Βιογραφικό

     Ο Δημήτρης Χατζής ήταν Έλληνας συγγραφέας, ιστορικός, δημοσιογράφος κι αντιστασιακός.
     Γεννήθηκε στα Ιωάννινα 13 Νοέμβρη 1913. Ο πατέρας του, Γεώργιος (και της Αθηνάς Κυριακοπούλου από το Αίγιο), ήτανε διηγηματογράφος, λόγιος και παλαμικός ποιητής, γνωστός με το ψευδώνυμο Πελλερέν. Ήταν επίσης εκδότης της εφημερίδας Ήπειρος. Παρακολούθησε εγκύκλια μαθήματα στην Ιόνιο Σχολή Αθήνας μαζί με τον αδερφό του τον Άγγελο, που όμως διέκοψε μετά τον ξαφνικό θάνατο του πατέρα του,(1930) κι επέστρεψε στη γενετείρα του. Εκεί ανέλαβε τη συνέχιση της έκδοσης της εφημερίδας και τη συντήρηση της οικογενείας, -είχε άλλα 6 αδέλφια. Τέλειωσε το Γυμνάσιο στη Ζωσιμαία Σχολή και γράφτηκε στη Νομική Σχολή Αθήνας. Τις σπουδές του δεν τις ολοκλήρωσε ποτέ λόγω οικονομικών δυσχερειών.
      Το 1932 ήρθε για 1η φορά σ' επαφή με μαρξιστικούς κύκλους και το 1935 γράφτηκε στο Κ.Κ.Ε. κι υπηρέτησε την ιδεολογία του στα Γιάννενα. Ένα χρόνο αργότερα τον συνέλαβε η αστυνομία του Μεταξά και το δικτατορικό καθεστώς τον εξόρισε στη Φολέγανδρο (επέστρεψε το 1937). Μετά την έισοδο των Γερμανών στη χώρα έφυγε για την Αθήνα. Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 κατατάχθηκε στον στρατό αλλά δεν στάλθηκε στο μέτωπο. Τη περίοδο της Κατοχής, συμμετείχε στη λειτουργία του παράνομου τυπογραφείου του ΕΑΜ στη Καλλιθέα αρθρογραφώντας και διορθώνοντας άρθρα σε εφημερίδες όπως η Ελεύθερη Ελλάδα κι ο Απελευθερωτής. Αρθρογραφούσε ακόμη στον επίσης παράνομο Ριζοσπαστη. Εργάστηκε επίσης στο τυπογραφείο του βουνού.
     Το 1947 επιστρατεύτηκε στα Ιωάννινα, ενώ το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς εξορίστηκε στην Ικαρία. Το Μάρτη του επόμενου έτους εντάχτηκε στο Δημοκρατικό Στρατό της Ελλάδας δημοσιεύοντας ανταποκρίσεις κι διηγήματα στα έντυπά του. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους έμαθε τη καταδίκη του αδερφού του Άγγελου από το Έκτακτο Στρατοδικείο και την εκτέλεσή του. Μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού, το Έκτακτο Στρατοδικείο τον καταδίκασε δις εις θάνατο για λιποταξία κι έτσι αναγκάστηκε να καταφύγει στο εξωτερικό. Πρώτοι του σταθμοί ήταν η Ουγγαρία (που έγινε η 2η πατρίδα του: εκεί έμεινε 30 περίπου έτη κι έκανε το 1ο του γαμο) κι η Ρουμανία. Στη Βουδαπέστη σπούδασε βυζαντινή και μεταβυζαντινή ιστορία και λογοτεχνία, ενώ αρθρογραφούσε και στην εφημερίδα του κομμουνιστικού κόμματος.
     Ο βυζαντινολόγος Ιούλιος Μοράβσικ βοήθησε να κερδίσει υποτροφία για την Ακαδημία Επιστημών Ανατολικού Βερολίνου, όπου εργάστηκε ως ερευνητής. Το 1962 ολοκληρώνει στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ Αν. Βερολίνου τη διατριβή του με θέμα Μονωδίες για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Το ίδιο έτος επέστρεψε στη Βουδαπέστη, όπου διορίστηκε βοηθός στην έδρα της Βυζαντινής Φιλολογίας, κι ίδρυσε το Νεοελληνικό Ινστιτούτο, υπήρξε επιμελητής των εκδόσεων μεταφράσεων νεοελλήνων λογοτεχνών στα ουγγρικά από τον εκδοτικό οίκο Europa. Μετά τα γεγονότα του Μάη του '68, θέλησε να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Η αστυνομία όμως τον πίεζε να ζητήσει πολιτικό άσυλο, με αποτέλεσμα να επιστρέψει στη Βουδαπέστη. Αρνήθηκε ωστόσο να λάβει την ουγγρική υπηκοότητα παρά τις προτάσεις που του γίνανε, παραμένοντας άπατρις. Μετά τη πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών, επέστρεψε Νοέμβρη του 1974 στην Ελλάδα. Αναγκάστηκε όμως να εγκαταλείψει ξανά τη χώρα λόγω της μη νομοθετικής ρύθμισης σχετικά με τη καταδίκη του. Ιούνιο του επόμενου έτους, του δόθηκε χάρη κι επέστρεψε οριστικά στη πατρίδα.Το 1975 δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στη Σχολή Μηχανολόγων Πανεπιστημίου Πατρών με μεγάλη επιτυχία, μετά από αντιδράσεις συντηρητικών κύκλων του Πανεπιστημίου και του Υπουργείου Παιδείας, τα μαθήματα διακόπηκαν. Η μη επικύρωση του διορισμού του λόγω των μη εκπληρωμένων στρατιωτικών του υποχρεώσεων (και καλά...) είχε αποτέλεσμα διακοπή μαθημάτων και διαδηλώσεις των φοιτητών.



    Το 1973 εργάστηκε ως καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και δημοσίευσε μαζί με το Θανάση Χατζή ένα βιβλίο για τη δικτατορία στην Ελλάδα. Από το 1975 έδωσε πλήθος διαλέξεων και συμμετείχε σε πολλές δημόσιες συζητήσεις. Από το 1980 μέχρι το θάνατό του εξέδωσε το περιοδικό Το Πρίσμα, που κυκλοφόρησε 4 τεύχη (το τελευταίο μετά το θάνατό του). Στην ίδια χρονιά δίδαξε Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στην Ανώτερη Σχολή Δραματικής Τέχνης Εθνικού Ωδείου. Νυμφεύτηκε 2ο γάμο με την αρχαιολόγο Καίτη Αργυροκαστρίτου κι απέκτησαν μία κόρη, την Ελένη-Αγγελίνα. Το Μάρτη του 1981, προσβλήθηκε από καρκίνο των βρόγχων. Πέθανε 4 μήνες αργότερα, στις 20 Ιουλίου 1981 σε σπίτι φίλων του στη Σαρωνίδα.
     Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1946 με το μυθιστόρημα Φωτιά. Οι πρώτες λογοτεχνικές προσπάθειές του τοποθετούνται γύρω στο 1930, οπότε άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα σε εφημερίδες της Ηπείρου, καθώς επίσης πολλά δημοσιεύματά του σε εφημερίδες και περιοδικά, που παρέμειναν ανέκδοτα. Το 1952 κυκλοφόρησε η συλλογή διηγημάτων Το τέλος της μικρής μας πόλης, βιβλίο που θεωρείται το σημαντικότερο έργο του. Τα διηγήματα αυτά κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα το 1963 κι ενώ βρισκόταν ακόμη εξόριστος. Ασχολήθηκε επίσης με το δοκίμιο. Το έργο του τοποθετείται στο χώρο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ανήκει στους ανανεωτές ρεαλιστές συγγραφείς της μεταπολεμικής ελληνικής πεζογραφίας με κυρίαρχο στοιχείο της γραφής του τον κοινωνικό προβληματισμό. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η συχνά έντονα λυρική διάσταση του λόγου του κι η ιδιαίτερη προσοχή που έδωσε στη γλωσσική του έκφραση.

Τα έργα του που έχουν εκδοθεί είναι τα εξής:

Φωτιά, μυθιστόρημα
Το τέλος της μικρής μας πόλης, διηγήματα,
Θητεία (αγωνιστικά κείμενα 1940-1950), διηγήματα 1979.
Ανυπεράσπιστοι, διηγήματα, 1966.
Το διπλό βιβλίο, μυθιστόρημα, 1976
Σπουδές, διηγήματα ξανατυπωμένα κι άλλα 1976.
Το πρόσωπο του Νέου Ελληνισμού, διαλέξεις και δοκίμια

     Το δημιουργικό του έργο μπορούμε να χωρίσουμε σε 3 περιόδους:

  α) Στην αγωνιστική (1940-50), που εντάσσονται τα κείμενα της Θητείας και της Φωτιάς, που καθοριστικό ρόλο παίζει η επικαιρότητα κι η προβολή πολιτικών θέσεων.

  β) Στη κυρίως λογοτεχνική (1953-76), όπου ανήκουν τα σημαντικότερα έργα του.

  γ) Στην περίοδο των αναζητήσεων (1976-81).

     Στη τελευταία αυτή φάση δε πρόλαβε να μορφοποιήσει τις νέες αναζητήσεις του. Μόνο κάποια δείγματα έχουμε στη συλλογή Σπουδές, ένα δημοσιευμένο απόσπασμα από ημιτελές μυθιστόρημα και μερικά κατάλοιπα που δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του, που φαίνεται τάση για μεγαλύτερη αφαίρεση και γενίκευση, μια στοχαστικότερη προσπάθεια σύνθεσης της ιστορίας, της ποίησης και της τέχνης (Μικρό σχόλιο για την Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Μικρό σχόλιο στην Οδύσσεια, Το φονικό της Ιζαμπέλας Μόλναρ).
   Στη δεύτερη φάση της δημιουργίας του ανήκουνε τα σημαντικότερα έργα του: Το τέλος της μικρής μας πόλης (1η έκδοση το 1953, Ρουμανία), Ανυπεράσπιστοι (1η έκδοση 1965) και Το διπλό βιβλίο (1η έκδοση 1976). Ώριμα λογοτεχνικά έργα που προσδιορίζουνε το προωθημένο ιδεολογικό κι αισθητικό στίγμα του δημιουργού σε σύγκριση με τα κείμενα της αγωνιστικής περιόδου.



    "Η λέξη για τέτοια τεχνική σαν αυτή που ακολούθησα, δουλεύει με την αντίστροφη φορά. Δεν θέλει να είναι πλούσια, εύχυμη, ηχηρή, αλλά πρέπει να είναι η απόλυτα, η γυμνά συγκεκριμένη λέξη -όσο κι’ αν είναι 'φτωχή' από τη καθημερινή χρήση. Δουλεύει δηλαδή κι αυτή όχι για να δώσει αυτή τον δικό της νοηματικό και συναισθηματικό πλούτο στο νόημα- μα για να ενταχθεί μέσα σ' αυτό και μέσα του να λειτουργήσει υπηρετώντας το. Ο δάσκαλός μου εδώ ήταν ένας ποιητής: Ο Καβάφης. Κι εγώ θεώρησα πάντοτε τον δικό μου τον τρόπο, μεταφορά της ποιητικής τεχνικής του Καβάφη στη πεζογραφία".
     Αν στο Τέλος της μικρής μας πόλης έχουμε τη δυνατότητα και την ευκαιρία να μελετήσουμε τη κοινωνία του μεσοπολέμου, στο Διπλό Βιβλίο έχουμε τη κοινωνία που εξελίχθηκε μετά το τέλος των εμφυλίων, έτσι που ένας ιστορικός μπορεί κάλλιστα να θεωρήσει το ένα βιβλίο ως συνέχεια του άλλου και να δει έτσι πιο ολοκληρωμένα τη προσπάθεια του Χατζή να μας δώσει, μέσω της λογοτεχνίας, τις συνεχόμενες φάσεις της ίδιας κοινωνίας, της ελληνικής κοινωνίας του καιρού του.
     Η πόλη, όπου επιτελούνται τα γεγονότα και δρουν οι ήρωές του στο Τέλος της μικρής μας πόλης, δεν κατονομάζεται με ακρίβεια σε κανένα σημείο του βιβλίου παρά τις τόσες και τόσες ενδείξεις, ούτε ορίζεται με ακρίβεια η επιστημονική ή γεωγραφική της θέση, γιατί η πόλη του Χατζή θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε πόλη του μεσοπολέμου, μικρή ή μεγάλη, συμπεριλαμβανομένης και της πρωτεύουσας του Νεοελληνικού κράτους. Η αναφορά του σε άλλες, πλην των Ιωαννίνων, πόλεις της ίδιας εποχής που αντιμετωπίζουν ανάλογα προβλήματα ή φαινόμενα και πεθαίνουν με τον ίδιο τρόπο, όπως οι Σέρρες, ο Βόλος, η Σύρος, γενικεύει το φαινόμενο και διευρύνει την οπτική μας γωνία. Είναι η πόλη κι η κοινωνία του ελληνικού μεσοπολέμου που αργοπεθαίνει μέρα με τη μέρα κι ο κόσμος της, ή, καλύτερα οι κόσμοι της .
     Η πόλη δε περιλαμβάνει ένα μόνο κόσμο μέσα της αλλά τόσους, όσες κι οι συνοικίες της, οι μαχαλάδες, οι οικιστικές της ενότητες που δηλαδή ζούνε κοινωνικά υποσύνολα αυστηρά περιχαρακωμένα στη δική τους κλειστή κι απόλυτα αυτάρκη κοινωνική κι οικονομική πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό κι ο χώρος της δράσης του κάθε διηγήματος τοποθετείται όχι σε ολόκληρη τη πόλη αλλά σ' ένα μέρος μόνο, σε μια συνοικία χαρακτηριστική και τυπική, αποκομμένη οργανικά, αυτή κι ο κόσμος της, από την υπόλοιπη πόλη με τους μαχαλάδες της, χωρίς προσβάσεις κι επικοινωνία, κλειστή κι απομονωμένη από την υπόλοιπη κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα. Οι συντεχνίες, θεσμός καθαρά μεσαιωνικός, οι κοινωνικές ομάδες, τα κοινωνικά υποσύνολα εν γένει ζούνε και κινούνται πάντα στη δική τους μόνο συνοικία, που τα όρια είναι αυστηρά κι απαραβίαστα. Όρια κοινωνικά, θρησκευτικά, ηθικά, πολιτικά και πολιτισμικά αλλά κι όρια πραγματικά, όπως τα τείχη του μεσαιωνικού κάστρου. Ο κόσμος της συνοικίας και κατ' επέκτασην ο κόσμος της πόλης διαλύεται και καταστρέφεται, συμπαρασύροντας μαζί της κι ολόκληρη τη κοινωνία, από την στιγμή που θα σπάσουν με οποιοδήποτε τρόπο τα σύνορά της και θα δημιουργηθεί η 1η ρωγμή, που όμως θα φέρει σιγά-σιγά κι ανεπαίσθητα στην αρχή αλλά σταθερά, με τη συνεχιζόμενη αύξηση του ρήγματος, το θάνατο, το τέλος, όπως π.χ. στη κλειστή κοινωνία των Εβραίων Ελλάδας του μεσοπολέμου και σπανιότερα, τη μετάβαση, όπως στη περίπτωση της κοινωνίας των ταμπάκων, σε νέες μορφές κοινωνικής, οικονομικής και συνεπώς ιδεολογικής και πολιτισμικής συγκρότησης.
     Την έντονη ανησυχία για τα προβλήματα του καιρού του και μαζί τον βαθύ ανθρωπισμό του εξέφρασε ο συγγραφέας με τη πινακοθήκη των ηρώων του, που πρωταγωνιστούνε σε μια σειρά από φαινομενικά συνηθισμένες ιστορίες. Είναι χαρακτηριστικό πως επιλέγει ως ήρωές του, όχι μόνο πρόσωπα της καθημερινότητας, αλλά τους πιο ανίσχυρους, φτωχούς, συχνά περιθωριακούς τύπους: παιδιά, μοναχικούς γέρους, παραμορφωμένους, πνευματικά καθυστερημένους, άνεργους, ουσιαστικά τους κάθε λογής ανυπεράσπιστους, αναλαμβάνοντας με κάποιο τρόπο να γίνει η φωνή τους και να παρουσιάσει τα μικρά, σιωπηλά, αφανή δράματά τους.
     Να γίνει η φωνή τους! Πράγματι, ο "παρά τη θέλησή του" χρονικογράφος στο διήγημα Σαμπεθάι Καμπιλής κι ο συγγραφέας στο Διπλό βιβλίο είναι 2 από τις φανερές μορφές που παίρνει η φωνή του αφηγητή-συγγραφέα, για να μιλήσει για λογαριασμό των ηρώων του. Αυτό, ίσως, συμβαίνει, επειδή ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, που συνδέει τους ήρωές του, είναι η δυσκολία τους να επικοινωνούνε, δυσκολία που εκφράζεται κυρίως μέσω της σιωπής. Η παρουσία τους στο κείμενο σημαδεύεται από αλλεπάλληλες αρνητικές προτάσεις του είδους: 'δεν μίλησε', 'δεν τολμούσε να μιλήσει', 'δεν είπε τίποτε'. Το χαρακτηριστικό αυτό αναδεικνύεται σε κύριο θεματικό μοτίβο της πεζογραφίας του.
     Το Διπλό βιβλίο είναι ένα πολυφωνικό κείμενο μ' επαναλαμβανόμενα θεματικά μοτίβα που αναπτύσσονται μουσικά. Ο μύθος τοποθετείται στη Γερμανία στα χρόνια της δικτατορίας στην Ελλάδα. Αρχίζει δηλαδή από μια μεταγενέστερη σε σχέση με τις αφετηριακές του εμπειρίες εποχή, από ένα σκληρό παρόν, που έχει όμως διαμορφωθεί από τις συνθήκες του παρελθόντος. Εκφράζει την αγωνία του δημιουργού του για το μέλλον της κοινωνίας και του τόπου μας. Είναι αποσπασματικό, με αδιέξοδο προβληματισμό. Μοιάζει περισσότερο με συρραφή μικρών ιστοριών που 'χουνε τη μορφή διηγημάτων. Τα διάφορα πρόσωπα που πρωταγωνιστούνε σ' αυτά επανέρχονται στα επιμέρους κεφάλαια, για να αποτελέσουνε τον αρμό του μύθου. Οι ιστορίες που περιέχονται στις επιμέρους ενότητες αναφέρονται κυρίως στη ζωή και το δράμα Ελλήνων μεταναστών. Είναι εργάτες σε γερμανικά εργοστάσια και περιθωριοποιημένοι διανοούμενοι καφενόβιοι. Κοινές ιστορίες ξεριζωμένων από τη πατρίδα ανθρώπων, αλλοτριωμένων, που ζούνε στο περιθώριο της καπιταλιστικά οργανωμένης ζωής στη Δ. Γερμανία. Βασικό πρόσωπο είναι ο αφηγητής, ο Κώστας, που εργάζεται ως μεταφορέας στο Άουτο ελέκτρικα της Στουτγάρδης, εργοστάσιο που κατασκευάζει φώτα και λαμπτήρες αυτοκινήτων. Το Διπλό βιβλίο καταγράφει την ιστορία των χαμένων γενιών ή αλλιώς 'τον καημό της ρωμιοσύνης'. Ο Κώστας αφηγείται τις ιστορίες σε 1ο πρόσωπο στο 'μικρό συγγραφέα', που καταγράφει τα λεγόμενά του. Κάποτε ορισμένα κεφάλαια τα γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας, όπως π.χ. το 4ο (Ρέκβιεμ για ένα μικρό ράφτη) και το 8ο (Η Αναστασία των Μολάων). Συχνά η αφήγηση διακόπτεται και παρεμβάλλεται διάλογος ανάμεσα στον Κώστα και στον συγγραφέα.



     Έχοντας εξαντλήσει τα ελληνικά αποθέματα στη συγγραφική του αποθήκη, ο Χατζής επιστρέφει από την αναγκαστική εξορία του σε ηλικία 61 ετών ακριβώς, κάπως προχωρημένη για να τα ανανεώσει. Από την εμιγκράτσια όμως; Τι νέο φέρει ο συγγραφέας με τις πιο ισχυρές κοινωνιολογικές, οικονομίστικες κι ιστορικές εμμονές; Τίποτα. Τίποτα λογοτεχνικό. Όταν, αμέσως μετά την επιστροφή του, ένας δημοσιογράφος τον ρωτά αν σκοπεύει να γράψει 'κανένα βιβλίο' με θέμα τους Έλληνες πρόσφυγες του εμφύλιου, η απάντηση του συγγραφέα των ξερριζωμένων είναι μονολεκτική: 'Όχι'. Τελεία και παύλα. Κι όμως, μόνο για μετανάστες γράφει πια. Αλλά τι σόι μετανάστες; Οικονομικούς, όχι πολιτικούς. Ξενιτεμένους σε χώρες όπου δεν έζησε ο ίδιος: στη Δ. Γερμανία, στην Ουγκάντα!… Το ξεκαθάρισε μάλιστα μόλις πάτησε το πόδι του στην Ελλάδα -σε κείνη τη συνέντευξη. Περίεργος μπρος σ' αυτό το κοφτό "όχι", το σχεδόν ενοχλημένο, ο δημοσιογράφος ρωτά 'γιατί;'. Ο συγγραφέας απαντά: "νομίζω ότι δεν μου πάει. Περισσότερο προτιμώ ν' αναζητήσω σ' έναν Έλληνα της Δ. Γερμανίας, σ' ένα μετανάστη, που ζει 10-12 έτη σε μια μεγάλη πόλη -όχι πια στη Μικρή μας πόλη- με τα τσιμέντα, με το γυαλί και το σίδερο, που δουλεύει με τις γερμανικές νόρμες, που έχει γύρω του τη κοινωνία της κατανάλωσης, προτιμώ λοιπόν ν’ αναζητήσω σ' αυτόν ποια είναι η ρίζα της ζωής του…".
     Το σπουδαίο όμως είναι ότι αποκλείει ρητά, προγραμματικά, ως θέμα, την πραγματικότητα που έζησε, ολόκληρη ζωή σχεδόν, για ν' ασχοληθεί με πραγματικότητα που δεν εγνώρισε, αυτός, ο ρεαλιστής, που την οικοδομεί με υλικά παρμένα από έννοιες: καπιταλισμός, δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, υψηλή ειδίκευση και κατανομή εργασίας, νόρμες παραγωγικότητας κι εργασίας, συνδικαλισμός, προλεταριοποίηση και περιθωριοποίηση, κατανάλωση, αλλοτρίωση παντού, από τη παραγωγή ώς τον έρωτα κτλ. Και ν' αντιπαραβάλει αυτή τη δυτικογερμανική πραγματικότητα με την αντίστοιχη παρ’ ημίν, μάλιστα -για να είναι πιο χτυπητή η αντίθεση, το κοντράστο- με την ύπαιθρό μας που διώχνει τους νέους, τη μικρή, βιοτεχνική παραγωγή της επαρχίας μας, τη μιζέρια, τα πάθη και την ανθρωπιά τέλος, έστω δοκιμαζόμενη, φθίνουσα. Στους αντίποδες της Γερμανίας η Ουγκάντα -στη μέση η Ελλάδα. Την αφρικανική χώρα δεν την είδαμε παρά μόνο σε τίτλο μυθιστορήματος που έμεινε ημιτελές στα κατάλοιπα του συγγραφέα: Ο θείος Πολυκράτης από την Ουγκάντα.
     Η απουσία πλοκής στο νεοτερικό μυθιστόρημα είναι συνήθως μια προγραμματισμένη ασυνέχεια ή, όπως στη περίπτωση του Διπλού βιβλίου, μια ασυνέχεια που προέκυψε από την ενστικτώδη αντίδραση του συγγραφέα να επινοήσει ή να κατασκευάσει ένα πλασματικό νοηματοδοτικό κέντρο, ορατό ή αόρατο, που θα ενορχήστρωνε τη πολλαπλότητα των στοιχείων που ενυπάρχουνε στο μύθο του. Αυτό που χωρίς υποτιμητική διάθεση χαρακτηρίστηκε αποτυχία, συνιστά το θρίαμβο του καλλιτεχνικού ενστίκτου και της πνευματικής εντιμότητάς του. Όποιες κι αν ήταν οι αρχικές προθέσεις του -απόρροια της ίδιας της συγγραφικής του παράδοσης και της ιδεολογικής του τοποθέτησης- κατάλαβε και μαρτύρησε ότι ο κόσμος του ΑΟΥΤΕΛ δεν μπορεί να υπαχθεί στην ενοποιητική λειτουργία μιας σφιχτοδεμένης πλοκής, κατάλαβε και μαρτύρησε πως η μετάβαση από τη μικρή μας πόλη στη μοντέρνα βιομηχανική μεγαλούπολη κατακερματίζει την ανθρώπινη εμπειρία και καθιστά αδύνατη την υπαγωγή της σ' ένα συνθετικό-εναρμονιστικό σχήμα μυθιστορηματικής αφήγησης. Αυτό που τόσο διορατικά υποψιάστηκαν ο Γιάννης Καλιόρης κι ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, σε ό,τι αφορά στο μοντερνισμό του Διπλού βιβλίου, πιστεύω πως οφείλουμε να το προεκτείνουμε και να του δώσουμε όλη τη σημασία που του αξίζει, να το αποσπάσουμε από τη κατηγορία του επιγονικού ρεαλισμού και να το εντάξουμε στα σίγουρα και πολύτιμα κέρδη της νεοτερικής μας πεζογραφίας.
     Στο Διπλό βιβλίο μπορούμε να μιλάμε πια για μια πόλη, τη Στουτγάρδη, μόνο με αποσπάσματα. Διακρίνουμε μια σαφή 3λογία αποσπασμάτων (το εργοστάσιο, το σταθμό, το κέντρο της πόλης), που μέσα τους προσπαθεί ν' αρθρώσει λόγο η πολιτεία των ξένων, η Στουτγάρδη του Δ. Χατζή. Μέσα σ’ ένα αρχιπέλαγος τελικά από διαφορετικές επάλληλες και παράλληλες πραγματικότητες που εκπροσωπεί η Στουτγάρδη, πραγματικότητες που συνυπάρχουνε και διεκδικούνε το χώρο και μια θέση ισορροπίας μέσα σ’ αυτόν, μέσα σ’ ένα σύνολο κι από πολλά άλλα αποσπάσματα, μια χαλαρή κοινότητα -οι έλληνες μετανάστες- αποπειράται τη κατάκτηση μιας έστω αποσπασματικής τάξης μέσα στο χώρο.
   "Δεν υπάρχει καμμιά αμφιβολία πως περισσότερο από 70 έτη τώρα το σπάσιμο της μορφής όπως δουλεύεται και σ' όλες τις άλλες τέχνες και στη λογοτεχνία, σα μια απάρνηση της κληρονομημένης αστικής τέχνης και πίσω απ’ αυτή της κλονισμένης αστικής ιδεολογίας και κοσμοαντίληψης, έφερε μια τεράστια ανανέωση σ' όλες τις τέχνες. Χωρίς ποτέ να βγάλω το καπέλο μου σε κανένα που θορυβεί στ' όνομα του νεωτερισμού, προσπάθησα να μεταφέρω όσο μπορούσα περισσότερα από τα διδάγματα αυτής της ανανέωσης μέσα στην έλλογη δική μου κατασκευή, όπως την είπα γρηγορότερα. Ήδη μέσα στα διηγήματα από Το Τέλος της μικρής μας πόλης, η παλιά τεχνική είναι σπασμένη, η προσπάθεια για επάλληλα επίπεδα είναι δοκιμασμένη. Αργότερα, τη σπασμένη αυτή τεχνική, που ωστόσο θέλω να μείνει τεχνική και να μην είναι αυθαίρετη ατεχνία, τη μετέφερα στο τελευταίο μου βιβλίο, Το διπλό βιβλίο. Δεν ξέρω τι κατάφερα, λέω απλώς τι προσπάθησα. Την αντίληψή μου για την τέχνη, τη λειτουργία της, τις υποχθόνιες και μυστικές δυνάμεις που οδηγούν στο τελειωμένο έργο της τέχνης, προσπάθησα στο όνομα της γλυπτικής, να τις εκθέσω στο διήγημα που έχει τον τίτλο 'Το φονικό της Ιζαμπέλλας Μόλναρ'."
     Τα οδυνηρά γεγονότα κι οι εμφύλιοι έχουνε τη πρωτοκαθεδρία στην οδύνη, παράγουνε τη λεγόμενη λογοτεχνία του τραύματος. Η τελευταία είναι μια σύνθετη (με τους κανόνες της τέχνης πάντα) επεξεργασία του τραύματος, που δεν μπορεί παρά να 'χει ένα ορατό τέλος: την επούλωση, τη συμφιλίωση και γιατί όχι, σύμφωνα με τον Ρικαίρ, τη συγχώρηση. Η επεξεργασία αυτή περνά από μια πορεία που εν ολίγοις περιγράφεται ως μετάβαση από τη πολιτική της οδύνης ή το λόγο της θυματοποίησης, όπου η αφήγηση για το παρελθόν αναγνωρίζει μόνο το προσωπικό τραύμα κι αγνοεί το τραύμα του Άλλου, στην αναγνώριση και τη παραδοχή του τραύματος του Άλλου, δηλαδή, στη περίπτωσή μας, στη παραδοχή του εμφυλιακού τραύματος ως διττού.



     Ενώ λοιπόν η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων είναι μια καθαρή περίπτωση λόγου της θυματοποίησης, στο εσωτερικό της παρήχθη και το 1ο κείμενο που εμπεριέχει την αναγνώριση του τραύματος του Άλλου, το διήγημα του Χατζή Ανυπεράσπιστοι (1964), ενώ κάτι τέτοιο θα το περιμέναμε από τους σχετικά πιο ελεύθερους συγγραφείς στην Ελλάδα. Ο Χατζής ωστόσο είναι ιδιαίτερη περίπτωση πρώιμης κατάρριψης των ψευδαισθήσεων και νομίζω πως η κατάρριψη των ψευδαισθήσεων ανοίγει οπωσδήποτε το δρόμο για την αναγνώριση του τραύματος του Άλλου.
   "Ένα ακόμα ζήτημα που πρέπει κι αυτό να το κάνω καθαρό -να μην έχεις στραβές σκέψεις. Είναι το ζήτημα της επιστροφής μου στην Ελλάδα. Φυσικά, φυσικότατα θέλω να γυρίσω στη Πατρίδα. Αλλά καθόλου δεν είμαι εκνευρισμένος εξ αιτίας του ζητήματος αυτού. Στην Ελλάδα θέλω να γυρίσω και πρέπει να γυρίσω όσο το δυνατό γρηγορότερα γιατί αν δεν γυρίσω, σα συγγραφέας είμαι χαμένος. (Δε μπορώ βέβαια να γίνω -έτσι είναι με αυτό το συγγραφιλίκι- στα καλά καθούμενα ούγγρος ή γερμανός συγγραφέας -μόνον έλληνας συγγραφέας μπορώ να είμαι, αλλά 20 έτη μακρυά από την Ελλάδα, δε μπορώ πια να 'μαι έλληνας συγγραφέας). Αυτό είναι το ζήτημα. Αλλοιώς -αν ήμουνα γιατρός, μηχανικός, τορναδόρος ή καστανάς (έχει κι εδώ καστανάδες στο δρόμο!), θα με έφτανε να 'ρχομαι καμμιά φορά να σας βλέπω και δε θα μου χρειαζότανε και πολύ να γυρίσω στην Ελλάδα. Μπορώ εγώ να ζήσω κι έξω -και με το κλίμα και με τη κοινωνία των ξένων δεν τα πάω άσχημα, θα μπορούσα να ζήσω, όπως έζησαν εκατομμύρια ξενητεμένοι έλληνες. Αλλά ξενητεμένος συγγραφέας δεν ξέρω να υπήρξε -μόνον από τη ρίζα σου μπορείς να τρέφεσαι. Γι’ αυτό και μόνο γι’ αυτό θέλω να γυρίσω. Και μην ανησυχείς καθόλου -εγώ θα γυρίσω. Γι’ αυτό ακριβώς προτιμώ να επιβάλω το γυρισμό μου -γυρισμό ενός συγγραφέα που 'χει αξία- παρά να στενοχωριέμαι με νοσταλγίες ή ν' ανυπομονώ και να ταπεινώνομαι με παρακάλια. Εσύ Λίτσα μου, ξέρεις πριν από 30 έτη έναν αδύνατο, καλόκαρδο -κι αρκετά άτακτο- αδερφό. Αυτός που σου γράφει εδώ είναι ένας σκληρός κι επίμονος άνθρωπος".



============================


                                                 Ανυπεράσπιστοι

     Επεισόδιο από τον Εμφύλιο Πόλεμο του 1947-1949 στην Ελλάδα.
     Η κύρια δύναμη των ανταρτών είχε συντριβεί στη Ρούμελη. Κυκλώνοντας τα βουνά, ο κυβερνητικός στρατός τραβούσε τώρα σιγά και μεθοδικά την εκκαθάριση, χτενίζοντας όλη τη περιοχή κι εξοντώνοντας τις τελευταίες δυνάμεις τους, τσακισμένες και σκορπισμένες. Παραπάνω, στη Μακεδονία και την Ήπειρο, ο πόλεμος δεν είχε κριθεί, συνεχιζόταν μ’ όλο το πείσμα μιας τελικής αναμέτρησης που θα γινόταν σε λίγο.
     Η μικρή ομάδα των αναρτών, δεκατισμένη και ξεκομμένη, ένοιωθε πια τον κλοιό και την έσφιγγε -έκλεινε, μίκραινε γύρω της με θανάσιμη σταθερότητα. Η ξαφνική παγωνιά στο τέλος του Απρίλη -ακόμα ένας θάνατος πάνω σε κείνα τ’ αγριοβούνια. Μια τελευταία δυνατότητα εκλογής, να πάνε να χτυπηθούνε- πάλι θάνατος. Να μείνουν εκεί όσο να ’ρθουν να τους πιάσουν αργά και γι’ αυτό -τους σκοτώνανε πια τους αιχμαλώτους, τους τραυματίες που πέφτανε στα χέρια τους. Οι προθεσμίες για την παράδοση είχαν περάσει -τους σκοτώνανε και τους αυτόμολους.
     Είχανε κάνει και τη τελευταία προσπάθεια που μπορούσαν να κάνουνε. Τραβήξανε δεξιά, μες απ' το δάσος, να τον σπάζανε τον κλοιό, μπορεί να βρίσκανε δικά τους τμήματα. Πέσανε πάνω σε φυλάκια με πολυβόλα, τους δεχτήκανε με πυκνά πυρά. Ένας τους έπεσε πιάνοντας τη κοιλιά του -θερισμένη από ριπή. Δεν μπορούσαν να τον πάρουν, να τον βοηθήσουνε, τίποτα δεν μπορούσανε να του κάνουνε. Τον σκοτώσανε να μη βασανίζεται -έμεινε εκεί. Οι άλλοι γυρίσανε πίσω και ξαναμπήκανε στη τρύπα που τους απόμεινε.
     Τρεις μέρες βρισκόνταν εκεί και δεν κάνανε τίποτα -μόνο τρέμαν από το κρύο. Φωτιά δεν ανάβανε, φοβόντανε τον καπνό. Ξαναμετρήσανε τα τελευταία τους εφόδια, τα πυρομαχικά και τα τρόφιμα. Δεν ήτανε πολλά, δεν ήτανε για πολύ. Αναμετρήσανε και τις δυνάμεις που τους απομένανε- δεν ήτανε κι αυτές για πολύ. Από τη μέρα που δοκίμασαν να περάσουνε, πρέπει να τους ξέρανε πως κρυβόντανε σε κείνο το μέρος του δάσους, να τους είχαν επισημάνει. Αύριο, μεθαύριο το πολύ, θ’ αρχίζανε να τους ψάχνουν, ορισμένα, σημαδεμένα γι’ αυτούς. Να μείνουν εκεί, να μείνουν ακόμα -πάλι θάνατος. Μονάχα θάνατος. Ολούθε. Απ’ ολούθε.
     Τα μεσάνυχτα είχαν περάσει. Χιόνιζε συνέχεια.
     Το πρωί θα ’ρθουνε πια, είπε κάποιος.
     Κανένας δε μίλησε.
     Τι δε σκοτωνόμαστε, βρε παιδιά, μεταξύ μας; είπε σε λίγο ο Σατέλης. Ο τελευταίος κρατά μια σφαίρα… Και πεθαίνουμε λεύτεροι… Ο Σατέλης ήτανε κομμουνιστής από την Αθήνα. Φοιτητής. Έγραφε και ποιήματα, λέγαν.
 Άσε τα αυτά τα δικά σου, να ζήσεις, είπεν ήσυχα ο διμοιρίτης ο Γρίβας. Στα βιβλία γίνονται, Σατέλη.
     Ο διμοιρίτης ήτανε λοχίας στην Αλβανία. Πολέμησε ύστερα στον ΕΛΑΣ. Και πολεμούσε τώρα -κάπου δέκα χρόνια. Χωρίς έξαρση και χωρίς φρίκη για τον πόλεμο.
 Φοβάσαι τώρα, Σατέλη; είπε κάποιος μέσα στο σκοτάδι.
 Ντρέπομαι, είπε αυτός.
 Δεν αυτοκτονούν οι επαναστάτες, Σατέλη, είπε επίσημα ο Λίλης. Ούτε ντρέπονται για τις δυσκολίες.
     Ο Λίλης ήταν ο πολιτικός επίτροπος του λόχου τους. Στις μάχες βρέθηκε να ’ναι στη διμοιρία τους, ξεκοπήκαν από τους άλλους -έμεινε μαζί τους. Τα λόγια του ήτανε πάντα παρμένα από κομματικές αποφάσεις και μαθήματα πολυγραφημένα.
 Μα προς τι; ακούστηκε πάλι ο Σατέλης. Επανάσταση το λες ακόμα; Να μας κυνηγούνε πάνω στον πάγο; Σα λύκους;
     Σώπασαν όλοι -κι ο Λίλης. Σκεφτόταν τα λόγια του- την επανάσταση, τη ντροπή. Και σκεφτότανε και τους λύκους. Τις τελευταίες μέρες, καθώς αραίωσαν τα πυρά, αρχίσαν να ουρλιάζουνε γύρω τους -ακόμα ένας θάνατος.
 Να πάμε εμείς να τους βρούμε, είπε ο Στρίμος. Ελπίδα δεν έχει, δεν έχει επίτροπε, κατάλαβέ το… Πεθαίνεις όμως ορθός… Και ζωντανός, σαν άντρας.
     Ο Στρίμος δεν ήτανε κομμουνιστής, τίποτα δεν ήτανε. Βρέθηκε να ’ναι μαζί τους μόνο γιατί ’ταν αντάρτες. Και δεν έφυγε όταν το μετάνιωσε -να μη πούνε πως δείλιασε.
 Εγώ δεν πάω πουθενά, είπε ο Φαρμάκης. Ούτε αυτά που λέει ο Σατέλης -παλαβομάρες δικές του. Καθίστε εδώ, να παραδοθούμε.
     Ο Φαρμάκης ήθελε να παραδοθεί. Το ’θελε από καιρό, μα φοβήθηκε να το κάνει. Κρατούσε ακόμα μια ελπίδα, δε θα τους σκότωναν, τουλάχιστον αυτόν.
 Πάμε που σας λέω γω, ξανάπε ο Στρίμος.
 Ο Σατέλης σκοτώνεται κει μοναχός του, εσύ παραδίνεσαι… ευχαριστημένος κι ο επίτροπος -δεν αυτοκτονήσαμε, είπε ο Βερβέρης. Σηκώθηκε, χτυπούσε τα πόδια του κάτω, χοροπηδούσε.
 Τρελλάθηκες; είπε ήσυχα ο διμοιρίτης.
 Κρυώνω, είπε αυτός. Μονάχα κρυώνω…
     Ο Βερβέρης τα μοίραζε όλα: φανέλες, τα τσιγάρα, τις σφαίρες του. Τώρα είχε μείνει ο γυμνότερος απ’ όλους.
 Να μη πεθάνουμε ακόμα, παιδιά, ακούστηκε σε λίγο σέρνοντας τα λόγια του ο Βασίλης ο Μουλαράς.
     Ο Βασίλης ο Μουλαράς ήταν άνθρωπος του βουνού κι από κείνα τα μέρη. Μια φορά το χρόνο μιλούσε. Γύρισαν όλοι τα μάτια τους καταπάνω του -να μπορούσαν να τον βλέπαν κείνη την ώρα.
 Τη κορφή του βουνού, τους είπε, σέρνοντας πάλι κάθε του λέξη, δεν μπορεί να την έχουν πιασμένη. Πάμε από κει, να φύγουμε.
     Κανείς δε μίλησε. Όλοι τους είχανε σκεφτεί γι’ αυτή τη κορφή, να φύγουνε και μόνο γι’ αυτή δεν είπανε τίποτα. Η διαταγή τους όταν άρχισε η επίθεση ήταν αυστηρή, να μη φύγουν, να μην αφήσουνε το βουνό, να κρατηθούν ως την τελευταία τους σφαίρα, όσο να ’ρθουν ενισχύσεις κι είχανε δώσει στις συνελεύσεις που γίνανε, το λόγο της επαναστατικής τους τιμής. Τώρα πια δεν ξέρανε τίποτα για το λόχο τους, για τις άλλες δυνάμεις, για όλον τον πόλεμο. Τα πυρά είχαν αραιώσει πάρα πολύ, φαινόντανε κάποτε να ’χουν ολότελα σταματήσει -η σιωπή του τέλους. Οι φωτοβολίδες που πέφταν είχανε μείνει ο τελευταίος τους δεσμός με τον κόσμο -μετρούσανε μ' αυτές από νύχτα σε νύχτα πόσο κοντύτερα φτάσανε τα φυλάκια του στρατού που τους ζώνανε.
 Μπροστά μας βρίσκονται ωστόσο, είπε κάποιος σε λίγο. Έχουνε φυλάκια ψηλότερα από μας.
 Δυο μάλιστα, είπε ένας άλλος.
 Έχουν είπε ο διμοιρίτης. Το ’να βρίσκεται δω, χαμηλά, πολύ κοντά μας. Το μαρκάρισα εγώ, σας περνάω από δίπλα.
 Τ’ άλλο βρίσκεται ψηλότερα, στα μισά του βουνού, είπε ο Βασίλης. Είναι κανα δυο καλύβια, αυτά θα 'χουν πιάσει. Σας περνάω εγώ μέσα απ’ το δάσος.
 Η διαταγή μας είναι να μείνουμε εδώ, είπε ο Λίλης.
 Ήτανε, σύντροφε επίτροπε, είπε ο διμοιρίτης.
 Οι κομμουνιστές δεν αυτοκτονούν, σύντροφε επίτροπε, είπε ένας άλλος. Εσύ δεν το ’πες;
 Μα πού θέλετε να πάτε; ξανάπε ο Λίλης.
 Σωπάσαν. Στ’ αλήθεια, δεν ξέραν που θέλουν να πάνε.
 Καλά, είπε σε λίγο ο Φαρμάκης, το περάσαμε αυτό το φυλάκιο το κάτω. Και περάσαμε, ας πούμε και τ’ άλλο. Ύστερα;
 Ύστερα, είπε ο Βασίλης, ξέρω το μονοπάτι του γκρεμού, που περνά στη κορφή. Δεν το ’χουν ακόμα πιασμένο, δε γίνεται να το πιάσαν. Μήτε το ξέρουνε. Και να το ξέρανε, δεν προφταίνανε να το πιάσουν =κι είναι κι αυτός ο καιρός…
 Σα να λέμε, δηλαδή, να φύγουμε πια, είπε ο Λίλης. Πώς το μπορείτε;
 Πόσος δρόμος είναι ως εκεί; ρώτησε ο διμοιρίτης σα να μη τον άκουσε.
 Ως τον γκρεμό;
 Ναι, ως τον γκρεμό.
 Από τώρα ως το βράδυ, χωρίς στάση.
 Κι από κει στη κορφή; ρώτησε κάποιος.
 Η κορφή είναι στην άλλη άκρη απ’ το πέρασμα του γκρεμού. Φτάσαμε στο γκρεμό, φτάσαμε πια στη κορφή, τους εξήγησε ο Βασίλης.
 Δηλαδή, σα να λέμε, 12-14 ώρες…
 Τόσο.
 Καλά… Πες εσύ τις κάναμε αυτές τις δεκατέσσερις ώρες. Και τα περάσαμε τα φυλάκια. Και πες πως βγήκαμε στη κορφή. Ύστερα;
 Ύστερα πέφτουμε πίσω…
 Και πίσω; Τι λες εσύ; δεν το ’χουνε πιάσει;
 Απ’ την άλλη πλευρά του βουνού; Δεν πιστεύω να πρόφτασαν. Είναι μεγάλα τα δάση, τι να φυλάξουνε; Δεν μπορεί να τα πιάσαν ακόμα, μήτε πιάνονται  αυτά,  τέτοια δάση, τα περάσματα θα ’χουνε πιάσει.
 Και λοιπόν, τα μεγάλα δάση, είπε κάποιος. Δηλαδή πάλι κλεισμένοι.
 Όχι, είπε ο Βασίλης. Από κει περνούμε στον Πίνδο. Γλιτώσαμε.
 Γλιτώσαμε, είπε ο Φαρμάκης. Και ποιος σου λέει πως δεν τον πήρανε και τον Πίνδο;
 Όχι, όχι, είπε ο Λίλης. Οι δικοί μας είναι κει. Τον κρατάνε τον Πίνδο.
 Τότε τι μας λες εσύ να κάτσουμε δω; ρώτησε κάποιος.
 Να κρατήσουμε και μεις εδώ. Αυτό.
 Κι εγώ σου λέω πως τον πήρανε και τον Πίνδο, μουρμούρισε κάποιος. Άκουσέ την αυτή την ησυχία τριγύρω μας… Τέλειωσε ο πόλεμος. Μόνο μείς απομείναμε…
 Δεν ξέρω, μπορεί κι αυτό, είπε ο Βασίλης. Μ’ αν τη περάσουμε μεις αυτή τη κορφή και πέσουμε πίσω στα δάση, ύστερα, αν τέλειωσαν όλα, σκορπίζουμε… Είναι και τα χωριά… Τι να σας πω;..
 Και πώς μπορούμε εμείς να τη περάσουμε τέτοια κορφή; Με τέτοιο κρύο; Μ’ αυτά τα πόδια; έκανε μια τελευταία προσπάθεια ο Φαρμάκης. Όχι, δεν το μπορούμε…
 Όσο μπορούμε, όσοι μπορούμε, είπε ο Στρίμος και σηκώθηκε. Τι τα ψιλολογάτε δω πέρα;
 Τι έχουμε να χάσουμε; είπε ο Βερβέρης και σηκώθηκε κι αυτός. Αν περάσουμε, αν ζήσουμε, πάμε στον Πίνδο, τους βρίσκουμε…
 Και μας περνάνε στρατοδικείο, είπε κάποιος.
 Μόνον εμένα. Εγώ την έδωσα τη διαταγή, είπε ο διμοιρίτης και σηκώθηκε. Ξεκινάμε.
     Σηκώθηκαν όλοι, κι ο Φαρμάκης. Κι ο Λίλης σηκώθηκε, δεν είπε τίποτα, δεν έκανε τίποτα. Φορτωθήκανε τα όπλα τους, τους άδειους γυλιούς, τα λίγα τρόφιμα που τους έμειναν, συμμάζεψαν πάνω στο σώμα τους τα κουρέλια τους, χτυπούσανε στο χώμα τα πόδια τους, αραίωσαν. Μερικοί κάνανε το σταυρό τους μέσα στο σκοτάδι. Ο Βασίλης μπρος τους οδηγούσε μες απ' το δάσος. Άφησε το μονοπάτι, έκοψε ψηλότερα, έπιασε τον ανήφορο, ευθεία. Κάθε λίγο σταματούσε, κοίταζε γύρω, σα να ’βλεπε μες στο σκοτάδι, έσκυβε κάτω, σα να μυριζόταν τον τόπο -σταματούσανε όλοι. Κινούσε πάλι -κινούσανε πίσω του. Μες από τα τρύπια ποδήματα που φορούσαν, άλλοι κουρέλια δεμένα με σπάγκους, τα δάχτυλα των ποδιών τους ξυλιάζανε. Ο αγέρας περνούσε μες απ' τις τριμμένες τους χλαίνες. Ένας ξεπάγιασε. Σταθήκανε λίγο μπρος του, του κλείσανε τα μάτια, ύστερα πήρανε το γυλιό του, ξεκίνησαν πάλι. Πάνω απ' τα δέντρα ξημέρωνε ένα φως σκοτωμένο. Ο Βασίλης σταμάτησε, στάθηκαν όλοι, μαζεύτηκαν γύρω του.
 Το φυλάκιο, τους είπε, τ’ αφήσαμε δεξιά. Πάει αυτό…
 Δρόμο τώρα για τ’ άλλο, είπε ο διμοιρίτης.
 Και πότε λες να το φτάσουμε; ρώτησε κάποιος.
 Τα βλέπετε; Τώρα βιάζεστε κιόλας, είπε κάποιος και γέλασαν λίγο.
 Μιλάτε  σιγά,  είπε  ο  διμοιρίτης.  Ή καλύτερα  μη  μιλάτε ακόμα…
     Ξεκινήσανε πάλι, περπατούσαν αμίλητοι. Όλο το πρωί. Πριν από το μεσημέρι φτάσανε στην άκρη του δάσους. Στάθηκαν εκεί, φάγαν όρθιοι λίγο ψωμί, ξεκίνησανε πάλι. Είχανε τώρα μια πλαγιά ν’ ανεβούνε, γυμνή κι απότομη, πνιγμένη στο χιόνι -κι έπεφτε ακόμα, κείνο το χιόνι το πυκνό, το παχύ, που πέφτει βουβά. Πηγαίνανε με τα χέρια και με  τα πόδια. Κάθε  βήμα γινότανε βαρύτερο, δυσκολότερο. Κάθε λίγο σταματούσανε, βοηθούσανε, τραβούσανε κάποιον.
 Αχ, ας μείνουμε λίγο, είπε η Κατίνα.
     Ήταν η τελευταία γυναίκα της διμοιρίας τους π’ απόμεινε ζωντανή. Βραδυπορούσανε στην ουρά της  φάλαγγας με  το Σατέλη -πάντα με το Σατέλη. Παλιότερα τους είχανε κατηγορήσει στη συνέλευση του λόχου  -ερωτοτροπίες και μικροαστικά υπολείμματα. Τώρα της πήρανε το γυλιό, κάποιος άλλος φορτώθηκε τη κουβέρτα της.
 Δω μου το όπλο σου, της είπε ο Σατέλης. Εδώ, στον ανήφορο λίγο.
     Στάθηκαν. Σήκωσε τα δυο της τα χέρια και του τράβηξε τη μάλλινη κουκούλα, που του σκέπαζε όλο το πρόσωπο, αργά και την  ίσιαζε.  Χαμογέλασαν  ο  ένας  στον  άλλο.  Του  ’δωσε  το ντουφέκι της. Πιάστηκαν από το χέρι και κίνησαν να φτάσουν τη φάλαγγα. Δε χρειάστηκε να το κουβαλά πολύ. Σε λίγο στάθηκε, ακουμπώντας τη πλάτη του σ’ ένα βράχο. Ύστερα κάθισε κάτω με τη πλάτη, το κεφάλι του ακουμπισμένο στο βράχο. Η Κατίνα έβαλε τις φωνές, σταμάτησαν όλοι.
 Σήκω πάνω, θα ξεπαγιάσεις, πρόσταξε ο διμοιρίτης.
     Ο Σατέλης χαμογελούσε.
 Έχω μια ζέστη, είπε. Είναι καλά…
     Ο Βασίλης ο Μουλαράς, έτρεξε κοντά του. Τον άρπαξε από τα χέρια, τον τίναξε.
 Φτάνουμε στο φυλάκιο… Στο φυλάκιο.. Κώστα…
     Ο Σατέλης τονε κοιτούσε, δεν σηκωνότανε. Χαμογελούσε πάντα, είχε μια ζέστη και τα μάτια του βασιλεύανε μακρυά, σα να νύσταζε. Ο Βασίλης την ήξερε αυτή τη ζέστα κι αυτή τη νύστα πριν το ξεπάγιασμα -όλοι τη ξέρανε πια. Τ’ άφησε τα χέρια, του ’δωσε ένα μπάτσο, δεύτερο, μάταια.  Ο Σατέλης έγειρε δίπλα. Τον άρπαξε τότε στην αγκαλιά του, κόλλησε τα χείλη του στο στόμα του. Τα χέρια του Σατέλη κρεμαστήκανε κάτω. Τον ακούμπησε στο χώμα σιγά, σα να τον ξάπλωνε, του ’κλεισε τα μάτια, το δικό του το πρόσωπο ήτανε λουσμένο στα δάκρυα -τραβήχτηκε παραπέρα να μη τονε βλέπουν. Η κραυγή της Κατίνας ξέσκισε την ερημιά του τόπου. Στάθηκαν όλοι, κάπως περισσότερο, μπρος στον Σατέλη το φοιτητή, με τα βιβλία και τα ποιήματα, την επανάσταση, τη Κατίνα και τα μικροαστικά υπολείμματα -τονε κοιτούσανε που τονε σκέπαζε το χιόνι, κάτω από κείνο τον ολόγυμνο βράχο. Ύστερα, κάποιος έσκυψε, τον γύρισε, του ’βγαλε το πουλόβερ – το δώσανε στο Βερβέρη, το φόρεσε. Ψάξανε στις τσέπες του – τα δώσαν όλα σ’ αυτήν. Κάποιος του ’βγαλε και τη κουκούλα, της τη δώσαν αυτηνής, τη φόρεσε με το ζόρι. Πήραν από το γυλιό του το λίγο ψωμί και τις σφαίρες, ο Βασίλης μπήκε μπρος, ο διμοιρίτης έμεινε πίσω, κινήσανε πάλι. Η Κατίνα έκλαιγε και τα δάκρυά της τρέχανε μέσα στη κουκούλα του Σατέλη. Και περπατούσανε πάλι. Όλο το μεσημέρι. Με τα χέρια και με τα πόδια σ' αυτή τη πλαγιά, ώσπου φτάσανε πάλι σε δασωμένο  μέρος.  Πέσανε τότε ξέπνοοι πάνω στα δέντρα, ακουμπούσανε τις πλάτες τους στους κορμούς, τους αγκάλιαζαν να σταθούν ορθοί.
 Μη στέκεστε δω, είπε ο Βασίλης. Φτάσαμε στο φυλάκιο.
 Κουράγιο, παιδιά, είπε κι ο διμοιρίτης. Να το περάσουμε γρήγορα. Αραιωθείτε. Γρήγορα. Αμίλητοι.
 Σταθείτε, είπε ο Λίλης και βγήκε μπροστά. Στάθηκε, γύρισε το κεφάλι του, τους κοίταξε όλους. Σύντροφοι… θα το χτυπήσουμε αυτό το φυλάκιο.
     Ήταν έτοιμος να τους θυμίσει το λόγο της επαναστατικής τους τιμής να μην αφήσουνε το βουνό. Ήταν έτοιμος γι’ αυτή τη μάχη. Από τα μεσάνυχτα που ξεκίνησαν και δεν ξαναμίλησε, τη σχεδίαζε μέσα στο νου αυτή τη μάχη, μια νίκη, να στήσουν φυλάκιο εκεί, να σταθούν, να ξαναρχίσουν εκεί, να τον ξαναρχίσουν από κει τον πόλεμο σ’ αυτό το βουνό, με τα εφόδια που θα παίρναν, με τα σκορπισμένα τμήματα που θα μαζεύονταν, με τις ενισχύσεις που θα φτάναν σε λίγο – θα φτάναν σε λίγο. Τα δανεισμένα λόγια είχαν τελειώσει, δεν είχε καθόλου λόγια. Άνοιξε τα χέρια του σα να τους αγκάλιαζε, το πρόσωπό του ακέριο γίνηκε φως.
 Θα το χτυπήσουμε, σύντροφοι… Σύντροφοι…
     Ο μικρός του στρατός στεκότανε μπρος του, ασάλευτος, απρόθυμος. Τον είχανε κάνει τον περισσότερο δρόμο, κοντεύανε πια στη κορφή της σωτηρίας. Κανείς δε μίλησε, μέναν όλοι με τα μάτια σκυμμένα. Ύστερα, σαν όλοι μαζί, τα σηκώσανε, ζητούσανε του Βασίλη τα μάτια. Σήκωσε το κεφάλι του, γύρισε, κοιτούσε το διμοιρίτη -όλα τα μάτια καρφώθηκανε πάνω του. Στεκότανε δίπλα στο Λίλη και κείνη η βαθειά χαρακιά του στα φρύδια φαινότανε ν' αυλάκωνε όλο το μέτωπο. Η σιωπή φαινότανε να ’πηξε, σα να πάγωσε γύρω τους.
 Ξεκινάμε, είπε ο διμοιρίτης σε λίγο.
 Το φυλάκιο, είπε ο Λίλης. Και θα το πάρουμε… Έκανε ένα βήμα μπρος.
 Ο διμοιρίτης έκανε ένα βήμα προς τα πίσω. Γρήγορα, δυνατά, ζυγιασμένα, τονε χτύπησε πίσω στο κεφάλι με τη λαβή του πιστολιού του. Ο Λίλης έγειρε μπρος, δεύτερο χτύπημα κι έπεσε.
 Εμπρός… Στη γραμμή… Προχωρείτε, είπε ο διμοιρίτης.
     Η ομάδα στεκόταν ακόμα, ασάλευτη σα μαζωμένη, με τον επίτροπο μπρος στα πόδια της. Ο Βασίλης κίνησε πρώτος, μπήκε μπρος, οι άλλοι πήγανε πίσω του, ο διμοιρίτης έμεινε τελευταίος. Ο Βερβέρης πήγε, στάθηκε δίπλα του. Κοιταχτήκανε στα μάτια.
 Πες πως  το ’κανα γω, είπε ο Βερβέρης -αυτός που τα ’δινε όλα.
     Ο διμοιρίτης άπλωσε το χέρι του στον ώμο του, πήγαν έτσι κοντά στους άλλους. Ξεκίνησαν. Περπατούσανε τώρα με το κεφάλι σκυμμένο – ο νεκρός επίτροπος βάραινε πάνω στις πλάτες τους. Μέσα στο μέρος το δασωμένο, που βρίσκονταν ακόμα, ήτανε λίγο καλύτερα -δεν είχαν εκείνο το χιόνι που τους κουκούλωνε και τους έπνιγε. Σε λίγο περνούσαν ψηλότερα απ’ το φυλάκιο, έξω απ’ τον κλοιό του στρατού. Το κρύο δυνάμωνε. Σηκώσανε τα κεφάλια τους, πετάξανε τους νεκρούς που τους βάραιναν, να λευτερώσουνε τις πλάτες τους, να γρηγορέψουνε το περπάτημα, να φτάσουνε.
 Ως το βράδυ θα πεθάνω κι εγώ, είπε η Κατίνα και στάθηκε.
     Σταθήκανε, την αρπάξανε, τη τράβηξανε, ξεκίνησαν πάλι. Κάθε λίγο έπρεπε τώρα να σταματάνε, να μαζεύουνε τη μικρή τους φάλαγγα που 'σπαζε, να χαστουκίζουνε, να σηκώνουνε κάποιον που καθότανε κάτω. Όλο τ' απόγεμα. Κατά την ώρα που πήρε και βράδιαζε, τα δέντρα αρχίσανε κι αραίωνανε.
 Παιδιά, βγήκαμε πάνω… Μπαίνουμε τώρα στο μονοπάτι, ακούσανε μπρος τη φωνή του Βασίλη.
     Περπατήσανε λίγο, βγήκαν απ' τα δέντρα, να το δούνε το μονοπάτι. Κανένα μονοπάτι δεν ήτανε, καμμιά κορφή της σωτηρίας. Δε χιόνιζε εκεί. Ένας τόπος ολόγυμνος απλωνότανε μπρος τους, ίσιος πέρα για πέρα και λυσσασμένος αγέρας τον έδερνε, σήκωνε σκόνη το χιόνι και το ’παιζε. Το σύνορό του απ’ την άλλη μεριά χανότανε, δε βλέπανε σύνορο, δε φαινότανε κανένα σύνορο σ' αυτόν τον τόπο, τίποτα δε φαινότανε, ένα χάος μόνο μπρος τους και το χιόνι που σήκωνε ο αγέρας και το ’παιζε. Το τρόμαξαν όλοι αυτό το τίποτα π' απλωνότανε μπρος τους, κάνανε πίσω, να ξαναμπούνε στα δέντρα.
  Προχωρείτε, ακούστηκε πίσω ο διμοιρίτης μ' όση φωνή του ’χε μείνει.
     Προχωρήσανε. Το δάσος χάθηκε πίσω τους, ξάφνου, σα να ρουφήχτηκε. Τους τύλιξε η καταχνιά. Βρισκόντανε τώρα πάνω σε κείνη την άπλα, πίσω και μπρος τους δεν ήτανε τίποτα και κάθε βήμα που κάναν όλο και βούλιαζαν μέσα στο χάος της. Ξεχυθήκανε μπρος, σαν ένα κοπάδι λαχταρισμένα ζώα. Σέρνονταν όλοι, σέρνοντας ο ένας τον άλλον. Δεν πηγαίνανε πια πουθενά. Ο κόσμος, επανάσταση, διαταγές, πόλεμος, ο στρατός, τα φυλάκια, κορφή, σωτηρία, όλα είχανε τελειώσει στην άκρη εκείνου του δάσους που βούλιαζε. Ουρλιάζοντας πίσω τους, ένας άσπρος θάνατος τους κυνήγαγε…
 Εγώ θα πεθάνω ως το βράδυ, είπε ο επιλοχίας, ο Κύρκας. Έκαμε λίγο να σηκωθεί, κοίταξε γύρω του με τα σβησμένα του μάτια κι έπεσε πάλι.
     Ο Κύρκας ήταν μόνιμος στο στρατό. Και τον αγαπούσε -όλα του τ' αγαπούσε, τη πειθαρχία, τη τάξη, τον κανονισμό, τις γυαλισμένες αρβύλες, τα στρατιωτάκια, τους λοχαγούς, την αναφορά το πρωί. Και τώρα πως θα πεθάνει ως το βράδυ, για τη τάξη τους το είπε, σα να ’δινε την αναφορά του.
 Όλοι θα ψοφήσουμε δω… Απόψε κι εμείς, είπε ο λοχίας, ο Δημάκης.
     Κι ο Δημάκης μόνιμος ήτανε. Λωποδύτης, αγαπητικός, τύραννος στο στρατώνα, είχε τώρα δυο παράσημα στον εμφύλιο πόλεμο και τα δυο προκινδυνεύοντας για τους άντρες της διμοιρίας του. Πήγε κοντά στον Κύρκα, γονάτισε δίπλα του. Ήτανε πάλι μούσκεμα στον ιδρώτα, κάτω απ' τις κουβέρτες του έτρεμε ολόκληρος. Του σκούπισε το μέτωπο με τη πετσέτα που ’τανε πεταγμένη δίπλα, του ίσιαξε τις κουβέρτες, έσκυψε πάνω του.
 Θέλεις τίποτα; Επιλοχία…
     Ο Κύρκας δεν αποκρίθηκε. Έπεφτε πάλι σε βύθος. Ο Δημάκης σηκώθηκε, κοίταξε γύρω τους στρατιώτες μες στη σκηνή.
 Τέλειωσε το κονιάκ; ρώτησε κάποιος.
     Το κονιάκ το ’χανε τελειώσει με τη διανομή της περασμένης μέρας. Ο Δημάκης έσκυψε, πήρε το δικό του παγούρι, πήγε πάλι  κοντά στον  Κύρκα,  τ’  αναποδογύρισε  στο στόμα  του. Σηκώθηκε, τους κοίταξε πάλι, τίναξε το παγούρι του ανάποδα, το πέταξε στην άκρη.
 Μη τον αφήνετε μόνο του, τους είπε βγαίνοντας.
 Πάει ο Κύρκας… Ο καλός ο Κύρκας, μουρμούρισε ένας και κουλουριάστηκε στις κουβέρτες του.
     Ο Δημάκης μπήκε στην άλλη σκηνή. Ήτανε κι εκεί μερικοί και τουρτουρίζανε.
 Τι δε δοκιμάζεις πάλι, μωρέ Γιαννούλη, είπε κάποιος.
 Τι να δοκιμάσω, μωρέ; Δεν έχω ασύρματο. Από χτες ακόμα. Πάρτε το απόφαση.
     Ο ασυρματιστής Γιαννούλης είχε περάσει τον εμφύλιο σε ζεστούς καταυλισμούς, κοντά σ’ εφοδιασμούς και σε διοικήσεις. Το ’χε σίγουρο πως θα πήγαινε έτσι ίσαμε το τέλος. Η απίστευτη περιπέτεια να βρίσκεται τώρα δω πάνω, τονε τρέλλαινε, χειρότερα απ’ το κρύο.
 Δε γίνεται τίποτα; τον ρώτησε κι ο Δημάκης.
 Δε γίνεται τίποτα, λοχία, είπε ο Γιαννούλης. Έπρεπε να μ’ αφήνατε χτες να κατέβω. Τώρα κλειστήκαμε δω…
 Ρίξε μια φωτοβολίδα, είπε ένας στρατιώτης.
 Απαγορεύεται φωτοβολίδες, είπε ο Δημάκης.
 Θα πεθάνουμε, λοιπόν…

     Ήταν η 3η μέρα που το μκρό τμήμα του κυβερνητικού στρατού βρισκότανε πάνω σε κείνο το πέρασμα της κορφής. Δυο στοιχεία πολυβόλου , δυο στοιχεία πεζικού, ένας ασύρματος. Ο λοχαγός τους ήτανε κι αυτός από κείνα τα μέρη, όπως ο Βασίλης ο Μουλαράς -και τα ’ξερε, το ’ξερε κι αυτός πως έχει ένα τέτοιο μονοπάτι στη κορφή του βουνού, πάνω στο γκρεμό το ’χε ακούσει μικρός μέσα σε παλιές ιστορίες για καραβάνια, αγωγιάτες, κλέφτες και δράκους. Έψαξε, το βρήκε πάνω στο χάρτη, το σημείωσε καλά, πήρε το χάρτη, σηκώθηκε και πήγε στη διοίκηση του τάγματος -να το πιάσουν αυτό το πέρασμα, πριν ακόμα τελειώσουν οι μάχες στα χαμηλώματα του βουνού. Μόνον από κει μπορούνε να πάνε... Ο λοχαγός ήταν νέος και μισούσε τους κομμουνιστές -δικό του μίσος. Έφεδρος, πρώτη φορά πολεμούσε -και πολεμούσε σαν όλος ο πόλεμος να κρινόταν απ’ αυτόν, από το δικό του το μίσος.
 Και δεν πάνε; είπε ήσυχα ο ταγματάρχης κι ούτε κοίταξε το χάρτη που του ’δειχνε. Πού θα πάνε; Θα πεθάνουν από το κρύο.
     Ο ταγματάρχης ήταν μόνιμος. Γερασμένος μες στους πολλούς πολέμους της γενιάς του, δεν τους έβρισκε καμιά νοστιμιά -νικητές, νικημένοι, οι  νεκροί που πεθαίνουν, οι ζωντανοί  που ξεχνάνε και πάλι τα ίδια. Ετούτος ήταν ο τελευταίμος του πόλεμος πριν από τη σύνταξη.
 Το κρύο, μάλιστα, είπε κι ο λοχαγός. Μα δεν είναι βέβαιο πως θα ψοφήσουν όλοι τους απ’ το κρύο…
 Κι οι δικοί σου που θέλεις να στείλεις; Δεν παγώνουν αυτοί;
 Ο λοχαγός τράβηξε λίγο τις πλάτες…
 Σωστό κι αυτό, μα τη θέση, θα βαστάξουν, είπε. Σήμερα, αύριο, μια-δυο μέρες, όσο που να πάμε και μεις -θα βαστάξουν.
 Λογάριασε τις διπλές, τις τριπλές, είπε ο ταγματάρχης. Πάντα τις διπλές λογάριαζε…
     Ο λοχαγός πάλι τις πλάτες:
 Κι αυτό σωστό, μα τη θέση... Θα διαλέξω καλούς, ψωμωμένους, είπε. Και τον ξέρετε, τον επιλοχία τον Κύρκα.
 Πάλι τον Κύρκα, μωρέ παιδί μου;
 Δεν έχω καλύτερον.
 Καλύτερον… Αυτοί οι καλύτεροι χάνονται πάντοτε στον πόλεμο από τον καιρό του Φιλοκτήτη, σ’ όλους τους πολέμους, αυτοί, λοχαγέ… Μα δεν είναι έντιμο να τους σκοτώνουμε μεις, με τα χέρια μας… επειδής είναι καλύτεροι…
     Ο λοχαγός δεν ήξερε ποιος ήταν αυτός ο Φιλοκτήτης. Τράβηξε πάλι τις πλάτες του, άνοιξε λίγο τα χέρια -τη θέση. Σωπάσαν. Ο λοχαγός στεκόταν ορθός με το χάρτη στα χέρια -ήθελε να πιάσουν αυτή τη θέση. Κι ήθελε να στείλει τον Κύρκα. Ο ταγματάρχης σήκωσε τα μάτια, τονε κοίταξε μια φορά, σαν να τον μετρούσε. Ξανάσκυψε το κεφάλι με τ’ άσπρα μαλλιά. Ο λοχαγός είχε δίκιο. Και για τη θέση και για τον Κύρκα -ξανασήκωσε το κεφάλι του και τονε κοίταξε
 Να τη πιάσεις τη θέση, είπε. Στείλε τους. Και τον Κύρκα.
 Κι έναν ασύρματο; είπε ο λοχαγός;
 Ασύρματο;
 Μάλιστα. Να μη ρίξουν από κει φωτοβολίδες.
     Ο ταγματάρχης σηκώθηκε.
 Σωστά, λοχαγέ. Το Γιαννούλη θα στείλεις.
 Νομίζετε; Αυτό το μόμολο;
     Ο ταγματάρχης ήξερε πως αυτός ο Γιαννούλης ήτανε σπιούνος του λοχαγού. Έριξε στο τραπέζι το μολύβι που κρατούσε στα χέρια του. Το χείλι του έτρεμε λίγο.
 Δε νομίζω τίποτα, είπε. Διαταγή του τάγματος -κι η φωνή του ήταν εχθρική, σάμπως να 'τανε να ξεπληρώσει τον Κύρκα, μ’ αυτή την πράξη δικαιοσύνης για το Γιαννούλη.
     Την ίδια μέρα η μικρή δύναμη του κυβερνητικού στρατού έφυγε για τη κορφή. Ο Κύρκας δε θέλησε να το πει πως ήταν άρρωστος -κρυωμένος. Ο Δημάκης το ’ξερε, πήγε πάλι μαζί του.
 Πάρτε μπόλικο κονιάκ, τους είχε πει ο λοχαγός. Για δυο μέρες, για τρεις.
     Πήρανε για τέσσερις μέρες, για πέντε, όσο μπορούσαν να κουβαλήσουνε. Με τη ξαφνική παγωνιά τη δεύτερη μέρα το 'χανε τελειώσει.
 Και σπίρτο να πάρετε.
     Και σπίρτο πήρανε, πολύ. Το ξοδέψανε για τους πρησμένους, τέλειωσε κι αυτό.
 Επιμελητεία μη περιμένεις εκεί πάνω, επιλοχία, όσο να 'ρθουμε. Πάρε φαΐ, λιπαρά, σοκολάτα.
     Πήρε. Δε βοηθήσανε σε τίποτα.
 Τα σκαπανικά τα πήρες;
     Όλα τα ’χε πάρει ο Κύρκας. Περάσανε μια νύχτα στο μικρό καταυλισμό στο τελευταίο φυλάκιο, ζεσταθήκανε στα καλύβια, ξεκουράστηκαν. Την άλλη μέρα έφτασε πάνω με τη μικρή του δύναμη. Έδωσε το σήμα με τον ασύρματο που λειτουργούσε ακόμα, έστησε τα πολυβόλα του ακριβώς απάνω στο πέρασμα, οργάνωσε τις θέσεις, έβγαλε σκοπιές απάνω στο πλάτωμα ως εκεί π’ αρχίζαν τα δέντρα. Τα ’κανε όλα σωστά και με τάξη, όπως είναι στον κανονισμό. Τη νύχτα ήρθε το κρύο, του τα χάλασε όλα. Οι στρατιώτες ξυλιάσανε μέσα στις σκηνές, οι μικρές φωτιές μέσα στα κράνη δε βοηθούσαν σε τίποτα, οι περιπολίες δεν ξεμύτισαν πέρα απ’ το μονοπάτι, τρεις σκοποί του πάθαν κρυοπαγήματα. Το πρωί τα όπλα, τα πολυβόλα βρεθήκαν κοκαλωμένα, τα λάδια πήξανε μέσα, ο πάγος είχε σκεπάσει τα ορύγματα. Χωρίς βλαστήμιες, χωρίς βιασύνη, επίμονα, ήμερα, χωριάτικα αυτός ξανάρχισε με ψηλό πυρετό.
 Πέτρο, είσαι άσχημα, είπε ο Δημάκης. Να σε κατεβάζαμε στο φυλάκιο;
 Κάνε τη δουλειά σου, λοχία, είπε αυτός.
     Το μεσημέρι ο πυρετός του ανέβηκε στα σαράντα, στάθηκε ορθός ως το βράδυ, έστειλε μια ομάδα, φέρανε ξύλα, ανάψαν φωτιές -δε βοηθούσαν. Επιθεώρησε τις σκηνές, τις σκοπιές, τους πρησμένους, τους έδωσε όλο το σπίρτο. Μοιράσανε το τελευταίο κονιάκ, ήπιε το δικό του μονορούφι, κοιμήθηκε αμέσως, παραμιλούσε όλη τη νύχτα. Το πρωί της τρίτης μέρας έκανε να σηκωθεί, βγήκε ως τ’ άνοιγμα της σκηνής -έπεσε πια. Φώναξε το Δημάκη.
 Πάρε τη διοίκηση, Σωτήρη, μπόρεσε κι είπε. Κράτα τη θέση… Όσο να ’ρθουνε… Και τα παιδιά… Σωτήρη.
     Δεν ξανάνοιξε το στόμα του ως το μεσημέρι που τους είπε πως θα πέθαινε. Η μικρή μονάδα είχε ολότελα παραλύσει. Οι στρατιώτες γυρνούσανε σαν τρελλοί, μπαίνανε στις σκηνές, κουκουλωνόνταν με τις κουβέρτες τους, τα κόκκαλά τους αρχίζανε και πονούσανε, τότε κάνανε να βγούνε, ξεπαγιάζανε, ξαναμπαίνανε μέσα, πονούσανε πάλι τα κόκκαλά τους.
 Ας κάνουμε κάτι, είπε ένας στρατιώτης. Να μην πεθάνουμε έτσι.
 Τι να κάνουμε, μωρέ παιδί μου; είπε ο Δημάκης.
 Να κατεβάζαμε τουλάχιστο τον επιλοχία στο φυλάκιο. Να μη μας πεθάνει εδώ, είπε ο Σαββόπουλος.
     Ο Σαββόπουλος ήτανε τεράστιος, ένας γίγαντας που ’τρεμε τώρα. Μπορούσε να το ’χει για σίγουρο -θα τονε βάζανε στη μεταφορά και περνούσε στο φυλάκιο τη νύχτα.
 Θα σας μείνει στο δρόμο. Μην κάνετε τέτοια πράματα, είπε ο Κρίκελος.
     Ήτανε ξερακιανός, λειψανάβατος -μπορούσε να το 'χει για σίγουρο, δεν τον βάζανε αυτόνε στη μεταφορά. Ο Δημάκης πήγε να χαμογελάσει  στραβώνοντας λίγο τα χείλια.
 Έτσι κι αλλιώς θα πεθάνει, είπε κάποιος. Εμείς τι κάνουμε, να τη βγάλουμε αυτή τη νύχτα…
 Πάμε κάτω στο φυλάκιο, είπε κάποιος.
 Στρατοδικείο.
 Στρατοδικείο, ναι… Μα θα λυπηθούνε -δεν μπορεί.
     Ήταν ένα στρατιωτάκι, ο μικρότερος απ’ όλους, ένα παιδί. Ο Δημάκης γύρισε και το κοίταξε -το λυπήθηκε πολύ. Ο Βαλάκης ο δεκανέας βγήκε μπρος.
 Ν’ αφήσουμε τη θέση, λοχία. Να κατεβούμε πιο κάτω, απ’ την άλλη μεριά. Το πρωί ξαναρχόμαστε.
     Ο Βαλάκης ήτανε δάσκαλος. Βαρύς άνθρωπος, δύσκολος, ίσιος. Όλοι το ’χανε σκεφτεί -κανείς δεν το 'πε. Η σιωπή φαινότανε να 'πηξε, σα να πάγωσε γύρω τους.
 Θα μας μαρτυρήσει  αυτός ο Γιαννούλης, είπε  σε λίγο ο ανέσωτος, εκείνος ο Κρίκελος.
 Κάμε το λοχία, είπε ο Βαλάκης, σα να μην άκουσε. Τόσες ψυχές εδώ στο λαιμό σου…
     Γύρισε κι έφυγε -οι άλλοι σκορπίσαν. Ο Δημάκης έμεινε κει με το κεφάλι σκυμμένο. Ύστερα τυλίχτηκε στη μαντύα του, τον είδαν που πήρε το μονοπάτι. Τράβηξε ως την άκρη -κατέβαινε. Στάθηκε κει μια στιγμή, κοίταξε γύρω του, πίσω του, σα να τον μέτραγε αυτόν τον κατήφορο -ύστερα άρχισε και κατέβαινε απ' την άλλη μεριά του βουνού. Κατέβηκε πιο κάτω, προχώρησε ακόμα. Πάνω στη κορφή ακουγόταν ο αγέρας που ’χε αρχίσει και λύσσαζε. Εδώ ήταν ένα βαθούλωμα, ο αγέρας κοβόταν, τα βράχια από πάνω το σκεπάζανε. Γύρισε, κοίταξε όλο το μέρος-ήτανε στ' αλήθεια ημερότερο λίγο.
     Ο Βαλάκης μπήκε στη σκηνή του Γιαννούλη. Ήτανε πάντα πεσμένος στην άκρη, κουκουλωμένος με τη χλαίνη και τις κουβέρτες του. Κανένας άλλος δεν ήτανε μέσα. Ο Βαλάκης πήγε κοντά του, γονάτισε δίπλα του. Ο Γιαννούλης ανασηκώθηκε λίγο, τον κοίταξε – πήγε κάτι να πει. Είδε τον άλλο που γύρισε το κεφάλι του κατά το άνοιγμα της σκηνής ένας τρόμος πέρασε μέσ’ απ’ τα μάτια του.
 Εσύ τον χάλασες τον ασύρματο; είπε ο δάσκαλος.
     Δεν αρνήθηκε, δεν είπε τίποτα, είχε παραλύσει. Ο Βαλάκης έσκυψε πάνω του, άπλωσε τα χέρια του και του ’πιασε το λαιμό. Τα ’σφιξε, δυνατά, δυνατότερα. Τότε τράβηξε τις κουβέρτες, τον ξανασκέπασε και σηκώθηκε τινάζοντας τα χέρια του σα να ’τανε σκονισμένα.  Έξω ακουγόταν η σφυρίχτρα του Δημάκη -οι στρατιώτες μαζευόντανε γύρω του. Πήγε κι αυτός. Ο Δημάκης ξανασφύριξε δυνατότερα, μαζεύτηκαν όλοι.
 Μαζεύτε τις σκηνές, τους είπε. Και τα πράματά σας… Οι στρατιώτες τον κοίταζαν, κοιταζόντανε.
 Τις σκηνές σας, είπα, μαζεύτε τις. Μαρς.
     Σκορπίσανε γύρω, ξηλώνανε τις σκηνές, τις διπλώναν, μαζεύαν τα όπλα τους, τους γυλιούς, τις κουβέρτες. Από τη σκηνή του Γιαννούλη τρέξανε κι είπαν, τονε βρήκανε μέσα ξεπαγιασμένον.
 Αφήστε τον εκεί, είπε ο Δημάκης. Το πρωί τον θάβουμε.
 Τα πολυβόλα;
 Το πρωί.
     Ετοιμαστήκανε. Ο Δημάκης μπήκε μπροστά, περάσαν το πέρασμα, κατεβήκαν όλοι, προχωρήσαν από την άλλη μεριά του βουνού, φτάσανε σ’ αυτό το βαθούλωμα. Στήσαν εκεί μια σκηνή, στρώσανε κάτω τις άλλες. Ο Σαββόπουλος κι άλλοι δυο κουβαλήσαν τον Κύρκα, τον απιθώσανε κοντά στο βράχο, τον σκεπάσανε καλά, βοηθήσανε και τους άλλους τρεις με τα πρησμένα πόδια να κατεβούνε. Μαζευτήκαν όλοι μέσα στη σκηνή ― ήτανε λίγο καλύτερα. Βράδιαζε έξω, μέσα σκοτείνιαζε. Ο Δημάκης πήγε και κάθισε δίπλα στον Κύρκα. 
 Και να το ξέρετε, είπε, εγώ τώρα πάω επί εγκαταλείψει…
 Όλοι θα πάμε, είπε ο Σαββόπουλος. Μη φοβάσαι, λοχία. Άντρες είμαστε…
 Τρίχες, Σαββόπουλε, είπε ο Δημάκης.
 Κανείς δεν πάει στρατοδικείο, είπε ο Κρίκελος, ο ξερακιανός. Ο Κύρκας έδωσε τη διαταγή. Τον άκουσα εγώ με τ' αυτιά μου…
 Ψέμματα, ρουφιάνε, Κρίκελε, είπε ο Δημάκης. Μη τονε βάνεις τον Κύρκα στο δικό σου το στόμα…
 Μα γιατί, είπε ο μικρός. Ο Γιαννούλης που θα μαρτυρούσε…
     Δεν ξαναμίλησαν. Μερικοί κάνανε το σταυρό τους, μαζεύτηκαν όλοι, κολλήσαν ο ένας δίπλα στον άλλο, κουκουλωθήκανε με τις κουβέρτες τους. Σκοτείνιασε ολότελα μέσα. Μερικοί βγήκαν έξω, πολεμούσαν ν' ανάψουνε φωτιά -χαμένος κόπος και τα παράτησαν, ξαναγυρίσανε μέσα με δόντια  που  χτύπαγανε, γόνατα που πονούσαν, ξαναπέσανε δίπλα στους άλλους. Ο Κύρκας κάθε λίγο παραμιλούσε -το Δημάκη φώναζε. Οι άλλοι τρεις με τα κρυοπαγήματα βογκούσαν. Όλοι νιώθανε τους αρμούς του κορμιού τους, ξεκλειδωνόντανε και πονούσαν. Δε σαλεύανε πια. Λίγο αργότερα, την ίδια ώρα που οι αντάρτες χαροπαλεύανε πάνω σε κείνο το πλάτωμα, ήτανε κι αυτοί πέρα για πέρα ανίκανοι ν’ αντισταθούν στο ξεπάγιασμα, να το πολεμήσουν. Η θανάσιμη νύστα του είχε αρχίσει και τους κυρίευε.
     Οι αντάρτες περάσανε τ’ άσπρο πλάτωμα. Σε λίγο νιώσανε τα πόδια τους να κατηφορίζουν. Ήτανε το πέρασμα, το μονοπάτι του γκρεμού. Περάσανε μπρος στ' αφημένα πολυβόλα -δεν τα 'δανε. Μ’ όση ζωή τους απόμεινε αφεθήκαν και ροβολούσαν, κατρακυλώντας από την άλλη μεριά του βουνού, κυνηγημένοι ακόμα από κείνο το φόβο του χάους. Κατεβαίναν όπως τους πήγαινε αυτός ο κατήφορος. Η σκηνή των στρατιωτών βρισκόταν πιο κάτω, μέσα στο γούβωμα -δεν τη είδανε, δεν βλέπανε πια. Όταν φτάσανε μπρος της, τότε σταματήσανε. Πέσανε πάνω της, πασπατεύοντας  βρήκανε  τ' άνοιγμα, μπήκανε μέσα.
     Για μια στιγμή οι στρατιώτες σα να ξυπνούσανε, κάνανε κάπως να σηκωθούνε. Οι άλλοι στέκαν ασάλευτοι, δε λέγανε, δεν κάνανε τίποτα, δεν προστάξανε τίποτα. Τότε το ’νιωσαν πως ήταν αντάρτες, δεν ήταν ο λόχος τους που τρομάξανε. Μια φωνή πνιγμένη, σαν μούγκρισμα ζώου, ακούστηκε μόνο και ξαναπέσαν εκεί που βρισκόνταν. 
 Μη βαράτε εσείς, μπόρεσε κι είπε ο Βαλάκης.
     Για μια στιγμή οι αντάρτες, σα να ξυπνούσανε τώρα, να βγαίναν από το χάος, πήγαν να κάνουνε πίσω. Οι άλλοι δεν είχανε σαλέψει να τους δεχτούνε, να τους χτυπήσουνε -τότε ξέρανε πως δεν είχανε πέσει σε δικά τους τμήματα, που τρομάξαν. Άλλη μια φωνή πνιγμένη, πάλι σα μούγκρισμα ζώου, ακούστηκε μόνο. 
 Αντάρτες είμαστε… Μη βαράτε, μπόρεσε κι είπε ο Βασίλης.
     Ύστερα όλοι μαζί πέσανε δίπλα στους στρατιώτες. Δε βλέπανε τίποτα, δεν κάνανε τίποτα, κανένας δεν είπε τίποτα. Ακουγότανε μόνο το βόγκημα αυτών που πονούσαν, όλοι πονούσαν, όλοι βογκούσαν. Ο αγέρας λύσσαζε στην κορφή. Το κρύο δυνάμωνε.
     Σε λίγο αρχίσαν και σαλεύανε, κάποιοι ζωντάνευαν -όλοι ζωντανεύανε λίγο. Στριμωχνόταν ο ένας κοντά στον άλλον που 'τανε δίπλα του να χωρέσουνε -δε βλέπανε, δεν ξέρανε ποιος ήτανε, στρατιώτης ή αντάρτης. Πέφτανε πλάτη με πλάτη, αγκαλιάζονταν, μπλέκανε τα σκέλια τους, να ζεσταθούνε κοντά του. Ο Βασίλης σκούντησε αυτόν που 'τανε δίπλα του. Δε σάλεψε, έμεινε όπως ήτανε, μπρούμυτα πεσμένος. Άπλωσε το χέρι του, το 'νιωσε απ' τη χλαίνη του πως ήτανε στρατιώτης, τον έπιασε από το σβέρκο, τον έσφιγγε όσο μπορούσε, ζεσταινότανε κι αυτός με το σφίξιμο. Ο στρατιώτης σάλεψε λίγο γύρισε απ' το πλευρό, άνοιξε τη κουβέρτα του, τον πήρε μέσα. Ο μικρός ήτανε. Κουκουλωθήκαν μαζί, έγινε λίγο ζεστότερα.
 Μη κοιμάσαι, του 'πε ο Βασίλης.
 Μη κοιμηθείς, είπε κι ο μικρός.
     Η Κατίνα κρύωνε ακόμα πολύ. Είχε πέσει κοντά στον Κύρκα. Από το άλλο του πλευρό ήτανε πεσμένος ο Δημάκης. Αυτή έτρεμε ακόμα, έτρεμε ολόκληρη. Τραβήχτηκε κοντά στον Κύρκα, πολύ κοντά του. Ο ψηλός πυρετός του αναδινότανε γύρω του, τον ένιωθε. Παραμιλούσε ακόμα -πάντα με το Δημάκη. Άπλωσε τα χέρια της στα σκοτεινά και του σκούπισε το μέτωπο, μουσκεμένο στον ίδρωτα. Άφησε κει τη παγωμένη παλάμη της και το δρόσιζε, το χέρι της ζεσταινότανε. Το ξαναπήρε, το 'βαλε πάλι και πάλι. Το παραμίλημα σε λίγο σταμάτησε. Η ανάσα του ακουγότανε μέσα, ξεχώριζε, βαρειά, κομμένη, δυσκολεμένη. Ύστερα ακούστηκε η φωνή της Κατίνας -σαν εκείνη μες στο δάσος.
 Κύρκα μου, ακούστηκε από δίπλα κι η φωνή του Δημάκη.
     Το κρύο δυνάμωσε μονομιάς. Από κείνη τη γωνιά που κείτεται ο Κύρκας ανεβαίνει κι απλώνεται, περνά τις κουβέρτες, τις χλαίνες και μπαίνει μες στα κόκαλα. Σφίγγονται όλοι κοντά στους άλλους, κοντύτερα, να ζεσταθούν, να τ’ αποδιώξουν. Δε λένε τίποτα, σφίγγονται μόνο κοντά στον άλλον, να ζεσταθούνε, να τον ζεστάνουνε, τα χέρια κάποτε τρομαγμένα τονε πασπατεύουν -είναι ζεστός ακόμα, αυτός ο δικός τους.
     Κοντεύουνε τα μεσάνυχτα.
     Το κορμί τους ζεστάθηκε λίγο μ’ αυτό τ’ αγκάλιασμα -αρχίζει τότε κι ο νους και ξυπνάει. Ξυπνάει λίγο -φοβούνται αμέσως. Οι αντάρτες θέλουνε τότε να σηκωθούν να φύγουν, να τραβήξουνε το δρόμο τους μέσα στο δάσος, να μην είναι δω το πρωί με το φως. Οι στρατιώτες ζεσταθήκανε λίγο, θέλουνε τώρα να φύγουν, να ξαναγυρίσουν στ’ αφημένα πολυβόλα, να τη πάρουν από δω τη σκηνή, να μη μείνει τίποτα το πρωί απ’ αυτή τη νύχτα της προδοσίας. Σαλεύουν όλοι, ανασηκώνονται λίγο, να το ξεφύγουν αυτό τ’ αγκάλιασμα, να τελειώσουν. Έτσι που πέσαν ανάκατοι δεν ξέρουνε τους δικούς τους πού βρίσκονται, είναι επικίνδυνο ν’ αρχίσουνe τώρα να τους φωνάζουν. Η τάξη χάλασε μέσα, ξεσκεπαστήκανε, κρυώνουνε πάλι. Φοβούνται και σφίγγονται πάλι δίπλα στον άλλο. Λουφάζουνε. Το πρωί θα βρεθούν εκεί, θα βρεθούν έτσι. Οι στρατιώτες θα ξαναγίνουνε στρατιώτες, αυτοί οι αντάρτες θα γίνουν αντάρτες. Ο λόχος, το πέρασμα, τα πολυβόλα, τα τμήματα, ο σκοτωμένος επίτροπος -τα φοβούνται. Οι περισσότεροι και πιο δυνατοί θα τους σκοτώσουνε το πρωί τους άλλους, τους λιγότερους και λιγότερο δυνατούς -το φοβούνται αυτό που βρίσκεται δίπλα τους. Τα χέρια σαλεύουν μες στο σκοτάδι, ψάχνουνε τα όπλα τους, να ζεστάνουνε τη σκανδάλη τους, να ξεπαγώσουνε τις θαλάμες με τα χέρια τους που ζεσταθήκανε λίγο, τα πασπατεύουνε, τα σιγουρεύουνε δίπλα τους. Ακούγονται που τα σέρνουνε κοντά τους -ένα χτύπημα σε κουμπιά, σε ζωστήρα, ένα κρακ μιας ασφάλειας-κάποιος την άνοιξε. Το κορμί κρυώνει ξανά, οι αρμοί τους αρχίζουνε ξανά να πονάνε, στη κορφή ακούγεται κείνος ο αγέρας, από τη γωνιά που κείτεται ο Κύρκας ανεβαίνει κείνο το κρύο και μπαίνει στα κόκαλα. Και τότε πάλι φοβούνται και σφίγγονται πάλι κοντά στον άλλον που βρίσκεται δίπλα τους. Μικρές γροθιές ακούγονται βιαστικές σε μια πλάτη, μια κουβέρτα που τραβιέται, ένα χέρι που τρίβεται κάπου, ένα βόγκημα -η ένοχη φωνή σέρνεται πάλι μες στη σκηνή, χαμηλή, μητρική:
 Μη κοιμάσαι…

                                                            ΕΠΙΛΟΓΟΣ

     Το πρωί ο καιρός μαλάκωσε κάπως, ο αγέρας έπεσε, χιόνιζε πάλι. Μόλις είχε ξημερώσει όταν από το προχωρημένο φυλάκιο δώσανε στη διοίκηση του λόχου ένα σήμα με τον ασύρματο: Στη κορυφή του βουνού ακουστήκανε πριν από λίγο πυκνά πυρά, ησυχία ύστερα απόλυτη. Κοντά στο φυλάκιο βρήκανε παγωμένον έναν αξιωματικό των ανταρτών, προφανώς επίτροπος, σκοτωμένος από τους δικούς του και περιμένουνε διαταγές. Ο λοχαγός έριξε στη πλάτη τη χλαίνη του κι έτρεξε στη διοίκηση του τάγματος με το πολύτιμο σήμα. Ο ταγματάρχης το πήρε, το διάβασε, του το ’δωσε πίσω.
Σήκωσε τα μάτια του και τονε κοίταξε -λαμποκοπούσε ακέριος.
 Είχαμε δίκιο, είπε αυτός, χαρίζοντάς του το μισό του θρίαμβο, που τη πιάσαμε αυτή τη θέση.
 Ναι, είπε ήσυχα ο ταγματάρχης. Δεν παγώσανε, λοιπόν. Σκοτωθήκαν εκεί πάνω. Είχες δίκιο λοχαγέ… Μονάχα εσύ… Εσύ -κι αυτός ο επίτροπος βέβαια που τον σκότωσαν οι δικοί του… Πάρε τσάι… Όσο να μάθουμε τι απόγινε εκεί.
 Θα μετακινήσω αμέσως το φυλάκιο στη κορφή, είπε  ο λοχαγός, γεμίζοντας ένα τάσι.
 Φυσικά… Ο πόλεμος συνεχίζεται…