόταν η περιοχή βόρεια του Σκόρδι ανάμεσα στις Καλαμιές και τη Θέρμη. 
Μαύρο Λιθάρι, το := Περιοχή κατά μήκος του παραλιακού δρόμου Αθηνών Σουνίου, από τα όρια της Σαρωνίδας μέχρι τον Αγιο Νικόλα. Πήρε το όνομα από το μεγάλο μαύρο βράχο μέσα στην θάλασσα μπροστά στο ξενοδοχείο Έντεν. Σήμερα είναι πυκνοκατοικημένη περιοχή από εξοχικά σπίτια. Ονομασία παλαιότερη του 1880 γιατί την αναφέρει ο KAUPERT, και ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891. 
Μεγάλη Λάκα, η := Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Χωράφα. Ονομασία από το χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager.
Μελίσσια Ιατρού, τα := Ο λόφος με τα πεύκα που βρίσκεται στο Αρί δεξιά του δρόμου Αναβύσσου Κερατέας στο ύψος της διασταύρωσης της Φέριζας.
Μελισσουργός, ο := Περιοχή 5 χιλιόμετρα βόρεια της Αναβύσσου ακολουθώντας το δρόμο προς Καλύβια. Πήρε το όνομα από το Γεώργιο Μελισσουργό που σαν γαμπρός των αρχικών Τσιφλικάδων Μαρκέλων, εκμεταλλευόταν την περιοχή και έμενε εκεί. Το σπίτι που έφτιαξε και έμοιαζε με πύργο σώζεται ακόμη σε πολύ καλή κατάσταση. Διακόσια μέτρα βορειότερα ανακαλύφθηκε ο περίφημος κούρος Κροίσος. Ολη η περιοχή είναι γεμάτη αρχαία νεκροταφεία, οικισμούς, λουτρά, παλαιοχριστιανικές εκκλησίες.
Μενδελιώτης, ο := Αναφέρεται στο Χοτζέτι των Μαρκέλων κοντά στην Συντερίνα.
Μενταύσι, το := Δες Μανταύσι
Μεσοσπορίτισα, η := ( Δες Παναγία Μεσοσπορίτισα)
Μετόχι της Αναβύσσου, το := Η περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα όπως την ονομάζει ο KAUPERT. Στην Περιοχή που σήμερα είναι τα κτίσματα του Μπούκη υπήρχαν κτίσματα της Μονής Καισαριανής. Ιδιοκτησία της μονής ήταν σχεδόν όλος ο κάμπος της Αναβύσσου.
2. Επίσης Μετόχι αναφέρεται και μια περιοχή βόρεια του Προφήτη Ηλία. 
Μήλια, η := Ο δυτικός από τους τρεις λόφους του Αγιου Νικόλα,προς το Μαύρο Λιθάρι. Πήρε το όνομα από το κοριτσάκι που δολοφονήθηκε εκεί λίγο πριν τον πόλεμο του 1940. Το γεγονός αναφέρει και ο Ηλίας Βενέζης στο μυθιστόρημα του "Γαλήνη". 
Μητροπήσι, το := Περιοχή στο βορειοανατολικό άκρο της κοιλάδας της Αναβύσσου, βόρεια του Αρί. Είναι σχεδόν με βεβαιότητα η θέση του αρχαίου δήμου της Αμφιτροπής, της Αντιοχίδας φυλής. Ανήκει διοικητικά στον Δήμο Κερατέας. ο χάρτης του J. A. KAUPERT αναφέρει στην περιοχή ερείπια μοναστηριού, γαλαρίες, και αρχαία.
Μηχανή, η := Περιοχή στην διασταύρωση της παραλιακής λεωφόρου με τη λεωφόρο Καραμανλή, όπου υπήρχε το μηχανοστάσιο των Αλυκών που αντλούσε το νερό από τη θάλασσα
Μνήμα Αράπη, το := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager, καθώς και χοτζέτι του Μαρκέλου, στην περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Βούρλα, βόρεια του οικισμού Αρετσού. Δεν μπόρεσα να τη διασταυρώσω.
Μικρός Ελαιών, ο := Περιοχή στη Σαρωνίδα βόρεια του λόφου της σημερινής εκκλησίας. Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager.
Μόκριζα, η (Μυλόπετρα) := Λόφος αριστερά όπως ανεβαίνουμε την ανηφόρα για Κερατέα, στην Κούρμπα. Σχηματίζουν με το Κουμαροδιάσελο τη ρεματιά που ανάμεσα της περνάει ο δρόμος Αναβύσσου - Κερατέας. Αρβανίτικα μόκρα σημαίνει μυλόπετρα. Ο παλιός χάρτης της Γ.Υ.Σ. αναφέρει σαν Μόκριζα το λόφο της Φέριζας. 
Μόλος, ο := Δες Μώλος 
Μονομερήτισα, η := Περιοχή βορειοδυτικά του Πύργου του Μελισσουργού με μικρό λόφο. Υπάρχουν ερείπια μικρής εκκλησίας, της Παναγίας Μονομερήτισας, που κατά τη παράδοση κτίστηκε σε μια μέρα.
Μπότσης, ο := Περιοχή ανάμεσα στην Ανάβυσσο και τη Φώκαια όπου είχε μεγάλο κτήμα ο Καλυβιώτης Μπότσης.
Μπούκουρα := Το αναφέρει σαν τριγωνομετρικό σταθερό ο χάρτης διανομής του Υπουργείου Γεωργίας, βόρεια του χωριού Ολυμπος. 
Μυκονιάτικα, τα := Περιοχή ένα χιλιόμετρο βορειοανατολικά της Φώκαιας. Εκεί κτίστηκε ένας από τους πρώτους παραθεριστικούς οικισμούς της Φώκαιας, δυστυχώς και αυτός χωρίς σχέδιο και έτσι σήμερα αντιμετωπίζει τα γνωστά προβλήματα των αυθαίρετων οικισμών, δρόμοι κοινόχρηστα κ.λ.π.
Μυλόπετρα, η := (Δες Μόκριζα)
Μύλος, ο (Παγοποιείο) := Περιοχή 600 μέτρα νότια της Αναβύσσου πάνω στον επαρχιακό δρόμο, όπου υπήρχε παλιά αλευρόμυλος. Αργότερα στο ίδιο σημείο έγινε παγοποιείο και η περιοχή ονομαζόταν Παγοποιείο.
Μώλος, ο (Μόλος) := Η περιοχή του σημερινού λιμανιού της Φώκαιας όπου παλιά υπήρχε μικρός μώλος. Ονομα Μεσαιωνικό από το Λατινικό molo = προκυμαία. Στο ίδιο σημείο υπήρχαν πιο παλιά και τα απομεινάρια του αρχαίου λιμανιού του Ανάφλυστου, (στο σημείο που υπάρχει σήμερα η πλατφόρμα, που βάζει το καλοκαίρι τραπέζια το εστιατόριο του Μαρίνου).
Μωραίτης, ο := Περιοχή ανάμεσα στο Μαύρο Λιθάρι και τη Λάκα. Πήρε το όνομα από τις κατασκηνώσεις της Σχολής Μωραϊτη που υπάρχουν εκεί.
Νάνος, ο := Περιοχή βόρεια του Καταφυγίου κοντά στην Α.Τ.Ε. όπου κατοικούσε ο Αγροφύλακας Νάνος.
Νάρκες, οι := Περιοχή βόρεια του Αγιου Παντελεήμονα δεξιά και αριστερά του επαρχιακού δρόμου Αναβύσσου-Καλυβίων. Πήρε το όνομα γιατί εκεί υπήρχε ναρκοπέδιο των Γερμανών κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Είχαν σκοτωθεί μερικοί, που ερχόταν από τα γύρω χωριά, να βγάλουν νάρκες, για να χρησιμοποιήσουν τη γόμωση για ψάρεμα, πριν το καθαρίσει ο στρατός.
Ναυπηγείο, το := Περιοχή κάτω από το εκκλησάκι του Αγίου Νικόλα όπου είχαν φτιάξει ναυπηγείο οι Φωκιανοί πρόσφυγες.
Νεκροταφείο, το := Περιοχές γύρω από το νεκροταφείο της Αναβύσσου, και της Φώκαιας. 
Νικολάου, ο := Περιοχή αμέσως νοτιοανατολικά του Αγίου Παντελεήμονα. Βρέθηκε εκεί πλούσιο νεκροταφείο των Γεωμετρικών χρόνων στο κτήμα Νικολάου. Πολλά χρυσά αντικείμενα και όμορφα αγγεία, που βρέθηκαν εδώ το 1965 και το 1969 στολίζουν τις προθήκες του αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας και της Βραυρώνας. Η ανακάλυψη ενός ολόκληρου απείραχτου νεκροταφείου αυτής της εποχής, που είναι μοναδικό σε όλη την Αττική, είναι ανεκτίμητο δώρο για τους ερευνητές της ιστορίας μας. 
Νινέτ, το := Περιοχή στον παραλιακό οικισμό Αρετσού Αναβύσσου όπου υπάρχει ο κινηματογράφος Νινέτ , που έχει το όνομα της γυναίκας του ιδιοκτήτη του κινηματογράφου.
Νταμάρι, το := 1. Περιοχή στην ανατολική πλαγιά του βουνού Ολυμπος, βορειοδυτικά της Αναβύσσου. Λειτουργούσε εκεί νταμάρι του Ερμή. Σήμερα είναι εκεί η μεγάλη δεξαμενή ύδρευσης της Αναβύσσου.
2. Επίσης περιοχή μέσα σε χαράδρα ένα χιλιόμετρο μετά τη Φώκαια, προς το Σούνιο, όπου λειτουργούσε νταμάρι του Οικονομάκη. Σήμερα είναι η χωματερή της Φώκαιας. Από την Τούρκικη λέξη damar = λατομείο
Ξερόλακα, η (Δικηγορικά) := Περιοχή στο κέντρο του οικισμού του Θυμαριού. Αναφέρεται με αυτό το όνομα στους χάρτες του Υπουργείου Γεωργίας. Την ονομασία Δικηγορικά την πήρε από το συνεταιρισμό των δικηγόρων που αγόρασε τμήμα της περιοχής για να το εντάξει στο σχέδιο.
Ξηρόν Πηγάδι, το (Ξεροπήγαδο) := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 σε δύο τοποθεσίες, στο Αρί, και στην μεγάλη ρεματιά της ανατολικής πλευράς του βουνού Ολυμπος (Σκόρδι). Το αναφέρει σαν τριγωνομετρικό και ο χάρτης διανομής του Υπουργείου Γεωργίας σε δύο περιοχές, στο Αρί κοντά στον επαρχιακό δρόμο που πάει για Κερατέα, και στο βουνό Σκόρδι.
Οικονομάκης, ο (Νταμάρι) := Περιοχή της Φώκαιας όπου είχε λατομείο ο Οικονομάκης. Αργότερα εκεί έγινε η χωματερή της Φώκαιας. 
Ολυμπος, ο := 1. Το βουνό πάνω από την Ανάβυσσο και τη Σαρωνίδα. Εχει δύο κορυφές, που τις χωρίζει μια βαθιά ρεματιά όπου σήμερα έγινε η καινούργια χωματερή της Αναβύσσου. Η υψηλότερη κορυφή, 486 μέτρα ύψος, ονομάζεται Ολυμπος, και είναι αυτή πάνω από την Ανάβυσσο και τη Σαρωνίδα, στο κέντρο του βουνού. Η δεύτερη κορυφή του, στο βόρειο μέρος, πάνω από τον Αγιο Παντελεήμονα, 357 μέτρα ύψος, ονομάζεται Σκόρδι.
Πολλοί ονομάζουν όλο το βουνό Σκόρδι αντί Ολυμπος. Επίσης ο R. Lepsius στο βιβλίο του "Η γεωλογία της Αττικής" το 1906 ονομάζει όλο το βουνό Σκόρδι. Ο J.A.Kaupert όμως, στο χάρτη του το 1887 αναφέρει την υψηλότερη κορυφή Ολυμπος και τη δεύτερη σε ύψος Σκόρδι. 
Οι επίσημοι χάρτες του Γ.Υ.Σ. και της Ε.Σ.Υ.Ε. ονομάζουν όλο το βουνό Ολυμπο και τη χαμηλότερη κορυφή Σκόρδι.
Η ονομασία προέρχεται κατά μια εκδοχή από το βουνό των θεών. Κατά μια άλλη εκδοχή από παραφθορά του ονόματος Αιγιλία, αρχαίου δήμου της περιοχής.
2. Επίσης Ολυμπος είναι η ονομασία κοιλάδας νότια του βουνού Πανί, από τη Φέριζα μέχρι την Τραπουριά. Η περιοχή είναι γεμάτη σημαντικές αρχαιότητες γιατί ήταν κατοικημένη συνεχώς από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα. Σε αυτή την περιοχή πρέπει να βρισκόταν οι αρχαίοι Δήμοι των Θορών, της Αιγιλίας και ίσως των Φρεαρίων. 
3. Επίσης Ολυμπος είναι η ονομασία μικρού οικισμού στην κοιλάδα του Ολύμπου, που ανήκει διοικητικά στα Καλύβια. Το χωριό πιθανόν να είναι χτισμένο πάνω στις αρχαίες Θορές. Στο χωριό είχε το σπίτι του από χρόνια ο διάσημος γλύπτης Μέμος Μακρής. Ηταν το χωριό του τσιφλικιού, και πουλήθηκε μαζί με το τσιφλίκι από τους Τούρκους στους Μαρκέλους.
Παγοποιείο, το := Δες Μύλος 
Παλαιά Φώκαια :=Δες Φώκαια Παλαιά
Παλαιολιότριβον, το := Αναφέρεται στο χοτζέτι των Μαρκέλων και είναι στην περιοχή του Αρί. Μάλλον θα εννοεί κάποιο παλιό λιοτρίβι. Σε άλλη δικαστική απόφαση αναφέρεται σαν Παλαιό Λιοτρίβι.
Παλιά Λουτρά, τα := Ονομασία περιοχής στο Κάλμι που αναφέρεται σε χάρτη του Υπουργείου Γεωργίας σαν τριγωνομετρικό σταθερό σημείο. Στην περιοχή υπάρχουν αρχαία λουτρά (θέρμες), από κει και το κοντινό τοπωνύμιο Θέρμη.
Παλιά Μηχανή, η := Περιοχή όπου παλιά υπήρχε η παλιά μηχανή άντλησης θαλασσινού νερού, των αλυκών Αναβύσσου. Στη μέση περίπου του σημερινού περιφερειακού δρόμου των αλυκών. Σήμερα δεν υπάρχει. 
Παναγία Μεσοσπορίτισα, η := Περιοχή 200 μ. νοτιανατολικά του χωριού Ολυμπος όπου υπάρχει το ομώνυμο εκκλησάκι. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, και χτίστηκε γύρω στον δέκατο αιώνα. Οι τοιχογραφίες της όμως που φαίνονται σήμερα, γιατί προφανώς από κάτω υπάρχουν άλλες παλαιότερες, έγιναν γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα. 
Παναρίτι, το (Παναρήτι) := Περιοχή στο δυτικό μέρος του Αρί, στις πλαγιές των λόφων. Τόπος γεμάτος ερείπια αρχαία και θεμέλια δυο τουλάχιστον εκκλησιών, καθώς κι ερείπια μοναστηριού, όπως δείχνει ο χάρτης του J. A. KAUPERT. Ισως αυτό να είναι το μοναστήρι που λένε για τη μάντρα που αναφέρουμε χαμηλά στο Αρί. Το αναφέρει κι ο παλιός χάρτης του Γ.Υ.Σ σαν Παναρήτι.. 
Πανί, το (Πάνειο) :=Βουνό στα βόρεια της περιοχής Αναβύσσου, νότια της Κερατέας και ανατολικά των Καλυβίων. Το υψηλότερο βουνό της περιοχής, με υψηλότερη κορυφή το Κερατοβούνι, πάνω από την Κερατέα 650 μέτρα ύψος, και δεύτερη το Πανί, πάνω από τα Καλύβια 639 μέτρα ύψος. Ονομασία πιθανόν από το θεό Πάνα (Πάνειον), χωρίς ωστόσο να έχει ανακαλυφθεί ιερό που λατρευόταν ο Πάνας. Πρώτη φορά που αναφέρεται αυτή η ονομασία στις πηγές, είναι σε επιστολή του Μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτου το έτος 1205, όπου σε κάποια φράση αναφέρει ... την του πανικού όρους ακρώρειαν.... χωρίς όμως να διευκρινίζει αν πρόκειται γι' αυτό το βουνό.
Πάντος, ο := Περιοχή ανάμεσα στην Φώκαια και την Ανάβυσσο όπου είχε σπίτι από παλιά ο Καλυβιώτης Πάντος. (Στη σημερινή οδό Μικράς Ασίας.)
Πατητήρια, τα := Περιοχή 200 μέτρα βορειοανατολικά του Αγίου Παντελεήμονα πάνω στον δρόμο Αναβύσσου-Κερατέας όπου παλιά υπήρχαν πατητήρια. Στο μικρό λόφο βορειοανατολικά των πατητηριών υπάρχουν δείγματα προϊστορικού οικισμού. Σε μικρή απόσταση νότια από τα πατητήρια είναι το κτήμα Νικολάου όπου βρέθηκε το πλούσιο Γεωμετρικό Νεκροταφείο.
Επίσης πατητήρια ονομαζόταν διάφορες περιοχές που είχαν πατητήρια π.χ. Αποίκου , Παπαδόπουλου, Μεθενίτη, Μαλτέζου, Ερμή κ.λ.π.
Πάτροκλος, ο (Γαιδουρονήσι, Πάτροκλου Χάραξ, Κόπρος) := Νησί στο ύψος του 65ου χιλιόμετρου Αθηνών Σούνιου. Ιδιόκτητο σήμερα από την οικογένεια Γιατράκου. Πήρε την ονομασία του από τον Πάτροκλο ναύαρχο του στόλου του Αιγυπτίου βασιλιά Πτολεμαίου γιου του Πτολεμαίου Λάγου. Τον είχε στείλει ο Πτολεμαίος να βοηθήσει τους συμμάχους του Αθηναίους, που υπέφεραν από τις επιδρομές του Μακεδόνα Αντιγόνου. Είχε σε αυτό το νησί το στρατόπεδο του κι ίχνη του σώζονται μέχρι σήμερα. 
Συνάντησα στο χάρτη αρχαίων τοπωνυμίων Αττικής, στην εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, το όνομα Κόπρος σαν αρχαίο τοπωνύμιο του νησιού. 
Αλλες ονομασίες του από διάφορους παλιούς χάρτες είναι:

α. Guadelono σε χάρτη του 1640 του J.Bblaeu. 
β. Gaidaronisi σε χάρτη του 1715 του N. DE FER. Εδώ πρωτοεμφανίζεται η ονομασία Γαιδαρονήσι.
γ. Patrocli σε χάρτη του 1638 του J.J. JASON
δ. Guidronisa και Patrocli σε χάρτη του 1702 J. B. HOMANN
ε. Provencale σε χάρτη του 1738 του X. E. BELLIN

Πάτροκλου Χάραξ, ο := Η αρχαία ονομασία του νησιού του Πάτροκλου. (χάραξ = στρατόπεδο). 
Αναφέρεται στον χάρτη του J.J. JASON του 1638 σαν "Proclu clarax". Ο ίδιος χάρτης όμως, παραδίπλα έχει ένα άλλο νησάκι που το ονομάζει Patrocli. 
Παπαθανάσης, ο := Περιοχή που ο επαρχιακός δρόμος Αναβύσσου-παραλίας συναντά τη λεωφόρο Σούνιου. Πήρε το όνομα από τον ιδιοκτήτη ταβέρνας. Ο J.A.Kaupert, στο χάρτη του, του 1887 αναφέρει ταβέρνα κι αμαξοστάσιο στο σημείο αυτό.
Πετράκης ο :=Περιοχή πάνω από τα Βούρλα όπου υπήρχε το περιβόλι του Πετράκη.
Πέρα μώλος, ο := Η περιοχή λίγο έξω από τη Φώκαια προς το Σούνιο όπου υπάρχει Μώλος.
Περιφέρι, το := Περιοχή ακριβώς βόρεια του χωριού Ολυμπος. το συναντάμε στο χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager.
Πευκάρα, η :=Περιοχή της Παλαιάς Φώκαιας νότια του Καταφυγίου, όπου υπάρχει μεγάλος πεύκος. Συνορεύει με τη χωράφα.
Πεύκα, τα := Περιοχή στην νοτιανατολική γωνιά του χωριού Παλαιά Φώκαια, όπου υπάρχει πευκώνας και ταβέρνες.
Πεύκα Γιουρντά, τα := Παλαιότερο όνομα της περιοχής που σήμερα είναι η Σαρωνίδα. Δες και Γιουρντά.
Πεύκος, ο := Περιοχή στη νότια είσοδο της Αναβύσσου, όπου υπάρχoυν δύο μεγάλα αιωνόβια πεύκα. Κάτω από αυτό το πεύκο, και σε κάποιο παρακάτω, εγκαταστάθηκαν οι Αρετσιανοί όταν πρωτοήρθαν το 1924 στην Ανάβυσσο. Εκεί μέσα σε αντίσκηνα πέρασαν μήνες, μέχρι να χτιστούν τα σπίτια. Σήμερα είναι στο κράσπεδο της Λεωφόρου Καραμανλή.
Πηγάδι Αγνώστη, το := Περιοχή με πηγάδι κοντά στη Φέριζα. Στη περιοχή υπάρχουν και άλλα παλιά πηγάδια.(Αντωνίου)
Πηγάδι Βαλμά, το := Περιοχή με πηγάδι στον Βαλμά.(Αντωνίου)
Πηγάδι Βόντα, το := Περιοχή με πηγάδι στην Βόντα. Αναφέρεται και στο χοτζέτι των Μαρκέλων.
Πηγάδι Του Κυνηγού, το := Περιοχή με πηγάδι στην Αγια Φωτεινή.(Αντωνίου)
Πηγάδι της Λάκας, το := Τρία πηγάδια υπήρχαν στη λάκα, δύο κοντά στις αλυκές και ένα στην Γελαδόστρατα. 
Πηγάδι του Μεθενίτη, το := Περιοχή με πηγάδι στην ανατολική περιφέρεια της Αναβύσσου με καλό νερό από όπου έπαιρναν πόσιμο νερό οι ανατολικές γειτονιές της Αναβύσσου, πριν σκάψουν τα νέα πηγάδια.
Πηγάδι της Φέριζας, το := Περιοχή με πηγάδι στη Φέριζα, βόρεια του οικισμού. Το πηγάδι αυτό είναι αρχαίο και πρέπει να υπήρχε οικισμός γύρω από αυτό γιατί υπάρχουν πολλά ερείπια τριγύρω. Γύρω από το λόφο της Φέριζας υπάρχουν και άλλα αρχαία πηγάδια αλλά όταν λέμε πηγάδι της Φέριζας εννοούμε αυτό που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά, με τα αρχαία θεμέλια γύρω.
Πολίτη := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891 στην περιοχή ανάμεσα στο Κάλμι και τη Θέρμη, βόρεια της κορυφής Σκόρδι, που αργότερα ονομάστηκε Μαρκέλου.
Πουρναράκια, τα := Περιοχή στην πλαγιά του βουνού Πανί, βόρεια της Φέριζας. (Αντωνίου)
Πούσι Θατ, το := Περιοχή νότια της Μόκριζας. Αρβανίτικα σημαίνει ξεροπήγαδο. Την ίδια ονομασία στα Ελληνικά (ξεροπήγαδο) συναντάμε στο χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager 
Πούσι Θελ, το := Περιοχή στο Αρί σημαίνει βαθύ πηγάδι. Προφανώς είναι ένα βαθύ μεταλλευτικό πηγάδι δίπλα στο δρόμο, του Αρί που βρίσκεται μέσα σε ένα ερειπωμένο κτίσμα.
Προφήτης Ηλίας := Λόφος 356 μέτρα ύψος, της Παλαιάς Φώκαιας ανατολικά του χωριού σε απόσταση 4-5 χιλιόμετρων. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται το παλιό εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Υπάρχουν πολλές αρχαιότητες τριγύρω.
Πυργάκι, το (Πύργος) := Λόφος και Περιοχή νότια του Καταφυγίου. Στην κορυφή του λόφου υπάρχει ερειπωμένος μικρός πύργος. Στις πλαγιές του λόφου υπάρχουν ίχνη μεγάλου προϊστορικού οικισμού. Χρησίμευε για παρατηρητήριο και φυλάκιο, για να ειδοποιούνται έγκαιρα οι κάτοικοι για τις επιδρομές των πειρατών. Ο J.A. KAUPERT στο χάρτη του 1887 αναφέρει το Πυργάκι με την ονομασία Tzopa και δείχνει ότι υπάρχει εκεί Μεσαιωνικό ερειπωμένο κάστρο (kastell). 
Πυργάρι, το := Αναφέρεται στο χοτζέτι των Μαρκέλων χωρίς μεγάλη σαφήνεια, για την περιοχή του Σκόρδι πάνω από τον Αγιο Παντελεήμονα. Δεν αναφέρεται όμως στον χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager σε αυτήν την περιοχή τέτοια ονομασία. Αντίθετα υπάρχει τέτοια ονομασία, σε αυτό το χάρτη, στην περιοχή του βουνού Πανί. Δεν μπόρεσα να το διασταυρώσω.
Πύργος του Μελισσουργού, ο := Δες Μελισσουργού
Πύργος Φοινικιάς := Δες Φοινικιά
Ρέθι Κόκλι := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager, στην περιοχή του Πανιού, πάνω από την Τραπουριά. Ρέθι= στεφάνι, πλαγιά, στα αρβανίτικα. Προφανώς παραφθορά των αρχαίων λέξεων ρέω, ρείθρο .
Ρέθι Κούκι := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, στην περιοχή του πανιού πάνω από του Μελισσουργού. Ρέθι= στεφάνι, πλαγιά, στα αρβανίτικα. 
Ρέθι Μωραίτη, το := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, στην περιοχή του Αρί. Ρέθι= στεφάνι, πλαγιά, στα αρβανίτικα. 
Ρέθι Νέρι, το := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, στην περιοχή του Αρί. Ρέθι= στεφάνι, πλαγιά, στα αρβανίτικα. 
Ρέμα των αλυκών, το := Περιοχή στο περιφερειακό ρέμα των Αλυκών που είχε θαλασσινό νερό και ήταν γεμάτο κεφαλόπουλα και χέλια. Εκεί ψαρεύαμε πιτσιρικάδες, αφού πρώτα θολώναμε το νερό, πιάναμε τα ζαλισμένα ψάρια με απόχες η και με τα χέρια καμιά φορά.
Ρέμα Αρί, το := Μεγάλο ρέμα στα νοτιοδυτικά του Αρί που μαζεύει όλα τα ρέματα από τη Σάκα από το Μητροπήσι και από τη Μάριζα. Καταλήγει και σκορπίζει τα νερά του στα βόρεια της Βόντα, από όπου ακολουθώντας τον κάμπο, όχι πια σε καθορισμένη κοίτη, φθάνουν στη θάλασσα. Είναι το ρέμα που σε συνδυασμό με το ρέμα Αλογάρη πλημμυρίζουν τη Βόντα, μερικές φορές με καταστροφικές συνέπειες. 
Ρέμα Μανούσου, το := Ρέμα που έρχεται από την περιοχή Μανούσου μέσα από το στενό της Κούρμπα, παράλληλα με το δρόμο Αναβύσσου Κερατέας και χύνεται στο ρέμα Αρί.
Ρέμα Μάριζα, το := Ρέμα που έρχεται από το λόφο Κιάφα Μάριζα και χύνεται στο ρέμα Αρί.
Ρέμα Μόκριζα, το := Ρέμα που έρχεται από το λόφο Μόκριζα και χύνεται στο ρέμα Αρί.
Ριμινίτες, οι := Περιοχή πίσω από την καινούργια εκκλησία της Αναβύσσου όπου έχουν οικόπεδα τα μέλη του συνεταιρισμού πολεμιστών του Ρίμινι.
Σάκα, η := Περιοχή βορειοανατολικά της Φέριζας προς το Μητροπήσι. Παραθεριστικός οικισμός αυθαιρέτων. 
Σανταρίκη := Προφανώς λανθασμένη έκφραση του Σανταρίνη, Σάντα Ειρήνη, (Συντερίνα). Το συνάντησα σε δικαστική απόφαση για το τσιφλίκι των Μαρκέλων.
Σαντζώρτζης := Ετσι ονομάζουν οι ντόπιοι το νησί Αγιος Γεώργιος. (Δες και Αγιος Γεώργιος)
Σαντόζα, ο := Περιοχή νοτιοανατολικά της Φέριζας πάνω στον δρόμο Αναβύσσου - Κερατέας. Πήρε το όνομα από τον Ισπανό Σαντόζα, που εκμεταλλευόταν τις αλυκές κι είχε μεγάλο κτήμα στην Περιοχή. Στην κατοχή ήταν καταφύγιο κυνηγημένων από τους Γερμανούς. Σήμερα το κτήμα το κατέχει η εφοπλιστική οικογένεια Μαρτίνου.
Σαρωνίδα, η =: Ο γνωστός μεγάλος παραθεριστικός οικισμός που αναγνωρίστηκε ως αυτόνομη Κοινότητα το 1979. 
Σκαστή Πέτρα, η (Κομμένος Βράχος, Σχισμένος Βράχος) := Η κορυφή του λόφου δεξιά όπως ανεβαίνουμε για Συντερίνα από την Α.Τ.Ε.. Πήρε το όνομα από το χαρακτηριστικό σχήμα του βράχου στην κορυφή, που έχει σκιστεί στα δύο.
Σκόρδι, το := Κορυφή του βουνού Ολυμπος στο βόρειο μέρος προς του Μελισσουργού, με υψόμετρο 375 μέτρα. Σκόρδι οι ντόπιοι ονομάζουν όλο το βουνό. Ελληνική λέξη που προέρχεται από την αρχαία λέξη σκόροδον, σκόρδον.
Σκουπίδια, τα := Οι περιοχές των χωματερών Αναβύσσου και Φώκαιας.
Σούδα, η := Πέρασμα μεταξύ Σάκας και Τζαρτζαβίλας. (Αντωνίου) από το Λατινικό suda = χαράκωμα.
Σούμα του Ερμή, η := Δες Ερμή Από το λατινικό summa = σύνολο
Σούριζα, η := Ρεματιά του βουνού Πανί πάνω από το χωριό Ολυμπος. Από την Αρβανίτικη λέξη σούρι = άμμος, χαλίκι. Προφανώς παραφθορά των Ελληνικών λέξεων σύρω και σωρός.
Σουφλερή, η := Λόφος με δύο κορυφές,δυτικά του Προφήτη Ηλία και νότια της Χωράφας. Σ αυτόν το λόφο βρίσκεται η Σπηλιά του Νταβέλη (Τρύπια Σπηλιά), και η σπηλιά που θεωρούμε ότι είναι το ιερό του Πάνα. 
Σπηλιά του Πάνα, η := Μικρή σπηλιά, στο λόφο Σουφλερή, όπου με πολύ μεγάλη πιθανότητα βρισκόταν το ιερό του θεού Πάνα. Το Πάνειον που αναφέρει ο Στράβων ότι είδε "... περί τον Ανάφλυστον"..
Σπηλιά του Νταβέλη, η := Σπηλιά στα βόρεια του λόφου Σουφλερή, πάνω από τη Χωράφα. Εχει βουλιάξει η οροφή και έχει δημιουργηθεί τρύπα, γι αυτό λέγεται και Τρύπια Σπηλιά. Προφανώς κάποτε υπήρξε καταφύγιο του λήσταρχου Νταβέλη.
Σπηλιάς, ο := Λοφάκι νότια της Φέριζας προς την Τζαρτζαβίλα. Αναφέρεται στο χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager σαν Σπηλιά, και στον χάρτη του KAUPERT σαν spilias
Σταυροδρόμι, το := Περιοχή στο κέντρο της Βόντα όπου συναντώνται οι Δρόμοι Αγίου Παντελεήμονα-Καπό και Αναβύσσου-Τζαρτζαβίλας. Τριγωνομετρικό του Υπουργείου Γεωργίας.
Στέκα, η := Λόφος στη περιοχή που σήμερα ονομάζεται Δροσιά. Στο χάρτη του J. A. KAUPERT με αυτό το όνομα σημειώνεται ο λόφος ακριβώς δυτικά του Καπό. Η ονομασία πιθανόν από την Ελληνική λέξη στέκω.
Στέρνα := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, σε δύο σημεία, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Καταφύγι. Ο J. A. KAUPERT αναφέρει στην περιοχή "αποθήκες νερού". Προφανώς υπήρχαν στέρνες νερού που δεν έχει ερευνηθεί αν ήταν αρχαίες, πράγμα που θα σήμαινε ότι στην περιοχή γινόταν επεξεργασία μετάλλων. 
Στρώμα, το := Λόφος ανάμεσα στην Αγια Φωτεινή και το Χάρακα.
Συνοικισμός, ο := Δες Βλάχικα. Τριγωνομετρικό του Υπουργείου Γεωργίας.
Σφυρής, ο := Περιοχή ανατολικά της Φώκαιας με μεγάλη έκταση θερμοκηπίων λουλουδιών από τον ιδιοκτήτη των οποίων πήρε το όνομα της.
Σχισμένος Βράχος, ο (Κομμένος Βράχος) := Δες Σκαστή Πέτρα
Σχίνα, τα := Περιοχή στο βουνό κοντά στη Φέριζα. (Αντωνίου)
Σχολείο, το := Ονομα της περιοχής γύρω από τα Δημοτικά Σχολεία, Αναβύσσου και Φώκαιας.
Ταλκ, το :=Μικρά λιμανάκια με αμμουδιά ένα χιλιόμετρο μετά τη Φώκαια προς το Σούνιο. Σήμερα είναι Κοινοτικό κάμπινγκ.Το όνομα οφείλεται στο χώμα που υπάρχει εκεί και μοιάζει πολύ με σκόνη ταλκ.
Τζαρτζαβίλα, ή (Τζαρδαβίλα) := Κάμπος νοτιανατολικά της Φέριζας και δυτικά του δρόμου Αναβύσσου-Κερατέας. Εχουν εντοπιστεί πολλά αρχαία, (οικισμοί, νεκροταφεία, κ.λ.π). Η ονομασία πιθανόν προέρχεται από την Τούρκικη λέξη chardak= ξύλινο καλύβι και την Αρβανίτικη λέξη vile=αρχοντικό.
Τζήτζαινα, η := Περιοχή νότια του Μελισσουργού, από το όνομα μιας των κληρονόμων των Μαρκέλων.
Τζόπα ( Tzopa) := Ονομασία που δίνει ο χάρτης του J. A. KAUPERT στο λόφο που είναι το Πυργάκι
Τζούμπα, η := Με αυτό το όνομα ο Αντωνίου αναφέρει τους τρεις μικρούς λόφους στο Καπό. Ομως ο KAUPERT αναφέρει μόνο το λόφο του Καπό σαν Τζούμπα Καπό . Η έκφραση " ...τες Τζούμπες..." αναφέρεται και στο χοτζέτι των Μαρκέλων, για την Περιοχή του Καπό.
Τουρκολίμανο, το := Κοιλάδα δεξιά και αριστερά από τον παραλιακό δρόμο λίγο πριν φτάσουμε στο Κασίδι. Σήμερα είναι πυκνοχτισμένη από εξοχικά σπίτια
Τουρκοχώραφο, το := Δες Χωράφι Τούρκικο
Τραπουριά, η (Δραπουριά) := Περιοχή βόρεια του δρόμου Αναβύσσου -Καλυβίων στο ύψος του Πύργου του Μελισσουργού. Πυκνοκατοικημένη από εξοχικά σπίτια. Η περιοχή είναι γεμάτη αρχαία.
Τριανταφύλλεζα, η := Περιοχή που καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του οροπεδίου της Αγιας Φωτεινής.
Τρύπια Σπηλιά, η := Δες σπηλιά Νταβέλη.
Τρύπια Πέτρα, η := Περιοχή στην λεωφόρο Σούνιου λίγο πριν το Τουρκολίμανο.
Τσαμαδός, ο := Περιοχή βορειοδυτικά του λόφου Αλογάρη, στη Λούτσα, πήρε το όνομα από τον ιδιοκτήτη σπιτιού και εκτάσεων στην περιοχή.
Τσούμπα, η := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, στην θέση που ανακαλύφθηκαν τελευταία οι δύο αρχαίοι τύμβοι, στα νοτιοδυτικά της Α.Τ.Ε. Η ονομασία προέρχεται από την αρχαία λέξη τύμβος >τούμπα > τσούμπα.
Τσούμπα Καπό := Δες Τζούμπα Καπό
Τυροκομείο, το := Περιοχή ανάμεσα στην Ανάβυσσο και τη Φώκαια όπου υπήρχε τα παλιά χρόνια τυροκομείο. (Στη σημερινή οδό Μικράς Ασίας.)
Υδραγωγείο, το := Περιοχή στον Ολυμπο που βρίσκονται τα πηγάδια που υδρευόταν παλιά η Ανάβυσσος. Πήρε το όνομα, όχι από το σύγχρονο υδραγωγείο, αλλά από το αρχαίο που υπάρχει στην ίδια θέση. Μπορεί ακόμα και σήμερα κανείς να δει, τα φρεάτια και τους αγωγούς του αρχαίου αυτού υδραγωγείου. Ο Αντωνίου αναφέρει την περιοχή αυτή σαν Κοντίτα. Σε αυτή τη περιοχή, λίγα μέτρα νοτιοδυτικά από τα φρεάτια. βρίσκεται η Βασιλική του Ολύμπου. Προφανώς πολύ κοντά στη περιοχή θα υπήρχε σπουδαίος οικισμός για να γίνει τόσο μεγάλο έργο για την ύδρευση του. Και μια επιπλέον απόδειξη είναι ότι βρέθηκε εκεί κοντά τόσο μεγάλη εκκλησία.
Υπόγειο Πέλαγος, το := Πολύ όμορφη μικρή αμμουδιά κάτω από γκρεμό λίγο μετά το Καλύψω, προς την Αθήνα. Τα νερά είναι πεντακάθαρα γιατί επηρεάζονται από τα θαλάσσια ρεύματα του στενού του Αρτσιντά. Από τον γκρεμό αναβλύζει γλυκό νερό. Είναι η τελευταία πηγή που απέμεινε στην περιοχή.
Φάρος, ο := Βραχονησίδα νοτιανατολικά του Δασωμένου Λόφου. Εχει πάνω μικρό αυτόματο φάρο. Γύρω του υπάρχουν αρχαία ναυάγια.
Φερεντίνος, ο := Τμήμα της Βόντα δυτικά του Λογοθέτη. Πήρε την ονομασία από τον ιδιοκτήτη ανθοκηπίων στην Περιοχή.
Φέριζα, η (Βέρεζα) := Οικισμός και λόφος νότια από το Κερατοβούνι. Ονομασία που προέρχεται από το Αρβανίτικο ferre που θα πει βατομουριές. Οι κάτοικοι του χωριού είναι βοσκοί "Βλάχικης" καταγωγής. Ο J. A. KAUPERT αναφέρει σαν Βαλμά το λόφο της Φέριζας. Ο παλιός χάρτης της Γ.Υ.Σ. αναφέρει σαν Μόκριζα το λόφο της Φέριζας. Επειδή έχω συναντήσει και την εκδοχή Θέριζα, ίσως η ονομασία να προέρχεται από παραφθορά της αρχαίας ονομασίας δήμου της περιοχής, Θοραί. 
Φλεριανός, ο := Περιοχή κάτω από τα Βλάχικα προς τη Λάκα, που είχε ανθοκήπια ο Φλεριανός. 
Φοινικιά, η := Περιοχή στον Πύργο του Μελισσουργού αναφέρεται και σαν Πύργος Φοινικιάς στο χάρτη των Χριστομάνου-Lindemager 
Φοφόλα, η (Χοβόλα, Φοβόλα) := Η νότια πλαγιά του βουνού Ολυμπος. Από το Γυμνάσιο της Αναβύσσου μέχρι σχεδόν τα Βλάχικα. Ετυμολογικά το όνομα προέρχεται από τη χόβολη (στάχτη). Πιθανόν γιατί σε αυτή την περιοχή υπήρχαν πολλά καμίνια για ξυλοκάρβουνα κι ασβέστη. Μία άλλη εκδοχή είναι ότι στην περιοχή υπάρχουν αρχαίοι τάφοι, με απομεινάρια τελετουργικών καύσεων κι από τις στάχτες που έβρισκαν εδώ οι γεωργοί ονόμασαν τη περιοχή έτσι. (τμήμα της περιοχής ονομάζεται Ασβεστοκάμινο)
Φρέγκρι, το, Φρέκερη, η (Φρέγκρι) :=Λόφος δυτικά της Αγιας Φωτεινής, έχει ύψος 280 μ.
Φώκαια Παλαιά, η := Χωριό παραθαλάσσιο, έδρα ομώνυμης Κοινότητας. Βρίσκεται στο 52ο χιλιόμετρο του παραλιακού δρόμου Αθηνών-Σούνιου. Προσφυγοχώρι, χτίστηκε μετά το διωγμό από πρόσφυγες που ήρθαν από την Παλαιά Φώκαια της Μικρασίας, το 1924. Είναι χτισμένο περίπου στην θέση ενός οικισμού και του λιμανιού της αρχαίας Ανάφλυστου. Σχετικά με το όνομα Παλαιά Φώκαια αντί Νέα Φώκαια, όπως Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία, κ.λ.π. που δινόταν στις νέες εγκαταστάσεις από τους πρόσφυγες, η ιστορία έχει ως εξής. 
Τον 8ο αιώνα π.Χ. άποικοι από τη Φωκίδα ιδρύουν τη Φώκαια (Αρχαία Φώκαια), στην αριστερή είσοδο του κόλπου της Σμύρνης. Η πόλη έγινε σύντομα μεγάλη και δυνατή κι έκανε αποικίες στον Εύξεινο Πόντο , στη Γαλλία (Μασσαλία) στη Κορσική κι αλλού. Το 540 όμως και για να αποφύγουν τον Περσικό ζυγό εγκαταλείπουν τη πόλη μαζί με τα ιερά τους, και πήγαν στην αποικία τους, Αλαλία της Κορσικής. Το 1250 μ.Χ. απόγονοι των παλιών Φωκαέων ιδρύουν τη Νέα Φώκαια 9 χιλιόμετρα βόρεια της Παλιάς Φώκαιας. Ετσι στη Μικρά Ασία υπάρχουν δύο χωριά με το όνομα Φώκαια, η Παλαιά Φώκαια (στην αρχαία τοποθεσία) και η Νέα Φώκαια. Από τη Παλαιά Φώκαια έφυγαν οι συμπατριώτες μας Φωκιανοί το 1922 κι ήλθαν εδώ κι εγκαταστάθηκαν στη περιοχή της Αναβύσσου το 1924 και ονόμασαν το χωριό τους Παλαιά Φώκαια, σαν το παλιό χωριό τους, γιατί Νέα Φώκαια υπήρχε στην Μικρά Ασία. 
Χάρβαλο, το := Λόφος Βορειοδυτικά του Αρί. Τμήμα της λοφοσειράς που χωρίζει την περιοχή της Αναβύσσου από τη Λαυρεωτική. ( Προέρχεται από τη λέξη χαλαρός.)
Χαρουπιά, η := Περιοχή νότια από το Γυμνάσιο Αναβύσσου όπου υπάρχει μεγάλη Χαρουπιά
Χαρουπιές, οι := Περιοχή βόρεια της Φέριζας. (Αντωνίου)
Χοβόλα, η := Δες Φοφόλα ή Φοβόλα-ες
Χωράφα, η (Μεγάλη Λάκα) := Περιοχή νότια του Καταφυγίου και ανατολικά της Φώκαιας. Μικρή κοιλάδα που στο ανατολικό άκρο της βρίσκεται το Πυργάκι. 
Χωράφι Τούρκικο, το (Τουρκοχώραφο) := Την ονομασία αυτή έχει ο χάρτης των Χριστομάνου-Lindemager του 1891, στις περιοχές που σήμερα ονομάζουμε Δημητριάδη, Βούρλα, Ερμή. Άλλη ονομασία είναι Τουρκοχώραφο κι έτσι αναφέρεται στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας.

     Θα παραθέσω με σύνδεσμο αυτούσια και μιαν ομιλία του συμπατριώτη και φίλου Θοδωρή Δαλάκογλου για την ιστορία της περιοχής:

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΒΥΣΣΟΥ

   Χρησιμοποίησα σα μοναδική πηγή, το site του Αττικού Παρατηρητή αλλά μπορείτε να βρείτε κι άλλα στοιχεία στο Στέκι του πατριώτη μου Θοδωρή Δαλάκογλου (βλ. Συνδέσμους μου). Όσο για τις φωτό, είναι από το Google Earth.