Πρόλογος

     Αυτό το άρθρο ξεκίνησε ανάποδα: έπρεπε να ξεκινήσει με τον Γουτεμβέργιο και να συνεχιστεί εδώ. Αλλά τώρα πάει, πάντως ο Άλδος επότανε του επινοητή της τυπογραφίας κι άρα έχει μια βάση. Καλήν ανάγνωση.   Π. Χ.


Εισαγωγή

     Από τα μέσα του 14ου αι. συντελείται με όλο και μεγαλύτερη ένταση μια ουμανιστική επανάσταση στην Ιταλία και τη Δυτική Ευρώπη με τη μελέτη των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, δημιουργώντας έτσι μια πολιτεία γραμμάτων (respublica litteraria). Στο κίνημα αυτό ηγούνταν οι ποιητές κι ουμανιστές Πετράρχης (1304-1374) και Βοκκάκιος (1314-1375), ενώ λίγο αργότερα (1396) η απόφαση της Φλωρεντινής Πολιτείας να προσκαλέσει τον βυζαντινό λόγιο Μανουήλ Χρυσολωρά (1350–1414) συνέβαλε στη καθιέρωση των ελληνικών σπουδών στην Ιταλία. 90 έτη μετά  με το θάνατο του πρώτου πολίτη της Φλωρεντίας του Λαυρέντιου Μέντιτσι (1449-1492), ολοκληρώνεται μια άκρως δημιουργική περίοδος που η Κρήτη έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στη διάδοση του ελληνικού λόγου, από τη βυζαντινή Ανατολή στη Λατινική Δύση, και τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στις βασιλικές αυλές και στον απλό κόσμο. Το 1453 έγινε η άλωση της Πόλης από τους Τούρκους και πολλοί Έλληνες λόγιοι που είχαν ιδρύσει σχολεία στις ακτές του Βοσπόρου καταφύγανε στην Ιταλία. Η Βενετία έγινε το καινούριο κέντρο των κλασσικών γραμμμάτων.
     Παράλληλα, την ίδια ακριβώς εποχή, που ο πάπας Νικόλαος Ε' έκανε άνοιγμα στον ελληνικό κόσμο με τις συστηματικές λατινικές μεταφράσεις που εμπιστεύτηκε σε επιφανή μέλη της Curia, ο Γουτεμβέργιος ολοκλήρωνε με τους συνεργάτες του τα πειράματα για την εκτύπωση με κινητά μεταλλικά στοιχεία: τη τυπογραφία. Σύμβολο αυτής της εφεύρεσης αποτελεί η Βίβλος των 42 γραμμών, που τυπώθηκε στη Μαγεντία το διάστημα 1453–1455. Από τη Μαγεντία και στη συνέχεια από το Στρασβούργο, η νέα αυτή τέχνη διαδόθηκε ραγδαία σε όλη την Ευρώπη και κυρίως στην Ιταλία και τη Γαλλία. Τα προϊόντα της, αρχέτυπα, τετρασέλιδα και μονόφυλλα, άλλαξαν ριζικά το εκδοτικό τοπίο και έδωσαν τη δυνατότητα στον καθένα να συμμετέχει ποικιλότροπα στην πολιτική και πνευματική, ακόμα και στη θρησκευτική ζωή του τόπου του, αλλά και διεθνικά. Ο Ιταλός ανθρωπιστής Άλδος Μανούτιος, που δίδασκε λατινικά κι ελληνικά σε λαμπρούς μαθητές, δυσκολευόταν να διδάξει χωρίς λόγιες εκδόσεις των κλασσικών συγγραμμάτων σε πρακτικό σχήμα, κι έτσι αποφάσισε να μάθει τη τέχνη του Γκούτενμπεργκ και να ιδρύσει δικό του τυπογραφείο, όπου θα μπορούσε να φτιάχνει βιβλία όπως τα χρειαζότανε για τη διδασκαλία του.
     Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, όλα με τον Άλδο Μανούτιο (Aldus Pius Μanutius) ξεκίνησαν από μια κρίση. "Όταν ήμουν στη Βενετία το 2012 διάβασα πολλές ιστορικές μελέτες που μιλούσαν για την κρίση την οποία ξεκίνησε να υπομένει η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας στο τέλος του 15ου αιώνα. Είναι η εποχή που θα προβάλει στο προσκήνιο η Αμερική και που η Βενετία θα αρχίσει να χάνει το προνομιακό της μερίδιο στη παγκόσμια αγορά και στην όξυνση του ανταγωνισμού της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία". Νιώθοντας ασφυκτικά σ' αυτή τη συγκυρία, ο Μανούτιος συνειδητοποίησε πως έπρεπε οπωσδήποτε να κάνει κάτι. Προκειμένου, λοιπόν, να ανακαλύψει μιαν οδό διεξόδου από τη κρίση, αποφασίζει σε ηλικία 42 ετών να στραφεί στη τυπογραφία (προηγουμένως ήτανε δάσκαλος στη Φερράρα). Παρακινημένος από την ανάγκη να καθιερώσει ένα ριζικά καινούργιο παράδειγμα, θα ασχοληθεί με τη τυπογραφία και τις εκδόσεις, και θα συμβάλει σε μια θεμελιώδη πολιτιστική αλλαγή -αλλαγή που μεταμόρφωσε όχι μόνο τη Βενετία και την Ευρώπη, αλλά κι ολόκληρο τον κόσμο. Φυσικά, δεν ανέλαβε μόνος του μια τόσο σημαντική αποστολή. Τον υποστήριξαν, τόσο υλικά όσο και με τις πνευματικές και τις καλλιτεχνικές τους δυνάμεις, ο Πιέτρο Μπέμπο (Pietro Bembo) κι ο Τζορτζιόνε (Giorgione).
     Ποιος ακριβώς ήταν ο στόχος του Μανούτιου; Μα, να επιστρέψει στις ρίζες της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γραμματείας και να μεταδώσει παντού τη δύναμη των πηγών του. Έχοντας νυμφευτεί κόρη τυπογράφου, έριξε όλο το βάρος του στη τυπογραφία και στα ζητήματα των εκδόσεων. Πώς θα αντιγράφονταν τα κείμενα και πώς θα απαλείφονταν τα λάθη της αντιγραφής; Πώς θα συμμετείχανε στη γενική προσπάθεια οι λόγιοι που είχανε καταφύγει στην Ιταλία μετά τη πτώση της Πόλης; Το οικονομικό κόστος ήτανε τεράστιο ενώ την ίδια ώρα ο Μανούτιος συνδύαζε την αγάπη του για τη τυπογραφική τέχνη (εκείνος συνέλαβε την αισθητική του ελληνικού γράμματος) με τις τεχνικές της δυνατότητες. Με αυτό τον τρόπο προχώρησε στη τυποποίηση της παραγωγής του βιβλίου, καθώς και στη δημιουργία και την έκδοση των 1ων βιβλίων τσέπης. Συγκρότησε μιαν ακαδημία αρχαιογνωστών, για το τι και πώς θα εξέδιδαν οι εκδόσεις του, οι Aldine, ορίζοντες, ήδη από το 1495, το επάγγελμα του τυπογράφου με την αλληλόδραση ανάμεσα στο χειρόγραφο, τη τυπωμένη σελίδα και την ανάγνωση, που συνιστά τη βάση της παραγωγής νοήματος στις σύγχρονες, τις δικές μας κοινωνίες. Ο Άλδος επέλεξε να ιδρύσει το πιεστήριό του στη Βενετία προκειμένου να εκμεταλλευθεί την εκεί παρουσία των εκδιωγμένων λογίων εξ Ανατολής· κατά πάσα πιθανότητα προσέλαβε ως διορθωτές και στοιχειοθέτες κι άλλους εξορίστους, όπως Κρήτες πρόσφυγες που στο παρελθόν ήταν γραφείς.Και διέκρινε με μάτι αλάθητο. Έτσι, μετά από 2 αι., ήρθε το νέο που με τόση επιμονή ζητούσε και που δεν ήταν άλλο από το Διαφωτισμό.

Άλδος Μανούτιος (Βίος)

      Ο Άλδος Μανούτιος (λατ.: Aldus Pius Manutius, ιτ.: Aldo Manuzio), ήταν Ιταλός ουμανιστής, γνωστός για την εκδοτική του δραστηριότητα στη Βενετία την εποχή της Αναγέννησης. Άριστος γνώστης ελληνικών, ήταν από τους πρώτους που εκτύπωσαν βιβλία με ελληνικούς χαρακτήρες, αξιοποιώντας τα χειρόγραφα της πολύτιμης συλλογής του Βησσαρίωνα του Τραπεζούντιου, που σώζονται σήμερα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Αξιοσημείωτη είναι η συνεισφορά του στη τυπογραφία με την επινόηση των πλάγιων γραμματοσειρών, τη καθιέρωση της άνω τελείας στιγμής (semicolon), καθώς και τη μαζική παραγωγή δερματόδετων βιβλίων τσέπης σε προσιτές τιμές.
     Γεννήθηκε στο Μπαζιάνο (Bassiano) των Παπικών Κρατών, στη σημερινή επαρχία του Λάτσιο, κοντά στη Ρώμη, γύρω στο 1450 κι εγκαταστάθηκε στη Βενετία στα μέσα της 10ετίας του 1480, έχοντας λάβει σημαντική ουμανιστική παιδεία στη Ρώμη και στη Φερράρα. Καθώς η οικογένειά του ήταν ευκατάστατη, έλαβε μια σφαιρική μόρφωση, όπου διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα σε μια πόλη όπου είχαν ήδη μπει οι βάσεις για τη καλλιέργεια της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας από τον κύκλο των ουμανιστών της Ιταλίας, με την αρωγή του καρδινάλιου Βησσαρίωνα (1403-1472) και του πάπα Νικόλαου Ε' (1447-55). Είχε τη τύχη να μαθητεύσει δίπλα σε αξιόλογους δασκάλους όπως οι παιδαγωγοί Γκάσπαρο ντα Βερόνα και Ντομίτσιο Καλντερίνι. Στη Φερράρα σπούδασε Ελληνικά (τέλη 1470), σε πόλη που φημιζότανε για τη μακραίωνη παράδοση στα ελληνικά γράμματα κάτω από τη σκιά του κλασσικιστή κι ουμανιστή Γκουαρίνο ντα Βερόνα και του λόγιου Θεόδωρου Γαζή. Εκεί γνωρίστηκε με τον μετέπειτα συνεργάτη του κι εκπρόσωπο της ουμανιστικής ιδέας Νικκολό Λεονιτσένο και τον Τζοβάννι Πίκο ντέλλα Μιράντολα που τον έφερε σ' επαφή με τους ηγεμόνες του Κάρπι που τον στήριξαν σ' όλη τη διάρκεια της καρριέρας του.
      Το 1482, μαζί με τον πάλαι ποτέ συμφοιτητή του και παλαιόθεν φίλο Τζοβάννι, εγκαταστάθηκε στη Μιράντολα, όπου κι έμεινε 2 έτη, μελετώντας αρχαίους έλληνες συγγραφείς και φιλοσόφους. Προτού ο Πίκο φύγει για τη Φλωρεντία, συνέστησε τον Μανούτιο ως δάσκαλο στους ανηψιούς του, Αλβέρτο και Λιονέλο Πίο, πρίγκηπες του Κάρπι. Αργότερα, με χρηματοδότηση και γαίες του Αλβέρτου, ξεκίνησε την επιχειρηματική δραστηριότητα στη τυπογραφία.
     Γύρω στο 1490, στα 40, ο Μανούτιος ασκούσε το επάγγελμα του παιδαγωγού-διδασκάλου. Κείνη τη περίοδο και γι' άγνωστους λόγους εγκατέλειψε τη διδασκαλία κι εστράφη στη τυπογραφία. Οι λόγοι πιθανότατα βρίσκονται στο πάθος του για τη γραμματική τέχνη και τη σωστή εκφορά της ελληνικής και λατινικής γλώσσας, κάτι που θα 'πρεπε να περάσει στην εκπαίδευση μέσα από εγχειρίδια για δασκάλους. Σύμφωνα με τις ουμανιστικές αξίες, κατάλληλα εργαλεία στην εκπαίδευση θα διαμόρφωναν ανθρώπους με αρετές κι αξίες έτοιμους να προσφέρουνε στο κοινωνικό σύνολο. Η τυπογραφία αποτελούσε αυτό το νέο εργαλείο για να διαδοθούνε τα ανθρωπιστικά ιδεώδη των ουμανιστών μέσα από την έκδοση των μνημείων της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας. Ο Άλδος για τον προγραμματισμό των εκδόσεών του είχε ως οδηγό τη διδακτέα ύλη των βυζαντινών σχολών της παλαιολόγειας περιόδου που περιλάμβανε 2 σκέλη: από τη μια την εμπέδωση της γραμματικής τέχνης κι από την άλλη τη φιλολογική ανάλυση λογοτεχνικών κυρίως έργων της ελληνικής και λατινικής γραμματείας.



     Ο λόγος που ο Μανούτιος επέλεξε τη Βενετία για να εγκαταστήσει το τυπογραφικό του εργαστήρι πιθανόν να ήταν εμπορικός, σε σχέση με τα άλλα κέντρα ελληνικών και λατινικών γραμμάτων (Φλωρεντία, Μιλάνο, Ρώμη) που είχανε δράσει κορυφαίες προσωπικότητες όπως ο Μανουήλ Χρυσολωράς κι ο Ιανός Λάσκαρις. Η Βενετία αποτελούσε ένα πολυσύχναστο κέντρο των Ελλήνων της διασποράς και κυριότερο κόμβο για την επικοινωνία με τον ελληνικό χώρο και κυρίως με τη Κρήτη, που περνούσε περίοδο άνθησης στα γράμματα και στις τέχνες. Έτσι εξηγούνται κι οι στενές επαφές που κράτησε με τους Κρήτες λόγιους και με τα κωδικογραφικά τους εργαστήρια που ως κύριο σκοπό είχανε διάθεση των προϊόντων του τυπογραφείου του και τη διάδοση της γνώσης. Παρ' όλο που η Φλωρεντία ήτανε το κυρίαρχο κέντρο για διάδοση της ουμανιστικής ιδέας καθ' όλο τον 15ο αι., η έκδοση των ελληνικών και λατινικών συγγραμμάτων προοριζότανε για τη πανεπιστημιακή κοινότητα κι όχι για το ευρύ κοινό. Τα τυπογραφικά κέντρα της Βενετίας ανέλαβαν να καλύψουν αυτό το κενό μεταξύ των λογίων και του φιλόβιβλου κοινού.
     Στα πρώτα τυπογραφικά βήματα του ο Άλδος συνεργάστηκε με τον ελληνιστή Αρσένιο Αποστόλη από τη Κρήτη, που τότε ζούσε στη Βενετία, που μαζί επιχειρήσανε το πρώτο τυπογραφικό εγχείρημα του εργαστηρίου, τη Γαλεομυομαχία του Θεόδωρου Πρόδρομου, που επιμελήθηκε ο Αρσένιος. Παράλληλα, ο φιλόλογος κι εκδότης Μάρκος Μουσούρος (1470-1517) με τη τεράστια συλλογή του σε χειρόγραφα κι έντυπα συνέβαλε τα μέγιστα στα πρώτα βήματα του Μανούτιου. Μαζί με την αμέριστη συμπαράσταση του, πλέον ενημερωμένου για το σύνολο των σωζόμενων κωδίκων με έργα της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας, Ιανού Λάσκαρη, το κύρος του Μουσούρου ώθησε πολλούς να συνδράμουν υλικά και πνευματικά στο τυπογραφικό εγχείρημα του Άλδου. Στη Βενετία ως τα τέλη του 15ου αι. είχανε λειτουργήσει περίπου 140 τυπογραφικά εργαστήρια, πολλά απ' αυτά περιστασιακά κι άλλα για μικρό χρονικό διάστημα, γεγονός που καθιστούσε αρκετά ανταγωνιστική τη καρριέρα του Άλδου ανάμεσα στους υπόλοιπους τυπογράφους της Ιταλίας.
     Όταν ο Μανούτιος αποφάσισε να υλοποιήσει το όραμά του για τη διάδοση της ελληνικής σκέψης μέσω της τυπογραφίας ήρθε αντιμέτωπος με 3 βασικά ζητήματα: να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους, να βρει τους κατάλληλους συνεργάτες και να ξεπεράσει τα τεχνικά προβλήματα της χάραξης ελληνικών τυπογραφικών χαρακτήρων. Φαίνεται πως στην αρχή υπήρχανε περιορισμένοι οικονομικοί πόροι που αναγκάσανε τον Άλδο να παροτρύνει τους αναγνώστες του να συμπαρασταθούνε στο τυπογραφικό του τόλμημα. Στην έκκλησή του αυτή ανταποκρίθηκαν ανάμεσα σε άλλους σημαίνοντα πρόσωπα της Ιταλίας όπως ο γιος του Δόγη της Βενετίας Πιερφραντσέσκο Μπαρμπαρίγκο, ο πρίγκηψ του Κάρπι Αλμπέρτο Πίο (που του παρείχε οικονομική ενίσχυση για την έκδοση του Αριστοτέλη) και φυσικά ο Αρσένιος Αποστόλης κι ο Μάρκος Μουσούρος. Κι ενώ με τον Αρσένιο επήλθε ρήξη λόγω ανταγωνιστικής διάθεσης, ο Μουσούρος αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά τόσο στην αναζήτηση κατάλληλων κωδίκων όσο και στο φιλολογικό έλεγχο των εκδόσεων.
     Η ομαλή λειτουργία του τυπογραφείου απαιτούσε γρήγορες κι αποτελεσματικές λύσεις των φιλολογικών προβλημάτων που προέκυπταν, αλλά κι ένα συντονισμό των στοιχειοθετών, διορθωτών και τεχνικών που χειρίζονταν τις πρέσες. Γι' αυτό συγκροτήθηκε επιτροπή λογίων που εργάζονταν κοντά του καθιστώντας το τυπογραφείο του υποδειγματικό όσον αφορά τη λειτουργία. Οι ίδιοι άλλωστε δώσανε στο εργαστήρι τη προσωνυμία Νεακαδημία προσδίδοντας έτσι ακαδημαϊκό κύρος στον τρόπο λειτουργίας του. Ο Νεακαδημίας Νόμος όριζε ότι πέρα από τα 7 ιδρυτικά μέλη της, ήταν ευπρόσδεκτος ο καθένας αρκεί να μιλούσε ελληνικά. Το μοναδικό διασωθέν αντίτυπο του Νόμου φυλάσσεται σήμερα στη Βατικανή Βιβλιοθήκη (Biblioteca Apostolica Vaticana -Stamp.Barb.AAA.IV.13 Risguardia ant.) κι είναι επικολλημένο στο πίσω μέρος του καπακιού της στάχωσης ενός τόμου που περιέχει το Μέγα Ετυμολογικόν, (Βενετία, Νικόλαος Βλαστός και Ζαχαρίας Καλλιέργης, 1499) και τη Θεραπευτική του Γαληνού, (Βενετία, Νικόλαος Βλαστός, 1500). Γύρω από τον Μανούτιο και το εργαστήρι του άρχισε να προσελκύεται πλήθος στοχαστών που θεωρούσανε το εκδοτικό του κέντρο μια ξεχωριστή εμπειρία όσον αφορά τη τυπογραφική τέχνη, τη φιλολογική επιμέλεια των κλασσικών κειμένων και τους εκδοτικούς μηχανισμούς για τη κυκλοφορία αξιόπιστων αντιτύπων από έργα της κλασσικής γραμματείας. Σύμφωνα με έρευνες, υπήρχανε τουλάχιστον 30 τακτικά μέλη στη Νεκαδημία με πολλούς λόγιους να κηρύσσονται επίτιμα μέλη για να παρακολουθούνε τις συνεδριάσεις. Ο Άλδος σκόπευε να καταστήσει την Ακαδημία του ένα πνευματικό θεσμό στην Ιταλία και τη Βόρεια Ευρώπη και γι' αυτό απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α' για να επικυρώσει με αυτοκρατορική βούλα τη λειτουργία της. Μία φορά τη μέρα όλοι αυτοί οι λόγιοι συγκεντρώνονταν στο σπίτι του Άλδου για να συζητήσουνε ποιους τίτλους θα τύπωνανε και ποια χειρόγραφα θα χρησιμοποιούσαν ως αξιόπιστες πηγές, εξετάζοντας προσεκτικά τα κλασσικά συγγράμματα που 'χανε συλλεχθεί τους προηγούμενους αιώνες."Οι μεσαιωνικοί ανθρωπιστές συσσώρευαν", σημειώνει ο ιστορικός Άντονι Γκράφτον, "ενώ οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης διέκριναν". Ωστόσο δεν συνέβη κάτι τέτοιο, με την Νεακαδημία να διαλύεται μετά το θάνατο του Μανούτιου.



     Οι επεκτατικές τάσεις της Βενετίας εναντίον άλλων ιταλικών πόλεων δημιούργησε πανευρωπαϊκούς συνασπισμούς εναντίον της, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί κατάσταση πολέμου και γενικής αναταραχής στη πόλη. Ο Μανούτιος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον οίκο του και να καταφύγει στη Φερράρα το 1509. Η προσπάθειά του να μεταφέρει τον εκδοτικό οίκο και την Ακαδημία στη Βιέννη απέτυχε κι ο ίδιος δεν επέστρεψε στη Βενετία παρά το 1512. Την ίδια χρονιά κι ύστερα από πίεση διαφόρων λογίων και κυρίως του Μουσούρου, επαναλειτούργησε τον οίκο του μέσα σε γενικό κλίμα θετικής ανταπόκρισης από τους πολίτες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Ο Μουσούρος με πρωτοφανή ζήλο κι ενεργητικότητα εργάστηκε μαζί με τον Άλδο για την έκδοση χρονοβόρων εκδόσεων όπως τα έργα του Αλέξανδρου Αφροδισιέα (1513), του Πλάτωνα (1513), του Ησύχιου (1514), του Αθήναιου (1514) και το Ελλάδος Περιήγησις του Παυσανία που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του Μανούτιου.
     Η αισθητική εικόνα των εκδόσεων του Άλδου ακολουθεί τη τυπογραφική παράδοση των ελληνικών βιβλίων από τις αρχές του 1470 και μετά. Τα έντυπα ελληνικά βιβλία δεν κοσμούνται από πρωτογράμματα κι επίτιτλα στο πλαίσιο της άποψης ότι τα ελληνικά αρχέτυπα θα πρέπει να διακρίνονται για τη λιτότητά τους όπως ακριβώς και τα αρχαία κείμενα. Την ίδια αντίληψη συμμεριζότανε κι ο Ιανός Λάσκαρις στη Παλατινή Ανθολογία (1494), γενικά στον Ησίοδο, τις Τραγωδίες του Ευριπίδη, τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου αλλά και σ' όλες τις εκδόσεις του στο τυπογραφείο του Ελληνικού Κολλεγίου Ρώμης.
     Όσον αφορά τους τυπογραφικούς χαρακτήρες που επέλεξε ο Άλδος οι έρευνες συγκλίνουν ότι η πρώτη τουλάχιστον αλδινή οικογένεια χαρακτήρων (τα έργα του Μουσαίου το 1494 κι η Γαλεομυομαχία του Πρόδρομου που εξέδωσε ο Αρσένιος Αποστόλης το 1495) κόπηκε με πρότυπο τη γραφή του κωδικογράφου Ιμανουήλ Ρουσσωτά -που εργαζότανε στη Βενετία- από τον πασίγνωστο τεχνίτη Φραντσέσκο Γκρίφο ντα Μπολόνια. Ακολούθησαν 4 ακόμα οικογένειες χαρακτήρων, με τη 2η να 'ναι μια επανακοπή της 1ης, τη 3η να ακολουθεί το πρότυπο γραφής του Μουσούρου (για την εκτύπωση των Σχολίων του Νίκανδρου στα Αλεξιφάρμακα το 1499) και τη 4η οικογένεια στοιχείων να βασίζεται στη γραφή του ίδιου του Άλδου (πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1502 στο editio princeps των Τραγωδιών του Σοφοκλή).
     Ο Άλδος άρχισε να κοσμεί τις εκδόσεις του με τυπογραφικά σήματα 7 περίπου έτη μετά την έκδοση των πρώτων βιβλίων του, δηλαδή το 1501. Το τυπογραφικό σήμα του είναι μια σύνθεση με άγκυρα και δελφίνι που συμβολίζουνε τη σταθερότητα και τη δραστηριότητα αντίστοιχα κι εμφανίζεται για 1η φορά στο 2ο τόμο της λατινικής έκδοσης Poetae Christiani Veteres (1501) και για 1η φορά σε ελληνικό βιβλίο στις Τραγωδίες του Σοφοκλή. Έκτοτε χαρακτηρίζει όλες τις εκδόσεις του Μανούτιου σε διάφορες παραλλαγές. Τα πρωτογράμματα ήταν αρχαιοπρεπώς σχεδιασμένα με απλή απεικόνιση του αρχικού γράμματος που γύρω της περιπλέκονται φυτικές συνθέσεις, ανθέμια και ρόδακες. Τα επίτιτλα χωρίζονται σε 2 κατηγορίες: τα σύνθετα και τα γραμμικά, με τα μεν 1α ν' αποτελούνται από φυτικές συνθέσεις γύρω από κεντρικό μοτίβο και τα 2α να 'ναι κόπιες απ' τη παρασελίδια ξυλογραφία του Somma de Aritmetica geometrica που 'χε κυκλοφορήσει το 1494 από τον τυπογραφικό οίκο του Paganino Paganini.
    Αφού τούτα τα βιβλία ήταν φθηνότερα από τα χειρόγραφα, ειδικά από τα διακοσμημένα κι αφού μπορούσε κανείς ν' αγοράσει ολόιδια έκδοση σε περίπτωση που έν αντίτυπο χανόταν ή καταστρεφότανε, τα βιβλία κατέληξαν να γίνουνε για πολλούς αναγνώστες λιγότερο σύμβολα πλούτου και περισσότερο σύμβολα διανοητικής αριστοκρατίας και απαραίτητα εργαλεία μελέτης. Τόσο στις μέρες της αρχαίας Ρώμης όσο και στον πρώιμο Μεσαίωνα, οι βιβλιοπώλες και οι χαρτοπώλες παρήγαν βιβλία ως εμπόρευμα προς πώληση, αλλά το κόστος κι ο ρυθμός παραγωγής δημιουργούσε στους αναγνώστες μια αίσθηση προνομιακής θέσης, αφού είχανε στη κατοχή τους κάτι το μοναδικό. Μετά τον Γκούτενμπεργκ και για πρώτη φορά στην ιστορία, εκατοντάδες αναγνώστες κατείχαν ολόιδια αντίτυπα του αυτού βιβλίου, έτσι που (μέχρι ο αναγνώστης να βάλει σ' ένα βιβλίο προσωπικά σημάδια και να του δημιουργήσει προσωπική ιστορία) το βιβλίο που διάβαζε κάποιος στη Μαδρίτη ήτανε το ίδιο με το βιβλίο που διάβαζε κάποιος στο Μονπελιέ. Τόσο πετυχημένη ήταν η επιχείρηση του Άλδου, που οι εκδόσεις του γρήγορα αντιγραφήκανε σ' όλη την Ευρώπη: στη Γαλλία από τον Γκρίφιους στη Λιόν, καθώς κι από τον Κολίν και τον Ρομπέρ Εστιέν στο Παρίσι, και στις Κάτω Χώρες από τον Πλαντέν στην Αμβέρσα και τον Ελζεβίρ στο Λέιντεν, στη Χάγη, στην Ουτρέχτη και στο Άμστερνταμ.
     Καθ' όλη τη διάρκεια της τυπογραφικής του δραστηριότητας, ο Άλδος εξέδωσε 136 τίτλους έργων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων καθώς κι ουμανιστών από το 1494 μέχρι και το 1515. Οι ελληνικές εκδόσεις αριθμούν τις 64, όμως εξέδωσε κι ελληνικά έργα σε λατινική μετάφραση όπως τα σχόλια του Αβερόη στον Αριστοτέλη (In analytica priori Aristotelis), την Εκάβη και την Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη σε λατινική απόδοση του Έρασμου κ.ά. Στην εποχή της αρχετυπίας (manoutios πριν το 1501) εξέδωσε 41 αρχέτυπους τίτλους, ελληνικούς και λατινικούς που απαιτήσανε πολύ φιλολογικό μόχθο και χρόνο. Ενδεικτικά αναφέρονται το αριστοτελικό corpus, οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη, το Περί Φύσεως του Λουκρήτιου κι άλλες εκδόσεις που αφορούν εκδοτικά δοκίμια λογίων που συνδέονταν μαζί του φιλικά και τον προμήθευαν με πολύτιμα χειρόγραφα προς έκδοση, όπως ο γιατρός και ουμανιστής Νικκολό Λεονιτσένο και το δοκίμιό του Da epidemia (1497). Στην εποχή της αρχετυπίας ανήκει επίσης το μνημειώδες εκδοτικό επίτευγμά του, το Hypnetoromachia του Πολύφιλου του Φραντσέσκο Κολόννα που κυκλοφόρησε το 1499. Από τις αρχές του 16ου αι. ωστόσο, άλλαξαν πολλά στο αλδινό εργαστήρι με σκοπό την απεξάρτηση από τους χορηγούς και τη μείωση του κόστους με μικρόσχημες ελληνικές και λατινικές εκδόσεις χωρίς επίτιτλα, πρωτογράμματα και λοιπά διακοσμητικά στολίδια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι μικρόσχημες εκδόσεις να γίνουν προσιτές στις πανεπιστημιακές σχολές της Πάντοβα, της Φερράρα κι αλλού και να μη προορίζονται αποκλειστικά για πλούσιους συλλέκτες κι ηγεμόνες της Ευρώπης. Από τις αρχές του 16ου αι. μέχρι το θάνατό του ο Μανούτιος κυκλοφόρησε 91 αυτοτελείς και σύμμεικτους τόμους μ' έργα της αρχαίας ελληνικής, χριστιανικής και λατινικής γραμματείας.



     Το 1515, ο Άλδος Μανούτιος πεθαίνει, οι ανθρωπιστές που παρευρεθήκανε στη κηδεία του τοποθέτησαν γύρω από το φέρετρό του, σαν πολυμαθείς φρουρούς, τα βιβλία που με τόση αγάπη είχε επιλέξει να εκδώσει κι ο πνευματικός κόσμος της Δύσης χάνει τον κυριότερο κι αξιολογότερο εκπρόσωπο της διάδοσης της ελληνικής και λατινικής σκέψης μέσω της τυπογραφίας. Ο ίδιος ο Έρασμος είχε αποκαλέσει το εργαστήρι του Άλδου "σπίτι θησαυρό" λόγω της τεράστιας συλλογής της βιβλιοθήκης του σε χειρόγραφα, κώδικες κι εκδόσεις. Το 1515 ο Μουσούρος, εκπληρώνοντας την επιθυμία του Άλδου, κυκλοφόρησε την Ελληνική Γραμματική που ο τελευταίος είχε συντάξει ως φόρο τιμή προς τον Άλδο για τα χρόνια της κοινής πορείας, φιλίας και συνεργασίας τους. Το τυπογραφείο του Άλδου συνέχισε τη λειτουργία του υπό τη καθοδήγηση του συνέταιρου και πεθερού του Αντρέα Τορρεζάνο με διαφορετικό ωστόσο προσανατολισμό μιας και τον αφορούσε κυρίως η εμπορική επιτυχία. Ο κόσμος της τυπογραφίας άλλαξε για πάντα κι εξελίχθηκε με γοργά βήματα χάρη στη συμβολή του Άλδου και των συνεργατών του, δίνοντας παράλληλα ώθηση στη διάδοση της ελληνικής και λατινικής γραμματείας στο εξειδικευμένο κοινό αλλά και στους απλούς αναγνώστες της Ευρώπης.
    Ως κυρίαρχος εκδότης και τυπογράφος την εποχή της ακμής της Αναγέννησης, ο Άλδος εδραίωσε κατ' αρχάς τον σχεδιασμό του βιβλίου -ένα πρωτόκολλο θα λέγαμε- που περιελάμβανε το μέγεθος του χαρτιού, τον σχεδιασμό και τη χρήση συγκεκριμένων γραμματοσειρών, τη μορφολογία της σελίδας καθώς και νέες μεθόδους βιβλιοδεσίας. Οι εκδόσεις του με έργα αρχαίων κλασσικών έγιναν περίφημες σ' όλη την Ευρώπη. Πολλοί μάλιστα αντέγραψαν το εταιρικό του λογότυπο, ένα δελφίνι και μια άγκυρα που συνδέεται με το λατινικό ρητό Festina lente (σπεύδε βραδέως), η εικόνα και το ρητό απεικονίζονταν σε ένα ρωμαϊκό νόμισμα του 80 μ.Χ., που ήτανε κι η πηγή έμπνευσης. Το 1533 τη διεύθυνση του τυπογραφείου ανέλαβε ο γιος του Παύλος Μανούτιος (1512-1574).
     Μία από τις κυριότερες φιλοδοξίες του ήταν να περισώσει ό,τι είχε απομείνει από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Εξέδωσε πολλές εκδόσεις των κυριότερων έργων, τόσο σε κανονική μορφή, όσο και σε μέγεθος τσέπης, ώστε τα έργα αυτά να γίνουν διαθέσιμα στο ευρύτερο κοινό. Μέχρι τότε ελάχιστα ελληνικά συγγράμματα κυκλοφορούσαν από εκδοτικούς οίκους: στο Μιλάνο η Γραμματική του Λασκάρεως, Ελληνικοί Ψαλμοί, έργα του Αισώπου, του Θεοκρίτου και του Ισοκράτη (εκδόσεις 1476-93)· στη Βενετία τα Ερωτήματα του Χρυσολωρά (1484)· στη Βιντσέντσα υπήρχαν ανατυπώσεις της Γραμματικής και των Ερωτημάτων (1488 & 1490) και τέλος στη Φλωρεντία είχαν εκδοθεί έργα του Ομήρου μεταφρασμένα από το Λορέντσο ντε Αλόπα. Απ' αυτά, μόνον ο Θεόκριτος, ο Ισοκράτης κι ο Όμηρος θεωρούνταν κλασσικά.
     Ο Μανούτιος επέλεξε τη Βενετία ως πλέον κατάλληλη έδρα για την επιχείρησή του. Εγκαταστάθηκε το 1490 και τα πρώτα έργα που τυπώθηκαν ήταν το Ηρώ και Λέανδρος του Μουσαίου, η Γαλεομυομαχία και το Ελληνικό Ψαλτήρι. Χωρίς να φέρουνε χρονολογία έκδοσης, θεωρούνται τα αρχαιότερα του τυπογραφείου και μάλιστα, κατά τον ίδιο, "προκρούστες της ελληνικής λογοτεχνίας". Στρατολόγησε πλήθος μελετητών της ελληνικής στη Βενετία. Εμπορευόταν στα ελληνικά, έδινε οδηγίες στους τυπογράφους και τους βιβλιοδέτες στα ελληνικά, μέχρι κι η καθημερινότητα του σπιτιού του ντυνότανε την ελληνική γλώσσα. Στις εκδόσεις τους προλόγιζε πάντα στα ελληνικά, ενώ προσέλαβε Κρητικούς λόγιους για να σελιδοποιούνε και να επιμελούνται χειρόγραφα, καθώς και για να δειγματίσουνε καλλιγραφικές ελληνικές γραμματοσειρές. Τουλάχιστον 30 Έλληνες βοηθοί εργαζόταν μαζί του, χωρίς να υπολογίζουμε τους τεχνίτες και χειρώνακτες. Ακούραστος κι ανελέητος, εξέδωσε τον 1ο τόμο έργων του Αριστοτέλη το 1495. Μέχρι το 1498 άλλοι 4 τόμοι συμπλήρωναν το έργο το μεγάλου κλασσικού. Τον ίδιο χρόνο εξέδωσε κι 9 κωμωδίες του Αριστοφάνη, ενώ στα επόμενα χρόνια ακολούθησαν εκδόσεις των Θουκυδίδη, Σοφοκλή, Ηροδότου, Ξενοφώντα και Δημοσθένη.
     Ο Β' ιταλικός πόλεμος επιβράδυνε την εκδοτική του δραστηριότητα. Παρ' όλ' αυτά, το 1508 εκδίδει έναν τόμο για τους Έλληνες ρήτορες και τον επόμενο χρόνο έργα του Πλουτάρχου. Νέοι πόλεμοι ανάγκασαν τη διακοπή του τυπογραφείου, μέχρι το 1513, οπότε κι εκδίδεται τα άπαντα του Πλάτωνα (σε επιμέλεια του Μάρκου Μουσούρου), αφιερωμένο στον Πάπα Λέοντα τον Ι΄· στον πρόλογο ο Μανούτιος κάνει μια σύγκριση ανάμεσα στις κακουχίες της πολεμοπαθούσας Ιταλίας και στην ηρεμία κι ομορφιά της μελέτης, ενώ ο Μουσούρος καλεί τον Πάπα σε νέα Σταυροφορία για ανακατάληψη των εδαφών όπου μιλιέται ακόμα η ελληνική γλώσσα, όπως κι σε ενίσχυση διδασκαλίας της στην Ιταλία. Ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος και ο Αθήναιος ακολουθούν το 1514, ενώ προς το τέλος της ζωής του εργαζόταν πάνω στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, που η 1η έκδοση έγινε μετά το θάνατό του το 1518. Με τα παραπάνω ολοκληρώνεται ο κατάλογος των εκδόσεων του Άλδου Μανούτιου. Ωστόσο, οι συνεχιστές του έργου του (κυρίως ο εγγονός του, Άλδος Μανούτιος ο νεότερος) φέρανε στο εκδοτικό προσκήνιο έργα των Παυσανία, Στράβωνα, Αισχύλου, Γαληνού, Ιπποκράτη και Λογγίνου. Ο Μανούτιος εξέδωσε κι άλλα ελληνικά έργα που είχαν ήδη εκδοθεί, εν τούτοις προσδίδοντάς τους διορθώσεις και το χαρακτήρα του εκδοτικού του οίκου.
     Η ιδιότητά του δεν ήταν αποκλειστικά του εκδότη και τυπογράφου, αλλά και σε μεγάλο βαθμό αυτή του μελετητή και μεταφραστή. Ο Μανούτιος ως λόγιος υπήρξε στις μέρες του πραγματικά λίκνο του ουμανισμού και του ελληνισμού. Με στόχο να προάγει τις ελληνικές σπουδές, το 1502 ίδρυσε τη Νέα Ακαδημία, ίδρυμα αποκλειστικά για κλασσικές ελληνιστικές σπουδές. Τα μέλη έπρεπε απαραιτήτως να μιλούν ελληνικά, να φέρουν ελληνοποιημένο το όνομά τους καθώς και τους τίτλους τους. Ένα από τα μέλη ήταν κι ο γνωστός Έρασμος. Παρ' όλο που η προσφορά του στον ελληνισμό υπήρξε τεράστια, σήμερα πολλοί αποδέχονται ότι η κυρτή γραφή και οι βραχυγραφίες που χρησιμοποιήσε υπήρξαν ανασταλτικές τόσο στην εξέλιξη του ελληνικού γράμματος στην τυπογραφία, όσο και στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Ο Άλδος Μανούτιος πέθανε φτωχός, έχοντας αφήσει στην ανθρωπότητα ένα τεράστιο έργο ελληνικής φιλολογίας.



     Η μορφή του λόγιου εκδότη Μανούτιο έγινε ορόσημο μεταβατικής εποχής που ο ουμανιστικός πολιτισμός, είχε ανθίσει στην Ιταλία από τον 14ο αι., εισέρχεται σε νέο στάδιο με την ανάπτυξη της τυπογραφίας και το πέρασμα από το χειρόγραφο στον έντυπο λόγο. Σ' αυτή τη διαδικασία συγκερασμού των ουμανιστικών σπουδών και του επιχειρηματικού πνεύματος η Βενετία, η πόλη που δραστηριοποιήθηκε ως εκδότης, υπήρξε πρωτοπόρα στην Ευρώπη, προσφέροντας πρωτοφανείς ευκαιρίες σ' όσους επιθυμούσαν να καταπιαστούν με το νέο μέσο πληροφορίας, διάδοσης της γνώσης και ψυχαγωγίας. Με τη συγκρότηση της θαλάσσιας αυτοκρατορίας της από τον 13ο αι. αρχικά στην ανατολική Μεσόγειο και στη συνέχεια στην ιταλική ενδοχώρα, η Βενετία εξελίχθηκε στη σημαντικότερη εμπορική πόλη της ιταλικής χερσονήσου κι από τις ισχυρότερες της Ευρώπης χάρη στην ιδιαίτερα προνομιακή θέση της κι ελέγχοντας εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο που ένωνε την ανατολική Μεσόγειο με τη δυτική Ευρώπη. Η πόλη ήταν εξέχον κοσμοπολίτικο κέντρο με πληθυσμό που στον 16ο αι. έφτασε τις 150.000 κατοίκους. Εκεί συγκεντρώνονταν άνθρωποι απ' όλη την Ευρώπη: μετανάστες, έμποροι και διανοούμενοι.
     Η ανθηρή πνευματική ζωή της Βενετίας κι η γειτνίαση με το φημισμένο πανεπιστήμιο της Πάδοβα ευνόησαν την εκδοτικήν ανάπτυξη. Έχει εκτιμηθεί ότι στη διάρκεια του 15ου αι. εκδοθήκαν στη Βενετία περισσότερα βιβλία από ότι οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη ενώ κατά τον 16ο αι. η βιβλιοπαραγωγή θα φτάσει τις 15.000-17.500 τίτλους και τα 18.000.000 αντίτυπα. Η εγκατάλειψη του χειρόγραφου από το έντυπο βιβλίο αν κι υπήρξε σταδιακή και κάθε άλλο παρά γραμμική, είχε καθοριστικό αντίκτυπο στο γραπτό πολιτισμό καθώς σηματοδότησε την αμεσότερη διασύνδεσή του με τους νόμους της αγοράς, την υποχώρηση της λατινικής γλώσσας για χάρη της δημώδους, τη μείωση του κόστους των βιβλίων και τη σημαντική διεύρυνση του αναγνωστικού-αγοραστικού κοινού. Η βενετική εκδοτική παραγωγή κάλυψε ιδιαίτερα ευρύ φάσμα θεματικών και προτιμήσεων, θεωρητικής ή πρακτικής κατεύθυνσης, λόγιου ή εκλαϊκευμένου προσανατολισμού, παραδοσιακού ή καινοφανούς χαρακτήρα, με στόχο τη γνώση, τη ψυχαγωγία, τη προπαγάνδα και τη διάχυση της πληροφορίας: κλασσική κι ουμανιστική γραμματεία, θεολογικά, λειτουργικά και νομικά κείμενα, ιστορικές και στρατιωτικές πραγματείες, ιατρικές διατριβές, μουσικές εκδόσεις, ποίηση, λογοτεχνία και θέατρο, κανονιστική γραμματεία και παιδαγωγικά κείμενα, βοηθήματα επαγγελματικής χρήσης, γραμματικές, λεξικά κι αλφαβητάρια.
     Οι συντελεστές της εκτεταμένης αυτής βιβλιοπαραγωγής, συγγραφείς, εκδότες, τυπογράφοι, μεταφραστές, επιμελητές, που συγκεντρώθηκαν στη Βενετία προέρχονταν από κάθε μεριά της Ευρώπης. Αντιστοίχως, τα βιβλία διαπερνούσανε τα όρια της πόλης και ταξιδεύανε προς την υπόλοιπη Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη. Συγχρόνως τροφοδοτούσαν τις κτήσεις του βενετικού κράτους στην ανατολική Μεσόγειο ενώ ορισμένες εκδόσεις στόχευαν ακόμη και στο αναγνωστικό κοινό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η νέα οικονομική δραστηριότητα ταυτόχρονα εμπεριείχε επιχειρηματικούς κινδύνους, καθώς απαιτούσε υψηλά κεφάλαια χωρίς το κέρδος να 'ναι συνήθως εξασφαλισμένο. Γι' αυτό ο νέος κλάδος αναπτύχθηκε πρωτίστως μέσω κοινοπραξιών που τα όρια μεταξύ εκδοτικής δραστηριότητας, συγγραφής κι επιχειρηματικής επένδυσης δεν υπήρξανε σαφώς οριοθετημένα.
     Το εκδοτικό πρόγραμμά του αριθμεί γύρω στις 100 εκδόσεις κι είναι γνωστό για δύο κυρίως λόγους: τη παραγωγή αρχαιοελληνικών κειμένων στο πρωτότυπο και τις καινοτομίες ως προς τη μορφή, με τη παραγωγή βιβλίων μικρού σχήματος και τη χρήση μιας νέας οικογένειας τυπογραφικών στοιχείων, γνωστών ως πλάγιων. Το 8ο σχήμα είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν πρωτίστως για εκδόσεις θρησκευτικών, λειτουργικών κειμένων, προκειμένου να διευκολύνεται η μεταφορά τους. Η καινοτομία του Μανούτιου έγκειται στ' ότι υιοθέτησε το 8ο σχήμα για ένα ευρύ φάσμα βιβλίων που ως τότε παραδοσιακά εκδίδονταν σε μεγαλύτερα σχήματα. Στη διάρκεια του 16ου αι. και καθώς ο έντυπος λόγος απευθύνεται σε όλο και πιο διευρυμένο αναγνωστικό κοινό το βιβλίο τσέπης που εισήγαγε θα καθιερωθεί ενώ θα συνδεθεί περισσότερο με τη ψυχαγωγία και λιγότερο με τα αμιγώς επιστημονικά, θεολογικά ή φιλοσοφικά αναγνώσματα. Τα βιβλία σε σχήμα 8ο δεν προορίζονταν για να τοποθετηθούν πάνω σε γραφείο ή αναλόγιο αλλά για να τα κρατά κανείς στο χέρι και να τα διαβάζει σε στάση χαλαρή, όπως με ζήλο καταδεικνύουνε πολυάριθμα αντρικά και γυναικεία πορτραίτα της εποχής. Η 2η τεχνικού χαρακτήρα καινοτομία αφορά τη χρήση μιας νέας γραμματοσειράς, σχεδιασμένης απ' το χαράκτη Φραντσέσκο Γκρίφο. Πρόκειται για τους πλάγιους χαρακτήρες, που χάρη στην κομψότητά τους σταδιακά θα επικρατήσουν σε ευρύ φάσμα εκδοτικών εγχειρημάτων. Τέλος, στις αλδινές εκδόσεις εφαρμόστηκε ολοκληρωμένο σύστημα σημείων στίξης που θα επικρατήσει στη τυπογραφία κατά τα επόμενα χρόνια.
     Όταν ο Μανούτιο εγκαταστάθηκε στη Βενετία υστερούσε στην έκδοση αρχαιοελληνικών κειμένων, μια έλλειψη που θα μπορούσε μεταξύ άλλων ν' αποδοθεί και στο σχετικά καθυστερημένο ενδιαφέρον των Βενετών πατρικίων και διανοούμενων για την ουμανιστική παιδεία. Το κοινό που θα μπορούσαν να απευθυνθούνε τα αρχαιοελληνικά κείμενα υπήρξε άλλωστε εκ των πραγμάτων περιορισμένο ενώ αποθαρρυντικά λειτουργούσανε κι οι ποικίλες τεχνικές δυσκολίες σχετικά με τη μεταφορά των ελληνικών χειρόγραφων στοιχείων σε τυπογραφική φόρμα. Το εκδοτικό εγχείρημά του απαιτούσε καινοτόμα διάθεση, κεφάλαιο, τεχνογνωσία, οργανωτική ικανότητα και δίκτυο καλών συνεργατών. Στενός του συνεργάτης υπήρξε ο τυπογράφος Αντρέα Τορραζάνι που 'χε μάθει τη τέχνη στο γνωστό τυπογραφείο του Νικολά Ζανσόν ενώ στη χρηματοδότηση της επιχείρησης συμμετείχε κι ο Βενετός πατρίκιος Πιερφραντσέσκο Μπαρμπαρίγκο. Από τις αφιερώσεις του Μανούτιο σε ισχυρούς της εποχής μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κατά καιρούς εξασφάλιζε οικονομική συνδρομή για επιμέρους εκδόσεις ενώ αρκετά βιβλία εκδοθήκανε κατόπιν παραγγελίας.

     Επιμελητές των αρχαιοελληνικών εκδόσεων υπήρξαν ελληνόφωνοι λόγιοι όπως ο Μάρκος Μουσούρος, ο Αριστόβουλος Αποστόλης κι ο Ιωάννης Γρηγορόπουλος και σημαντικοί Ιταλοί λόγιοι όπως ο Πιέτρο Μπέμπο. Ιδιαίτερα σημαντική πτυχή του εγχειρήματός υπήρξε η ικανότητά του να εντοπίζει και ν' αποκτά πρόσβαση στα ελληνικά χειρόγραφα που θ' αποτελούσανε τη βάση για το έντυπο κείμενο. Υιοθετώντας διαδεδομένες εκδοτικές πρακτικές της εποχής, επιχείρησε να προωθήσει το εκδοτικό εγχείρημα του στους προλόγους και στις αφιερώσεις των έργων του, όπου υπογράμμιζε τη σημασία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας για την ουμανιστική παιδεία. Σ' άλλες περιπτώσεις τονίζει την έλλειψη χρημάτων κι ενθαρρύνει την αγορά των βιβλίων του προκειμένου να καταστεί δυνατή η ολοκλήρωση του εκδοτικού προγράμματός του. Ταυτόχρονα αιτήθηκε και πέτυχε να του παραχωρηθεί από το βενετικό κράτος προνόμιο αποκλειστικότητας των ελληνικών εκδόσεων που σήμαινε ότι κανείς άλλος δεν είχε το δικαίωμα ν' ανατυπώσει ή να εισαγάγει στην επικράτεια της Βενετίας οποιοδήποτε ελληνικό βιβλίο ή μετάφραση από τα ελληνικά που σχεδίαζε να δημοσιεύσει ο ίδιος. Αντίστοιχα προνόμια του εκχωρηθήκανε γι' αρκετά χρόνια και για το μονοπώλιο ως προς τη χρήση των πλάγιων χαρακτήρων.
     Σημαντική απήχηση είχε η 4τομη έκδοση των έργων του Αριστοτέλη, δεδομένης της ιδιαίτερης θέσης που κατείχε η αριστοτελική φιλοσοφία στα πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών της δυτικής Ευρώπης. 2 έτη πριν πεθάνει, το 1513 ο Μανούτιο εξέδωσε και 2 τόμους με έργα του Πλάτωνα. Ποιό ήταν όμως το κοινό που απευθύνονταν οι αρχαιοελληνικές εκδόσεις του; Εν μέρει προορίζονταν για διδακτική κυρίως πανεπιστημιακή χρήση. Ωστόσο, το αγοραστικό κοινό των αρχαιοελληνικών εκδόσεων που οι τιμές κάθε άλλο παρά προσιτές ήτανε, παρέμενε ιδιαίτερα περιορισμένο, αφού λίγοι ήτανε τελικά κείνοι που διαθέτανε τη μόρφωση και την οικονομική επιφάνεια για να στηρίξουνε τέτοιο εγχείρημα. Ας μη ξεχνάμε ότι πολλοί λόγιοι παραμείνανε προσκολλημένοι σε παλαιότερες πρακτικές κι έτσι συνέχιζαν να παραγγέλνουνε χειρόγραφα αντίγραφα των έργων που χρειάζονταν ενώ συνήθως παραμένανε πιότερο εξοικειωμένοι με τις γνωστές λατινικές εκδόσεις της κλασσικής γραμματείας.
     Οι ελληνικές εκδόσεις του Μανούτιου αντανακλούν ασφαλώς το ουμανιστικό ιδεώδες. Συγχρόνως, ωστόσο, θα πρέπει να ειδωθούν υπό το πρίσμα του βενετικού κοσμοπολιτισμού. Στη Βενετία εκδόθηκαν από το τέλος του 15ου αι. επίσης κείμενα στα εβραϊκά (του Ταλμούδ και της Καμπάλα), στα ισπανικά, στα αραβικά, στα σλαβικά, στα κροατικά και στα αρμένικα. Πέρα από την αρχαιοελληνική γραμματεία ο Μανούτιο εξέδωσε λειτουργικά κείμενα στα ελληνικά, που πιθανότατα προορίζονταν για τις διδακτικές ανάγκες της ορθόδοξης κοινότητας της Βενετίας ενώ από τις 1ες 10ετίες του 16ου αι. άνθιση θα γνωρίσουνε και λογοτεχνικά είδη της δημώδους ελληνικής γλώσσας, που σημαντικό μέρος των διοχετεύονταν στις ελληνόφωνες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Καθώς οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες αναπτύσσονταν, οι αναγνώστες άρχισαν να θεωρούν τους μεγάλους τόμους όχι μόνο δύσχρηστους στο χειρισμό και προβληματικούς στη μεταφορά, αλλά κι άβολους στην αποθήκευση. Το 1501, γεμάτος αυτοπεποίθηση από την επιτυχία των 1ων εκδόσεων, ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού κι εξέδωσε μια σειρά βιβλίων τσέπης σε σχήμα όγδοο -το μισό του τετάρτου- που ηταν όλα κομψότατα τυπωμένα και περισπούδαστα επιμελημένα.
     Για να διατηρήσει το κόστος παραγωγής χαμηλό αποφάσισε να τυπώνει 1000 αντίτυπα τη φορά και, προκειμένου να χρησιμοποιείται η σελίδα πιο οικονομικά, εισήγαγε μια νεοσχεδιασμένη γραμματοσειρά, τα κυρτά, που έφτιαξε ο Φραντσέσκο Γκρίφο, χαράκτης από τη Μπολόνια, που σχεδίασε και τα 1α όρθια στοιχεία, που τα κεφαλαία ήτανε κοντύτερα από τα ανωφερή (πλήρους ύψους) πεζά γράμματα, ώστε να εξασφαλίσει πιο ισορροπημένες αράδες. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το βιβλίο είχε πολύ απλούστερη εμφάνιση από τις περίτεχνες χειρόγραφες εκδόσεις που ήτανε τόσο δημοφιλείς το Μεσαίωνα.·'Ητανε βιβλίο κομψό κι απέριττο. Αυτό που προπαντός μετρούσε, για τον ιδιοκτήτη ενός βιβλίου τσέπης από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου, ήτανε το κείμενο, ευανάγνωστο και τυπωμένο με γνώση -όχι ένα βαρύτιμα διακοσμημένο κομψοτέχνημα. Απόδειξη του πόσο δημοφιλή ήτανε βρίσκεται στον τιμοκατάλογο με τις πόρνες της Βενετίας, του 1536, μια λίστα με τις καλύτερες και χειρότερες εκδιδόμενες γυναίκες της πόλης, που προειδοποιεί τους ταξιδιώτες να μην επισκεφθούν κάποια Λουκρητία Σκουάρτσια, "που προσποιείται ότι λατρεύει τη ποίηση και κουβαλά μαζί της μια έκδοση τσέπης του Πετράρχη, μια του Βιργίλιου και μερικές φορές ακόμα και του Ομήρου". Η γεμάτη χαρά κυρτή γραμματοσειρά του Γκρίφο (που πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε ξυλογραφία που κοσμούσε συλλογή επιστολών της Αγίας Αικατερίνης της Σιέννα τυπωμένης το 1500) προσείλκυε τη προσοχή του αναγνώστη στη λεπτή σχέση μεταξύ των χαρακτήρων, σύμφωνα με το σύγχρονο Άγγλο κριτικό σερ Φράνσις Μέινελ, "τα κυρτά επιβραδύνανε το ρυθμό ανάγνωσης, βοηθώντας το μάτι ν' απορροφήσει το κάλλος του κειμένου".
     Το εκδοτικό πρόγραμμα του Μανούτιο περιελάμβανε επίσης εξέχοντα έργα της ιταλικής και λατινικής γραμματείας. Μια από τις γνωστότερες και πιο όμορφες αλδινές εκδόσεις στην ιταλική, δημώδη γλώσσα είναι η περίφημη μυθιστορία Υπνερωτομαχία του Πολυφίλου όπου έχουνε συνδυαστεί με ιδιαίτερη τέχνη ξυλογραφημένες εικόνες με τυπογραφικούς χαρακτήρες. Από τις εξαιρετικές ξυλογραφίες που τη κοσμούνε εμπνεύστηκε, άλλωστε, ο Μανούτιο το σύμβολο των εκδόσεων του, το δελφίνι με την άγκυρα. Στο εκδοτικό πρόγραμμά του περιλαμβάνονται επίσης οι γίγαντες της δημώδους ιταλικής γραμματείας Πετράρχης και Δάντης κι εκδοτικές επιτυχίες της εποχής, όπως το Βιβλίο του Αυλικού του Μπαλτασάρε Καστιλιόνε κι Οι Αζολάνοι του Μπέμπο. Στις λατινικές εκδόσεις συγκαταλέγονται κείμενα της κλασσικής γραμματείας, έργα του νεοπλατωνιστή Μαρσίλιο Φιτσίνο και τα άπαντα του ουμανιστή Άντζελο Πολιτζιάνο. Ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο σχέδιο που ωστόσο παρέμεινε ανολοκλήρωτο, υπήρξε η έκδοση μιας 3γλωσσης βίβλου στα εβραϊκά, ελληνικά και λατινικά.
     Μετά το θάνατο του Μανούτιο το 1515 η επιχείρηση πέρασε στους γιους και τους εγγονούς του και στον στενό συνεργάτη του Τορρεζάνι. Από τα μέσα του 16ου αι. μια σειρά παράγοντες, που σημαντικότερος μεταξύ τους υπήρξε η δημοσιοποίηση του καταλόγου απαγορευμένων βιβλίων στη Βενετία το 1549 στο κλίμα της Καθολικής Αντιμεταρρύθμισης, θα επιφέρουν σημαντικό πλήγμα και καίριους μετασχηματισμούς στη βενετική τυπογραφία στερώντας την απ' τη ποικιλομορφία που την είχε χαρακτηρίσει στις προηγούμενες 10ετίες και καθιστώντας τη λιγότερο κοσμοπολίτικη, με σαφή πλέον προσανατολισμό στην όλο και πιο δημοφιλή θρησκευτική λογοτεχνία. Ο Μανούτιο δεν ζει πια. Το καινοτόμο πνεύμα του έχει ωστόσο στήσει σημαντικό κεφάλαιο στη κρίσιμη περίοδο μετάβασης από το χειρόγραφο στον έντυπο γραπτό πολιτισμό.

                                              Τ   Ε   Λ   Ο   Σ