Βιογραφικü
Ο ΜÜρκος ΑυγÝρης (πραγματικü üνομα Γεþργιος Παπαδüπουλος: ΙωÜννινα, 18 Φεβρουαρßου 1884 – ΑθÞνα, 8 Ιουνßου 1973) Þταν Ýλληνας ποιητÞς, πεζογρÜφος, θεατρικüς συγγραφÝας και μÝλος της 2ης ΕπιτροπÞς απονομÞς Κρατικþν Λογοτεχνικþν Βραβεßων (1940). Επßσης, κομμουνιστÞς, διακεκριμÝνος γιατρüς, εξαιρετικüς ποιητÞς, αγωνιστÞς του δημοτικισμοý, πρωτοπüρος «οδηγητÞς» των προοδευτικþν Ελληνικþν ΓραμμÜτων στον 20ü αιþνα και «θεμελιωτÞς» της θεωρßας και της κριτικÞς της λογοτεχνßας στην ΕλλÜδα.
Ο πατÝρας του Þταν φαρμακοποιüς στα ΙωÜννινα, στην Ανω ΤζουμαγιÜ, κι αγωνιστÞς του Μακεδονικοý Αγþνα. Απü τα δýο Ýως τα οκτþ του χρüνια, ο ΑυγÝρης Ýζησε στο χωριü Καρýτσα Ιωαννßνων, που εßχε εγκατασταθεß η μητÝρα του που εßχε προσβληθεß απü φυματßωση. ΕπιστρÝφοντας στα ΙωÜννινα, συνÝχισε τις σπουδÝς του στη Ζωσιμαßα ΣχολÞ. Το καλοκαßρι του 1901 εγκατÝλειψε τα ΙωÜννινα για να πÜει στην ΑθÞνα και να σπουδÜσει ιατρικÞ στο ΠανεπιστÞμιο Αθηνþν.
Ο ΑυγÝρης Ýζησε του καημοýς και τις λαχτÜρες του Ελληνισμοý του αλýτρωτου και σαν πατριþτης και δημοκρÜτης υπÞρξε οπαδüς και θαυμαστÞς του Ελευθερßου ΒενιζÝλου. ΑνÞσυχη και προοδευτικÞ φýση, προσχþρησε γρÞγορα στο κßνημα του δημοτικισμοý, πριν απü το 1909 ακüμα, κι αγωνßσθηκε με θÝρμη για την επιβολÞ της γλþσσας του Λαοý. ¸λαβε το δßπλωμα του ιατροý το 1907 για να εργαστεß κατüπιν σε διÜφορες κλινικÝς της ΑθÞνας. Τη περßοδο 1912-22, υπηρÝτησε ως ανθυπßατρος στον Ελληνικü Στρατü επß 6 συνολικÜ χρüνια.
ΜετÜ τη ΜικρασιατικÞ καταστροφÞ, τις κοινωνικÝς κι ιδεολογικÝς ανακατατÜξεις, ποý επακολοýθησαν, προσχþρησε στο κüμμα του ΑλÝξανδρου Παπαναστασßου. Πνεýμα ριζοσπαστικü οýτε εκεß Ýμεινε ικανοποιημÝνος και στη διÜρκεια της γερμανοúταλικÞς κατοχÞς ενστερνßστηκε το σοσιαλισμü.
Το 1926 διορßσθηκε επιθεωρητÞς υγιεινÞς στο Υπουργεßο Εργασßας και κατÜ την διετßα 1928–1929 μετεκπαιδεýθηκε στο Παρßσι και στο Βερολßνο στον τομÝα της επαγγελματικÞς υγιεινÞς, -θÝση απü την οποßα απομακρýνθηκε το 1947 για πολιτικοýς λüγους μιας κι Þδη πριν τη κÞρυξη της δικτατορßας του ΜεταξÜ, εßχε ενταχτεß στο χþρο της ΑριστερÜς και κατÜ τη διÜρκεια της γερμανικÞς κατοχÞς πÞρε μÝρος στην ΕθνικÞ Αντßσταση, παραμÝνοντας πιστüς στην ιδεολογßα του ως το τÝλος της ζωÞς του. Το 1933 νυμφεýθηκε την ΓαλÜτεια ΚαζαντζÜκη–Αλεξßου, αδελφÞ της ¸λλης Αλεξßου και 1η σýζυγο του ΚαζαντζÜκη. Την υπεραγαποýσε και τη συμβουλευüταν για πολλÜ ζητÞματα. Στη ΓαλÜτεια ο ΑυγÝρης εßχε αφιερþσει ποιÞματα αγÜπης κι' αφοσßωσης.
ΣυνÝχισε να εργÜζεται στο Υπουργεßο Εργασßας Ýως το 1947, οπüτε και εκδιþχθηκε απü την θÝση του για την συμμετοχÞ του στο ΕΑΜ και το Κομμουνιστικü Κüμμα ΕλλÜδας. ΜετÜ το θÜνατο της γυναßκας του (19 Νοεμβρßου 1962), Ýζησε με τη συμπαρÜσταση της ¸λλης Αλεξßου, στην οποßα Üφησε üλα του τα υπÜρχοντα. ΠροικισμÝνος με πλοýσια ζωτικüτητα απü τη φýση του, εßχε μια φλüγα κι απληστßα ζωÞς που τη διατÞρησε ως τα τελευταßα του χρüνια. Η απληστßα αυτÞ τον Ýκανε να ζÞση μια Ýντονη ζωÞ γεμÜτη εμπειρßες. Νεαρüς ακüμα Þταν μÝλος της «παρÝας της ΔεξαμενÞς». Οπως και τþρα και τüτε λειτουργοýσε στη ΔεξαμενÞ Ýνα μικρü καφενεßο, üπου σýχναζαν σ’ αυτü πολλοß λüγιοι και λογοτÝχνες: Ο ΠαπαδιαμÜντης, ο Νßκος ΒÝης, ο ΚοσμÜς Πολßτης κ.Ü.
Εξακολοýθησε να εργÜζεται ως τα τελευταßα του χρüνια της ζωÞς του και πÝθανε στην ΑθÞνα, πÜντα διαυγÞς και δημιουργικüς, σε βαθιÜ γερÜματα (89 ετþν, 1973) και κηδεýτηκε με εκδηλþσεις πÝνθους και θαυμασμοý. ΑποχαιρετιστÞριους λüγους εξεφþνησαν ο πεζογρÜφος ΜελÞς ΝικολαÀδης, πρüεδρος της Εταιρßας ΕλλÞνων Λογοτεχνþν, ü ποιητÞς Νßκος ΠαπÜς κ.Ü. Ειδικü ποßημα απÞγγειλε ο ποιητÞς ΣτÜθης Πρωταßος. Στη κηδεßα παρευρÝθηκαν ο πρþην πρωθυπουργüς Παναγιþτης Κανελλüπουλος, ο πολιτικüς Γεþργιος Μαýρος και πολλοß εκπρüσωποι του πνευματικοý και πολιτικοý κüσμου.
¸φυγε εν μÝσω της ΑπριλιανÞς χοýντας, αφÞνοντας στο λαü μας την επßκαιρη και σÞμερα «διαθÞκη» του:
«ΜÝσα στις ýπουλες ενÝδρες των καιρþν
Ýτοιμος πÜντα να ‘σαι
γι’ αντßσταση κι αγþνα
Κι αν τüχει η μοßρα σου να πÝσεις
βÜστα ακüμα
μη πεις ποτÝ, ψυχÞ μου παραδþσου».
ΠÝρασε δικαιωματικÜ στη χορεßα των αθανÜτων. ¼,τι δßδαξε, Ýπραξε με üλη τη ζωÞ και το Ýργο του, γι’ αυτü και πραγματοποιÞθηκε ο πüθος του:
«Αχ, να φτερþσω και να ‘ρθþ κι εγþ μαζß σας
να ‘μαι αναστÞθηκα θανÜτω θÜνατον πατÞσας».
Εμφανßσθηκε στα γρÜμματα πολý νÝος με το ποßημα «Η ΒÜβω Η ΤασιÜ» που δημοσιεýθηκε στο περιοδικü ΝουμÜς το 1904. ¸να ποßημα üλο τρυφερüτητα, χÜρη και ρυθμü, που αναβßωσε θαυμαστÜ το δημοτικü τραγοýδι. Την ßδια χρονιÜ, ο Κ. ΧρηστομÜνος ανÝβασε στη ΝÝα ΣκηνÞ, το θεατρικü Ýργο του ΑυγÝρη «ΜπροστÜ Στους Ανθρþπους». Το Ýργο χειροκροτÞθηκε θερμÜ απü το κοινü κι ο νεαρüς Ýγινε δεκτüς στους καλλιτεχνικοýς και λογοτεχνικοýς κýκλους της ΑθÞνας με διθυραμβικÝς κριτικÝς. Το δρÜμα αυτü, που δυστυχþς χÜθηκε, υμνÞθηκε, μεταξý Üλλων, απü τον "πατριÜρχη" του θεÜτρου, τον Γρηγüριο Ξενüπουλο.
Ακολοýθησαν συνεργασßες του με τα περιοδικÜ Ηγησþ (ψυχÞ του οποßου υπÞρξε üλος ο τüτε "ανθüς" των ΓραμμÜτων: ΓρυπÜρης, ΒÜρναλης, Καρβοýνης, Λαπαθιþτης, Κουμαριανüς, Γιþργος και Φþτος Πολßτης, Φιλýρας κ.Ü.), ΠαναθÞναια, Παν, Οι ΝÝοι, Ακρßτας κ.Ü. ΣυνεργÜστηκε και με εφημερßδες, μεταξý των οποßων ο παρÜνομος κατοχικüς "ΡιζοσπÜστης",ο νüμιμος μετÜ την απελευθÝρωση "Ρßζος της ΔευτÝρας" κι αργüτερα με την "ΑυγÞ".
Η ποιητικÞ του παραγωγÞ διακρßνεται σε 2 περιüδους τη νεανικÞ και την üψιμη, ανÜμεσα στις οποßες υπÜρχει Ýνα μεγÜλο χρονικü κενü απü το 1908 (εξÝδωσε «Το Τραγοýδι Της ΤÜβλας») ως το 1969, οπüτε εκδüθηκε εκτüς εμπορßου η συλλογÞ του «Αντßδρομα Και ΠαρÜλληλα», θεωροýμενη απü τη λογοτεχνικÞ κριτικÞ ως η σημαντικüτερÞ του, με ποιÞματα γραμμÝνα τα περισσüτερα μετÜ το 1960. Το νεανικü του Ýργο τοποθετεßται στο χþρο του ιδεαλισμοý και της παρÜδοσης της σολωμικÞς ποßησης üπως αξιοποιÞθηκε απü τους ποιητÝς του μεσοπολÝμου στην ΕλλÜδα (Σικελιανüς, ΒÜρναλης, Μελαχρινüς κ.α.). Στην üψιμη περßοδü του στρÜφηκε προς τη νεωτερικÞ ποßηση και ανανÝωσε τα εκφραστικÜ του μÝσα και τον προσανατολισμü του, διατηρþντας ωστüσο αναλοßωτη τη βÜση της ποιητικÞς του οπτικÞς. ΠαρÜλληλα ο ΑυγÝρης ασχολÞθηκε με τη λογοτεχνικÞ κριτικÞ κινοýμενος στο πλαßσιο της μαρξιστικÞς θεωρßας της λογοτεχνßας, ενþ σημαντικü εßναι το λογοτεχνικü και θεατρικü μεταφραστικü του Ýργο.Ακολοýθησαν κι Üλλα ποιÞματα και μεταφρÜσεις αρχαßων ελλÞνων και ξÝνων λογοτεχνþν. Τα ΕΑΜικÜ "Ελεýθερα ΓρÜμματα",η "Επιθεþρηση ΤÝχνης" και τα "ΝεοελληνικÜ ΓρÜμματα".
Δημοσßευσε πολλÝς κριτικÝς μελÝτες για ¸λληνες και ξÝνους λογοτÝχνες στις αθηναúκÝς εφημερßδες και περιοδικÜ. ΕξÝδωσε το δοκßμιο «Αγγελος Σικελιανüς», το δοκßμιο «Τüμας Ελιοτ» και το ογκþδες δßτομο κι εκτεταμÝνο Ýργο του, με τßτλο «Ελληνες ΛογοτÝχνες» και την επßσης μεγÜλη μελÝτη του «ΞÝνοι ΛογοτÝχνες», τη μελÝτη του «ΘεωρÞματα» και τη μελÝτη «Παγκüσμια». Το μεγÜλο Ýργο του «Ελληνες ΛογοτÝχνες» ουσιαστικÜ αποτελεß περισποýδαστη ιστορßα της νεοελληνικÞς λογοτεχνßας, κατÜ εποχÝς και κατÜ τα κοινωνικÜ και λογοτεχνικÜ ρεýματα. Επßσης με τον Θρασýβουλο Σταýρου, τον Βασßλη Ρþτα και τον Μ.Μ. ΠαπαúωÜννου, κατÜρτισαν και εξÝδωσαν 5τομη, μεγÜλου σχÞματος, «Ανθολογßα ΕλληνικÞς Ποßησης Απü Την Αρχαιüτητα Ως Τα 1960». Το Ýργο αυτü αποτελεß πραγματικü corpus της ελληνικÞς ποßησης. Κι οι εισαγωγÝς του ΑυγÝρη, σε κÜθε τüμο, αποτελοýν εξαßρετο μελÝτημα.
¼ ΑυγÝρης Ýγραψε ποßηση αντιστασιακÞ κι επαναστατικÞ:
«¢σαρκοι, νηστικοß, γυμνοß, μα πÞραν τ' ανηφüρι
και βγÞκαν πρþτ’ οι Ýσχατοι κι' οι απλοß τροπαιοφüροι
τþρα τραβοýν για να ντυθοýν ψηλÜ του ηλιοý τη δüξα,
εκεß που ξεδιπλþνονται των ουρανþν τα τüξα»
(απü το ποßημα «Στις ΚορφÝς»).
ΠαρÜλληλα μ' αυτÜ Ýγραψε κι ωραιüτατα ποιÞματα ερωτικοý λυρισμοý. Και μÜλιστα σε μεγÜλη ηλικßα:
«Κι αν ßσως και στο ξÜγναντο προβÜλλει με υψωμÝνα
τα δυο της χÝρια για χαιρετισμü,
Ýνα κοπÜδι περιστÝρια μεθυσμÝνα
θα δω με μιας να ξεχυθοýν στον αßθριο ουρανü»
(Απü το ποßημα «ΑνοιξιÜτικες εικüνες»).
Κι ακüμα στο κατþφλι των 90 χρüνων, ενþ ακοýει το βαρý βÞμα του θανÜτου, κατÜφορτος απü συγκινησιακÝς εμπειρßες και βασανισμÝνος απü εναγþνια βιþματα ζητÜ καταφýγιο και πÜλι «στη γλþσσα των ποιητþν και των αγßων», üπως λÝει και ο ΧÜιζεμπεργκ. Κι επιτελεß Üθλο. Παραδοσιακüς ο ΑυγÝρης. ΝÝος Ýχει συνταιριÜσει σολωμικÝς και καταφανεßς επιδρÜσεις του δημοτικοý τραγουδιοý. Και στα 90 του ανανεþνεται κι αστρÜφτει Ýνας Üλλος ΑυγÝρης, μοντÝρνος, πλατýτατος, με αντιφατικÜ και πλοýσια σε ποικιλßα βιþματα. ΓρÜφει στßχους ωραιüτατους με βαθυστüχαστη ýφη, με αυθεντικÞ αγωνßα μπροστÜ στα μεγÜλα ερωτηματικÜ που προβÜλλει ο Üνθρωπος:
«Ποιο εßναι το καßριο.
ΠÝσμου, ποιο κÜνει
την αγιÜτρευτη πληγÞ;»
(Απü το ποßημα «ΑνοιξιÜτικες εικüνες»).
Η ΜικρασιατικÞ ΚαταστροφÞ κλüνισε σοβαρÜ το φιλελεýθερο ιδεολογικü πιστεýω του. Χρησιμοποιþντας τις αφηγÞσεις του Βασßλειου Κοτρþτσου, ενüς Ýλληνα αεροπüρου που αιχμαλωτßσθηκε απü τους Τοýρκους στη περßοδο της ΜικρασιατικÞς ΚαταστροφÞς, Ýγραψε ανþνυμα το πεζογρÜφημα «Απü Την Αιχμαλωσßα: ΚατÜ Το Ημερολüγιο Του Αιχμαλþτου Αεροπüρου Β.Κ.» (ΑθÞνα 1923· επανακυκλοφüρησε το 2006), που συγκρßνεται ως προς το αντιπολεμικü και ρεαλιστικü του ýφος με τη «ΖωÞ Εν ΤÜφω» του ΜυριβÞλη και το «Νοýμερο 31328» του ΒενÝζη.
Στα χρüνια του μεσοπολÝμου, ο ΑυγÝρης σταμÜτησε να γρÜφει για να επανÝλθει στο γρÜψιμο στα χρüνια γερμανοúταλικÞς κατοχÞς (1941–1944). Στα μεταπολεμικÜ χρüνια, ασχολÞθηκε κυρßως με τον πολιτικü σχολιασμü και τη κριτικÞ της λογοτεχνßας σε εφημερßδες και περιοδικÜ, πÜντα απü τη πλευρÜ της μαρξιστικÞς θεþρησης. ΠαρÝμεινε πιστüς στις αριστερÝς του ιδÝες, αλλÜ η οξυδÝρκειÜ του στη κριτικÞ της λογοτεχνßας αναγνωρßσθηκε κι απü διανοοýμενους Üλλων ιδεολογικþν χþρων.
Γιατß η ζωÞ, πρüτυπο ανθρþπινου, αγωνιστικοý, επιστημονικοý Þθους και προσφορÜς στο λαü μας, εκτιμÞθηκε κι εξακολουθεß να εκτιμÜται, ακüμα κι απü τους ιδεολογικοýς αντιπÜλους του. Και γιατß το –αν κι üχι εκτενÝς– ποιητικü Ýργο του θεωρεßται σημαντικüτατο. Και γιατß τα θεωρητικÜ και κριτικÜ κεßμενÜ του για κορυφαßους Ελληνες και ξÝνους ποιητÝς και πεζογρÜφους αποτελοýν αφετηριακü και μÝγιστο σημεßο αναφορÜς, δÜσκαλο των σýγχρονων μελετητþν (ακüμα και των αντιμαρξιστþν) της ιστορßας, της θεωρßας και της κριτικÞς της λογοτεχνßας στην ΕλλÜδα.
Για κÜθε σοβαρü σημερινü Ελληνα μελετητÞ αυτοý του τομÝα, η μελÝτη του θεωρητικοý και κριτικοý Ýργου του ΑυγÝρη εßναι εκ των ων ουκ Üνευ. Και, αλÞθεια, üποιος –ειδικüς Þ μη– μπει στον κüπο να κÜνει μια συγκριτικÞ ανÜγνωση μεταξý των θεωρητικþν και κριτικþν κειμÝνων του ΑυγÝρη και «δοκιμßων» κÜποιων «νεωτεριστþν» και «μεταμοντÝρνων» θεωρητικþν και κριτικþν, θα διαπιστþσει στα κεßμενα του ΑυγÝρη τη τερÜστια ευρυμÜθεια, την ανυπüκριτη μαρξιστικÞ αντßληψη, το Þθος του. Τη βαθειÜ, τολμηρÞ, σαφÞ, καθÜρια κριτικÞ σκÝψη, την ειλικρßνεια, ευαισθησßα και σεμνüτητα του ανθρþπου και του κριτικοý, τη θερμÞ, ανεπιτÞδευτη, χυμþδη, εýληπτη απü üλους γλþσσα του. Την αγÜπη του για το λαü και, εντÝλει, τον πüθο του η λογοτεχνßα να γßνει μÝσο πνευματικÞς καλλιÝργειας και κοινωνικÞς ανýψωσης του λαοý. Αντßθετα στα κεßμενα των «μεταμοντÝρνων» θα διαπιστþσει τον ανομολüγητο, δÞθεν απολιτικü κι üμως βαθýτατα πολιτικü, παρωπιδισμü τους, τη θεωρητικÞ ανεπÜρκεια, την αισθητικÞ σýγχυση, τη νοηματικÞ ασÜφεια, την Ýπαρση του «παντογνþστη ειδικοý», την απþθηση, αν üχι την απÝχθεια, για οτιδÞποτε λογοτεχνικü αφορÜ κι εκφρÜζει το λαü μας, τη γλωσσικÞ επιτÞδευση, αν üχι μια απüλυτη τρικυμßα εν κρανßω.
¸χοντας μελετÞσει πολýπλευρα κι «Ýχοντας ζÞσει üλη την ιστορßα της ανθρωπüτητας», üπως Ýλεγε, δεν Ýκρυψε ποτÝ πως «ο λαüς με τη γλþσσα του και τις λαúκÝς δημιουργßες του Þταν η μεγÜλη σχολÞ» του. Πως «η αισθητικÞ του ανταποκρινüταν στην ιδεολογßα του». ¼τι «συντüνισε το βÞμα του με το βÞμα της ιστορßας» και «μÝσα στις τÜξεις του λαοý» γνþρισε «τη ψυχικÞ του Ýξαρση και την ηθικÞ του μÝθη. Σ’ αυτü τον αγþνα πÞρα περισσüτερα απ’ üσα Ýδωσα».
ΠοτÝ δεν Ýκρυψε üτι Þταν μαρξιστÞς. Οýτε με üσα σπουδαßα πρüσφερε ως γιατρüς, ως αγωνιστÞς της ΕθνικÞς Αντßστασης, ως ποιητÞς, ως ιδρυτικü μÝλος της Εταιρεßας ΕλλÞνων Λογοτεχνþν, ως θεωρητικüς και κριτικüς της ελληνικÞς και ξÝνης λογοτεχνßας. Στο διαχρονικÞς αξßας θεωρητικü Ýργο, το οποßο ξεκßνησε να διατυπþνει απü τα 1910, ανÝπτυξε στο μεσοπüλεμο κι ολοκλÞρωσε μετÜ τον πüλεμο (περιλαμβÜνεται στον τüμο «ΚριτικÜ-ΑισθητικÜ» των «ΑπÜντων» του), γρÜφει ξεκÜθαρα:
«Τρεις κýριες ιδεολογικÝς τÜσεις ξεχωρßζουν μες στην ιστορßα της τÝχνης: α) την επαναστατικÞ ιδεολογßα, απü τις τÜξεις που ανεβαßνουν και που τþρα μεγαλþνει η δýναμÞ τους. ΑυτÝς αρνοýνται τη τωρινÞ κατÜσταση και προβÜλλουν Ýνα ιδανικü τελειüτερης ζωÞς για το αýριο, β) τη συντηρητικÞ ιδεολογßα, απü τις τÜξεις που κυριαρχοýν και εßναι στÜσιμες, καταδικÜζουν τις αλλοτινÝς προοδευτικÝς ιδÝες τους και θÝλουν να διαιωνßσουν τα τωρινÜ σαν αξßες αναντικατÜστατες και γ) την αντιδραστικÞ ιδεολογßα, απü τις τÜξεις που βρßσκονται στον ξεπεσμü τους και τις Ýχουν παραμερßσει Üλλες ιστορικÝς δυνÜμεις. Οι δýο αυτÝς τελευταßες τÜσεις εßναι ιδεαλιστικÝς στη κοσμοθεωρßα τους, γιατß βρßσκουν σ’ αυτÞ τα επιχειρÞματα που τους χρειÜζονται για να αποδεßξουν την αιωνιüτητα των κοινωνικþν, ηθικþν, πνευματικþν αξιþν που αντιπροσωπεýουν κι επομÝνως και την αιþνια αξßα στο δικü τους κοινωνικü σýστημα. (…) Απü την ιστορßα παρατηροýμε πως τις μεγÜλες κοινωνικÝς μεταβολÝς δεν τις ακολουθοýν με τον ßδιο ρυθμü οι μεταβολÝς στα πνευματικÜ φαινüμενα. ΠολλÝς αντιλÞψεις, θρησκευτικÝς, φιλοσοφικÝς, ηθικÝς, αισθητικÝς, που ανταποκρßνονται σ’ Ýναν προηγοýμενο τρüπο ζωÞς, επιζοýνε κι ýστερα απü τις μεταβολÝς που αλλÜζουνε τη συγκρüτηση μιας κοινωνßας. Οι αντιλÞψεις üμως αυτÝς εßναι προορισμÝνες αργÜ Þ γρÞγορα να παραμεριστοýνε και να εξαφανιστοýν Þ να αλλÜξουνε και να προσαρμοστοýνε στις νÝες καταστÜσεις».
Και τüνιζε üτι:
«Μ’ üλο που οι πνευματικÝς αντιλÞψεις δεν παßζουνε τον πρωταρχικü κýριο ρüλο στην ιστορικÞ εξÝλιξη, αποτελοýνε σπουδαßα κοινωνικÞ δýναμη. Εßναι κι αυτÝς μια πραγματικüτητα».
ΑρχοντιÜ, συνÝπεια, τελειομανßα. Σ’ αυτÞ τη μνημüσυνη αναφορÜ μας, δßνουμε το λüγο σε προσωπικüτητες που γνþρισαν και μελÝτησαν τον ΑυγÝρη. Ο ΒÜρναλης στα «ΦιλολογικÜ ΑπομνημονεýματÜ» του θυμüταν üτι στη 1η 10ετßα του 20οý αιþνα, στο φιλολογικü καφενεßο της ΔεξαμενÞς ο φßλος του:
«Ο ΑυγÝρης με το τετρÜγωνο πιγοýνι, το μεγÜλο ηπειρþτικο κεφÜλι και τα μυωπικÜ γυαλιÜ του εδÝσποζε. Ητανε φτασμÝνος πια ποιητÞς, (…) προικισμÝνος με πολλÞ ευαισθησßα κι ασφαλÞ κρßση και με νοσηρÞ σχεδüν συνεßδηση της τελειüτητας. ¼,τι Ýγραψε εßναι αριστουργηματικü. Δυστυχþς Ýγραψε πολý λßγα (σ.σ. εννοεß ποιÞματα). Του αναχαßτισε τη δημιουργικÞ του δραστηριüτητα ο τρüμος της τελειüτητας».
Ο ΜÞτσος Αλεξανδρüπουλος γρÜφει üτι:
«το Ýργο του ΑυγÝρη εßναι Ýργο σημερινü, με την επικαιρüτερη σημασßα. Εßναι Ýνα Ýργο για τον Üνθρωπο και τη χιλιοπροδομÝνη του μοßρα. ¸ργο, που εßναι στην ουσßα Πüλεμος απü το ßδιο πÜντοτε μετερßζι, που διÜφορα λαγοýμια θεατÜ κι αθÝατα το κÜνουν να επικοινωνεß με κÜποιες θεμελιþδεις θÝσεις κι αξßες που ανÞκουν και στα χρüνια αυτÜ, στη μαýρη τριετßα (1967-1969), αλλÜ ανÞκουν και στα παλιüτερα και στα ακüμα παλιüτερα και σε κεßνα που ακüμα δεν Þρθαν μα θα ‘ρθουν, Ýρχονται».
ΕξÜλλου, αυτÞ η διαλεκτικÞ σκÝψη του Αλεξανδρüπουλου για τους μÝλλοντες καιροýς, διατυπþθηκε απü τον ΑυγÝρη και ποιητικÜ:
«Μα οι μÝρες Ýρχονται, Ýρχονται οι μÝρες
και δε θ’ αργÞσουν
Ο λüγος ο προφητικüς δε θ’ αναιρεθεß
και δε θα χαθεß στων καιρþν τα γυρßσματα».
Ο Νßκος Εγγονüπουλος θεωροýσε üτι:
«’Οσο θα περνÜ ο καιρüς, τüσο θα τρανεýει το üνομα του ΜÜρκου ΑυγÝρη, τüσο πιο πολý θα φανερþνεται η μεγÜλη σημασßα της δουλιÜς του μÝσα στο πνευματικü ελληνικü στερÝωμα».
Ο ΓιÜννης Τσαροýχης Ýλεγε:
«Στον ΑυγÝρη η πρþτη ýλη δημιοýργησε το Ýργο, ενþ σε Üλλους το Ýργο καλýπτει την ανυπαρξßα πρþτης ýλης… Εßχε την απλüτητα της αληθινÞς αρχοντιÜς. Την αρχοντιÜ του, που Þτανε πρþτα απ” üλα πνευματικÞ, Þθελε να τη δþσει σε üλους. Αν στην ευγÝνειÜ του προσθÝσουμε τον πραγματισμü του, τη γνþση της ζωÞς, θα μποροýσαμε να εξηγÞσουμε τη γοητεßα που εξασκοýσε η προσωπικüτητÜ του. Ο Δßκαιος αυτüς Þταν Ýνας απü τους λßγους ανθρþπους που μ” Ýκαναν να νοσταλγþ την ΕλλÜδα».
Ο ΑλÝξης Αργυρßου σημειþνει üτι:
«Η Ýντονη παρουσßα του απü το 1945 κι Ýπειτα, σε συνδυασμü με τη πλατιÜ του καλλιÝργεια κι ενημÝρωση συνÝβαλαν στο να θεωρηθεß ο πρýτανης των μαρξιστικþν κριτικþν της γενιÜς του, στην οποßα συμπεριλαμβÜνονται ο ΒÜρναλης κι ο Γληνüς».
Ο ΜιχÜλης ΠαπαúωÜννου Ýγραφε:
«Πολý λßγοι απü τους ¸λληνες λογοτÝχνες γνþριζανε τüσο καλÜ τη ποßηση, τη πεζογραφßα, το θÝατρο, το δοκßμιο, τη φιλοσοφßα της Ευρþπης και της ΑμερικÞς, üσον ο ΑυγÝρης. Τα κýρια ρεýματα της ξÝνης σκÝψης τα εßχε παρακολουθÞσει σα πιστüς, με το πÜθος του οπαδοý. Μποροýσε να τα απολαμβÜνει σαν Üνθη του καλοý, Þ ýστερα, στη περßοδο του διαφωτισμοý του, να τα ελÝγχει, να τα κρßνει σαν Üνθη του κακοý. Εμεινε πιστüς στον üρκο του, δε σÜλεψε, δε δεßλιασε, Ýμεινε στις επÜλξεις, δυσκολοπλησßαστο παρÜδειγμα αγωνιστÞ, διανοοýμενου υπερασπιστÞ της κομμουνιστικÞς ιδÝας».
Η ποßηση του ΑυγÝρη εßναι λιτÞ, ουσιαστικÞ και παλλüμενη και συχνÜ αποκτÜει το ειδικü αισθητικü βÜρος του καßριου λüγου. Στην τελευταßα του ποιητικÞ συλλογÞ, με το θÜνατο να τον καρτερεß κιüλας, η υπαρξιακÞ του αγωνßα εκβλασταßνει στßχους με επαναστατημÝνη θλßψη για την Üτεγκτη βιολογικÞ ειμαρμÝνη. Και η προθανÜτια, θα λÝγαμε, αυτÞ ποßηση του δßνει Ýνα καινοýργιο ýψος στην ποιητικÞ του ποιüτητα.
Σαν κριτικüς ο ΜÜρκος ΑυγÝρης διÝθετε πρωτüφαντη οξυδÝρκεια, κοφτερÞ, αποδεικτικüτητα και δýναμη ανÜλυσης. Η μεγÜλη καλλιÝργεια του εξþπλιζε την Ýμφυτη οξυδÝρκεια του και τον τοποθÝτησε ανÜμεσα στα κορυφαßα κριτικÜ πνεýματα της νεþτερης ελληνικÞς εποχÞς. ΣτρατευμÝνος στα ιδανικÜ του, προφυλÜχτηκε απü το πλατý πνεýμα του, Ýτσι που ν' απüφýγη μονομÝρειες και μεροληψßες. Και δεν αρνÞθηκε την αξßα ποιητþν που ανÞκαν σε Üλλες ιδεολογßες απü τη δικÞ του. ΠαρÜδειγμα τα πολý επαινετικÜ κεßμενα γιÜ τον ΣεφÝρη, οι ανεπιφýλαχτοι Ýπαινοι, γιÜ τον 'Ελýτη, και η μεγÜλη εκτßμηση ποý συχνÜ εξÝφραζε γιÜ την ποßηση του Ν.Δ. Καροýζου. Ο ΜÜρκος ΑυγÝρης με το καθüλου κριτικü του Ýργο και ιδιαßτερα των τελευταßων του χρüνων φωτßζει με διεισδυτικü φως τη ΝεοελληνικÞ λογοτεχνßα, και υποχρεþνει κÜθε σοβαρü μελετητÞ και τþρα και σε κÜθε μελλοντικÞ εποχÞ να λογαριÜζη σοβαρÜ τις απüψεις του βαθυστüχαστου, του μεγÜλου κριτικοý.
ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΓΕΡΗΣ
"Γιατρüς" του λαοý και των ΓραμμÜτων (εκ της ΑΥΓΗΣ)
¹ταν 8 του Ιοýνη, 34 χρüνια που το παρÜνομο τüτε ΚΚΕ, η γενιÜ της ΕθνικÞς Αντßστασης, η προοδευτικÞ διανüηση, η ελληνικÞ και ξÝνη λογοτεχνßα Ýχασαν Ýναν αφοσιωμÝνο "θερÜποντÜ" τους. Τον ΜÜρκο ΑυγÝρη.Τον σπουδαßο πνευματικü "καθοδηγητÞ", του οποßου, Ýστω και Ýνα ελÜχιστο ανÜλογο εκλεßπει στις μÝρες μας. Κι εßναι αυτüς Ýνας επιπλÝον λüγος, με την ευκαιρßα της περασμÝνης επετεßου του θανÜτου του, να μνημονεýσουμε την απουσßα του, εκτüς απü τον κýριο, που εßναι: να παρακινηθοýν, Ýστω και λßγο απü το σημεßωμÜ μας, οι νεολαßοι να διαβÜσουν το Ýργο του, το λογοτεχνικü κι οπωσδÞποτε το θεωρητικü-κριτικü περß λογοτεχνßας, γιατß μ' αυτü θα μÜθουν να ξεχωρßζουν την αληθινÞ λογοτεχνßα απü τα, πλεονÜζοντα σÞμερα,... απονÝρια της. ΔιαβÜζοντας το Ýργο του θα αφουγκραστοýν το, τüσο επßκαιρο σÞμερα, μÞνυμÜ του:
"Σ' αυτü τον τüπο, που η φωνÞ
πνßγεται μÝσα στο λαρýγγι,
τη λÝξη θÝλω, ζητÜω τη λÝξη σÜλπιγγα
που ρßχνει τα τεßχη της Ιεριχþς
και ξυπνÜει τους κεκοιμημÝνους…"
"ΜÝσα στις ýπουλες ενÝδρες των καιρþν
Ýτοιμος πÜντα να ‘σαι
γι' αντßσταση κι Üγριον αγþνα.
Κι αν τüχει η μοßρα σου να πÝσεις
βÜστα ακüμα,
μη πεις ποτÝ, ψυχÞ μου παραδþσου"
"ΝÝστορα" των Ελληνικþν ΓραμμÜτων τον εßπανε τον ΜÜρκο ΑυγÝρη. Το μυθικü üνομα δüθηκε στον ΑυγÝρη, γιατß εκεßνος υπÞρξε σýμβολο και ορüσημο των ΓραμμÜτων και της ελληνικÞς προοδευτικÞς σκÝψης στον αιþνα μας. Ηταν, εξÜλλου, αρχαιομαθÞς, γλωσσομαθÞς, εξαßρετος ποιητÞς, αλλÜ και πρωτοπüρος - και ιδιοφυÞς - (üπως χαρακτηρßστηκε) θεωρητικüς και κριτικüς της ελληνικÞς και ξÝνης λογοτεχνßας, ο "μαθητεýσας" με το πνεýμα του "θεμελιωτÞ" της θεωρßας και της κριτικÞς της λογοτεχνßας Μπελßνσκι.
Ο ΑυγÝρης, γιος φαρμακοποιοý στην Καρýτσα της Ηπεßρου, γεννÞθηκε στις 14/2/1884. Γεþργιος Παπαδüπουλος το üνομÜ του στα επßσημα χαρτιÜ, αλλÜ ως ΜÜρκος ΑυγÝρης θα "ζει" στα ΕλληνικÜ ΓρÜμματα, στην αγωνιστικÞ ιστορßα του λαοý μας και στα τιμητικÜ "κατÜστιχα" του κüμματüς του, του ΚΚΕ. Και θα "ζει" üπως ποιητικÜ "προφÞτευσε":
"ΜÝσα στους αγνþστους αδελφοýς που Ýρχονται
θα ζÞσω λÜμποντας κι üλο λÜμποντας,
μÝσα στις γενιÝς θα πορεýομαι
και θα υψþνω ολοÝνα το ανÜστημÜ μου".
Ο "γιατρüς", üπως τον αποκαλοýσαν μÝχρι τÝλους οι σýντροφοι και φßλοι του, απü νÝος "θερÜπευε" και τα ΓρÜμματα. Απü τα 1910 αρχßζει να ερευνÜ, να μελετÜ και να θÝτει συστηματικÜ κοινωνικÜ κριτÞρια για το ρüλο της λογοτεχνßας, αλλÜ και της κριτικÞς της, γρÜφοντας διαχρονικÞς αξßας θεωρητικÜ Ýργα γýρω απü την ξÝνη και την ελληνικÞ λογοτεχνßα. Ταυτüχρονα, μεταφρÜζει ΑριστοφÜνη, ΣοφοκλÞ, Ευριπßδη, Γκαßτε, Ιψεν, ΛÜτσκο, Ουγκþ, Μαßτερλιγκ. Συναναστρεφüμενος, απü τη 1η 10ετßα του αιþνα μας, τους πρωτοπüρους σοσιαλιστÝς διανοοýμενους στο φιλολογικü καφενεδÜκι της "ΔεξαμενÞς", üπου γνωρßζεται και με τη ΓαλÜτεια ΚαζαντζÜκη (με την οποßα παντρεýτηκε μετÜ το διαζýγιü της με τον ΚαζαντζÜκη, με κουμπÜρα την αδελφÞ της, την Ελλη Αλεξßου) συνεπαßρνεται ολοκληρωτικÜ με την ΟκτωβριανÞ ΕπανÜσταση.
ΜετÜ τη ΜικρασιατικÞ ΚαταστροφÞ υπηρετεß στο υπουργεßο Παιδεßας ως επüπτης των εκδüσεων των σχολικþν βιβλßων και ο μÝγιστος "δÜσκαλος" του λαοý μας ΔημÞτρης Γληνüς τοý αναθÝτει την επιμÝλεια των πρþτων διδακτικþν βιβλßων της δημοτικÞς γλþσσας.
ΑυτÞ τη 10ετßα μεγεθýνεται παρÜλληλα και το ιατρικü του κýρος, με σπουδÝς ΥγιεινÞς της Εργασßας στο Παρßσι, εξ ου και διορßζεται ΕπιθεωρητÞς ΥγιεινÞς της Εργασßας στο υπουργεßο Εργασßας (1926-1947). Με μελÝτες στη Γερμανßα για το θεσμü της ΚοινωνικÞς ΑσφÜλισης, εξ ου και η εισηγητικÞ συμμετοχÞ του στις προπαρασκευαστικÝς εργασßες του υπουργεßο Εργασßας για τη θεσμοθÝτηση της ΚοινωνικÞς ΑσφÜλισης. Με το εκτενÝς βιβλßο του "Η ΚοινωνικÞ ΑσφÜλισις Κι Η Δημüσια Υγεßα", που επßσης συνÝβαλε τα μÝγιστα στη θεμελßωση του θεσμοý στην ΕλλÜδα. Με την πολυετÞ ιδιüτητα του μονßμου συνÝδρου του ΤμÞματος Εργασßας της "Κοινωνßας των Εθνþν".
Και μüνο η παρÜθεση των τßτλων του τερÜστιου -και σε üγκο- ποιητικοý, θεωρητικοý - αισθητικοý, πεζογραφικοý Ýργου του θα απαιτοýσε αρκετÝς σελßδες. ΠολλÝς σελßδες θα απαιτοýσαν και η ιδρυτικÞ συμβολÞ του στην Εταιρεßα ΕλλÞνων Λογοτεχνþν,η αγωνιστικÞ και πολýτροπη πνευματικÞ δρÜση του, η ζωÞ του μÝσα στη συγγραφικÞ οικογÝνεια των Αλεξßου και με τη γυναßκα του, ΓαλÜτεια ΚαζαντζÜκη, (τη πρωτοκüρη του Στυλιανοý Αλεξßου) που πÝθανε το 1962, βυθßζοντας σε μÝγα πÝνθος τον ΑυγÝρη. Ευτυχþς δßπλα του, μÝχρι τη στερνÞ του þρα, στÜθηκε στοργικÞ σε üλα του τα βÜσανα, η ¸λλη Αλεξßου.
Ο ΜÜρκος ΑυγÝρης ζυμωμÝνος θεωρητικÜ απü πολý νωρßς με τις μαρξιστικÝς ιδÝες, γιγÜντωσε τη μαρξιστικÞ του συνεßδηση με τη στρατολüγησÞ του -απü τον Κþστα Καραγιþργη- πρþτα στο ΕΑΜ, του οποßου διατÝλεσε Γενικüς ΓραμματÝας μετÜ την Ýξοδο του Νßκου Καρβοýνη στο Βουνü, και μετÜ στο ΚΚΕ. Στο ΚΚΕ εντÜχθηκε το 1944 (σýμφωνα με μαρτυρßα της ¸λλης Αλεξßου), στο οποßο παρÝμεινε πιστüς μÝχρι το θÜνατü του.
ΥποδειγματικÜ σεμνüς αυτüς ο μÝγας διανοοýμενος, μας διδÜσκει με τις παρακÜτω αυτοβιογραφικÝς - και αυτοκριτικÝς - του μνÞμες:
"ΚÜτω απü τη τερÜστια εντýπωση της μεγÜλης ΡωσικÞς ΕπανÜστασης απü τη μια μεριÜ κι ýστερα κÜτω απü τις συνÝπειες της μικρασιατικÞς καταστροφÞς πολλοß διανοοýμενοι -κι εγþ μαζß τους- Ýνιωσαν βαθιÜ πως οι εθνικοß σοβινισμοß και το καταχτητικü πνεýμα με τους πολÝμους Þταν ολÝθρια για τον πολιτισμü, για τις ανθρþπινες αξßες και ιδιαßτερα για τους μικροýς λαοýς, üπως η ΕλλÜδα, που μποροýσαν να γßνουν βορÜ των ισχυρþν και να εξαφανιστοýν σαν ελεýθεροι λαοß. Και μüνο αν στερÝωνε ο σοσιαλισμüς, που Þταν κατÜ των πολÝμων και του κατακτητικοý ιμπεριαλισμοý, θα μποροýσαν üλοι να ζÞσουν Þσυχα και δημιουργικÜ. Με το εργατικü ελληνικü κßνημα και το σοσιαλισμü Üλλαξε και στον τüπο μας η κοινωνικÞ και πολιτικÞ ατμüσφαιρα. ΘεωρητικÜ εßχα απü τüτε προσχωρÞσει στο μαρξισμü και μ' αχüρταγη περιÝργεια Ýπεσα στη μελÝτη της μαρξιστικÞς φιλοσοφßας. Ομως, δεν πÞγα πÝρα απü τον ΠαπαναστÜση. Αργοπüρησα πολý να βγÜλω απü πÜνω μου τις ιδεαλιστικÝς επιδρÜσεις. Μüνο με τη δικτατορßα του ΜεταξÜ Ýνιωσα πως Ýπρεπε να μπω ξανÜ στη σχολÞ του λαοý και να λÜβω μÝρος στους αγþνες του (... ) Δεν υπÞρχε πια περιθþριο για καμιÜ Üλλη κοινωνικÞ τοποθÝτηση".
"ΜπÞκα στις αγωνιζüμενες τÜξεις του λαοý. Ετσι συντüνισα το βÞμα μου με το βÞμα της ιστορßας. ΜÝσα στις τÜξεις του λαοý γνþρισα την ψυχικÞ του Ýξαρση και την ηθικÞ του μÝθη. Σ' αυτüν τον αγþνα πÞρα περισσüτερα απ' üσα Ýδωσα.Η ζωÞ μου σαν πνευματικοý ανθρþπου δικαιþθηκε και απüκτησε νüημα. ΒÝβαια, εγþ δεν εßχα στο ενεργητικü μου κανÝνα πνευματικü κεφÜλαιο, üμως, θα μποροýσα να καυχηθþ, üπως ο Αισχýλος, πως πολÝμησα στο Μαραθþνα κι εßναι αυτü η μüνη μεγÜλη μου αρετÞ. Ετσι, θα μποροýσε και για μÝνα να γραφτεß στον τÜφο μου «ΠÞρε μÝρος στην ΕθνικÞ Αντßσταση» και αυτü θα 'ταν αρκετü για την ευθανασßα ενüς ανθρþπου".
Τη σεμνÞ, γεμÜτη κομμουνιστικü και πατριωτικü Þθος, επιθυμßα του εκπλÞρωσε η Ελλη Αλεξßου, γρÜφοντας στο μνÞμα του, τη λιτÞ επιγραφÞ "ΠÞρε μÝρος στην ΕθνικÞ Αντßσταση".
ΞεκλÝβω απü τις σελßδες του εξαßρετου λüγιου φßλου Νßκου ΣαραντÜκου, το κÜτωθι στιγμιüτυπο (Νßκο σε ευχαριστþ πολý).
To 1912, στο χωριü ΚρÜσι του νομοý Ηρακλεßου, μια παρÝα νÝοι μαζεýτηκαν για να περÜσουν το καλοκαßρι. Τους βλÝπετε αριστερÜ, και δεν Ýχω την απαßτηση να τους αναγνωρßσετε, παρüλο που σαν ονüματα οι πιο πολλοß εßναι πασßγνωστοι. Λοιπüν, απü αριστερÜ προς τα δεξιÜ: ΓαλÜτεια ΚαζαντζÜκη, ¸λλη Αλεξßου, ΜÜρκος ΑυγÝρης, Κþστας ΒÜρναλης, Νßκος ΚαζαντζÜκης κι ο λιγüτερο γνωστüς Χαρ. Στεφανßδης. Τη φωτογραφßα την Ýβγαλε ο ΛευτÝρης Αλεξßου, ο αδελφüς της ¸λλης και της ΓαλÜτειας, που Þταν κι αυτüς στη παρÝα.
ΒÜρναλης, ΑυγÝρης και ΚαζαντζÜκης κüντευαν τα τριÜντα, κι εßχαν αρχßσει να αποκτοýν Ýνα üνομα στα γρÜμματα. ¼λοι εßχαν φÝρει μαζß τους τα χαρτιÜ τους, κÜτι γρÜφανε Þ κÜτι μεταφρÜζανε. Το ΚρÜσι εßναι ημιορεινü χωριü κι οι διακοπÝς τους Þταν διακοπÝς δημιουργικÞς εργασßας, τουλÜχιστον για τον ΚαζαντζÜκη, που τηροýσε με θρησκευτικÞ ευλÜβεια το πρüγραμμÜ του: ξυπνοýσε στις 6 το πρωß, κι Ýγραφε Þ διÜβαζε þς το μεσημÝρι, κι ýστερα απü τη σιÝστα πÜλι ως το δειλινü, που Ýβγαιναν üλοι για περßπατο και μετÜ για βραδινü φαγητü. Κοιμοýνταν μαζß με τη ΓαλÜτεια (εßχαν παντρευτεß τον περασμÝνο χρüνο) σ’ Ýνα παταρÜκι, ονταδÜκι το λÝει η Αλεξßου στο «Για Να Γßνει ΜεγÜλος», Στα αριστερÜ της φωτογραφßας, βλÝπουμε τη σκÜλα που ανÝβαινε στο ονταδÜκι.
Οι Üλλοι δεν εßχαν την προσÞλωση του ΚαζαντζÜκη, ξυπνοýσαν πολý αργüτερα και με το πÜσο τους. Στο σπßτι υπÞρχε και μια τρÜπουλα, αυτÞ της φωτογραφßας ßσως, και μια μÝρα, μετÜ το μεσημεριανü, στρþθηκαν στο πüκερ ΑυγÝρης, ΒÜρναλης, ΛευτÝρης και ΓαλÜτεια, ως το βρÜδυ. Την Üλλη μÝρα, το ßδιο. Ο ΚαζαντζÜκης δεν Üλλαζε οýτε κεραßα το πρüγραμμÜ του, δουλειÜ. Τη 3η μÝρα, κατεβαßνοντας απü το ονταδÜκι μετÜ τη σιÝστα ο ΚαζαντζÜκης τους εßδε να συνεχßζουν το χαρτß και ξÝσπασε:
-«Μα επιτÝλους, δεν ντρÝπεστε, Üνθρωποι με τüσα προσüντα; Δεν ντρÝπεστε να το ρßχνετε στα χαρτιÜ; ΝτροπÞ σας! Κι αν δεν θÝλετε να γρÜφετε ποιÞματα, φτιÜξτε τουλÜχιστον επιγρÜμματα»! Κι Üρπαξε τη τρÜπουλα, την Ýκανε κομμÜτια κι ýστερα καταγανακτισμÝνος βγÞκε Ýξω και πÞρε ν’ ανεβαßνει το βουνü. Οι Üλλοι Ýμειναν αποσβολωμÝνοι, αλλÜ τελικÜ αντß να οργιστοýν ακολοýθησαν τη συμβουλÞ του και πρÜγματι, το Ýριξαν στα σατιρικÜ επιγρÜμματα, κι üταν επÝστρεψε απü το βουνü συνÝχισαν üλοι μαζß να σκαρþνουν κι Üλλα. ΜερικÜ τα διασþζει η ¸λλη Αλεξßου στο βιβλßο που εßπαμε, απ’ üπου ξεσηκþνω Ýνα για τον ΒÜρναλη:
Ο ΠÞγασος στα σκÝλια σου κατÜντησε γαúδοýρι
εσý τον πας στα Ηλýσια κι αυτüς σε πÜει στ’ αχοýρι.
Πρüκειται για υπαινιγμü για το ποßημα «Θυσßα» του ΒÜρναλη, που λÝει «κι Üμε να φÝρεις απ’ τ’ αχοýρι / το διχρονßτικο γαúδοýρι / το βαρβÜτο».
Μια βραδιÜ, εκεß που παßζοντας κουβεντιÜζαν για τον θÜνατο, τους Þρθε να δηλþσουν ποια χρονιÜ πρüκειται να πεθÜνουν -και μÜλιστα Ýγραψαν τις προβλÝψεις τους σε μια απü τις πρþτες σελßδες ενüς βιβλßου, του γαλλικοý λεξικοý Petit Larive et Fleury. ¼πως παρατηρεß η Αλεξßου, επειδÞ Ýτυχε να το γρÜψουν σε λεξικü, σþθηκε, γιατß τα λεξικÜ εßναι τα πιο μακρüβια βιβλßα σε Ýνα σπßτι. Τα Üλλα δανεßζονται, κλÝβονται, χÜνονται.
Να η σελßδα με τις προβλÝψεις, Ýνα ενδιαφÝρον ντοκουμÝντο που, üπως εßδα, δεν Ýχει ανεβεß στο Διαδßκτυο (αν και Ýχει αναδημοσιευτεß σε εφημερßδες). ΠÜνω και αριστερÜ, η πρüβλεψη του ΜÜρκου ΑυγÝρη, που υπογρÜφει με τα πραγματικÜ του αρχικÜ (Γ.Π., λεγüταν Γιþργος Παπαδüπουλος). ΓρÜφει: «Τα πρÜγματα με σπρþχνουν να πεθÜνω ως το 1917». Εßχε χÜσει τη μητÝρα του απü φυματßωση και φοβüταν πως θα πÜει απü την ßδια αρρþστια -που τον καιρü εκεßνο Ýκανε θραýση. (Για την ιστορßα, πÝθανε το 1973. στα 89 του χρüνια).
Στο κÝντρο, η πρüβλεψη του ΚαζαντζÜκη, που την υπογρÜφει με το γνωστü του Ν σαν αετüς με ανοιγμÝνα φτερÜ: «ΛÝω να πεθÜνω στα 1966, Αýγουστο μÞνα». ¸πεσε Ýξω εννιÜ χρüνια, πÝθανε το 1957 (γεννημÝνος το 1883). ΠÜντως, Þταν αυτüς που Ýκανε την πιο σωστÞ πρüβλεψη.
Απü κÜτω, ο ΛευτÝρης Αλεξßου (1890-1964) Ýκανε την πιο απαισιüδοξη πρüβλεψη «Εγþ θα πεθÜνω στα 1914, Ιοýλιο μÞνα» -κι Ýπεσε 50 χρüνια Ýξω.
Κι ακüμα πιο κÜτω ο ΒÜρναλης, που υπογρÜφει Κ.Ι.Β. (ΓιÜννης ο πατÝρας του) δεν προσδιορßζει χρονολογßα θανÜτου: «ΠÜντως να ζÞσω ως τα 1930 -αλλÜ θα πεθÜνω αργüτερα». ΠÝθανε τον ΔεκÝμβρη του 1974, στα 90 του, Ýνα χρüνο μετÜ τον συνομÞλικü του τον ΑυγÝρη.
Οι κοπÝλες της παρÝας μÜλλον δεν Ýκαναν πρüβλεψη.
Με τον τßτλο «Πρωτοπüροι» κυκλοφüρησε το 1930-31 Ýνα «περιοδικü της προχωρημÝνης διανüησης», üπως Þταν ο υπüτιτλüς του, που εκδιδüταν απü ομÜδα αριστερþν λογοτεχνþν-καλλιτεχνþν, με ψυχÞ τους τον ΠÝτρο Πικρü και με την υποστÞριξη του ΚΚΕ. Στα τÝλη του 1931 το ΚΚΕ Þρθε σε σýγκρουση με τον Πικρü κατηγορþντας τον (üχι τελεßως αβÜσιμα) üτι χρησιμοποιεß το περιοδικü για προσωπικÞ προβολÞ του, οπüτε η υπüλοιπη συντακτικÞ ομÜδα αποχþρησε και εξÝδωσε το περιοδικü «ΝÝοι Πρωτοπüροι», με το οποßο συνεργÜστηκαν πολλοß αριστεροß και κομμουνιστÝς λογοτÝχνες και διανοοýμενοι, Ýως το 1936 που το περιοδικü Ýκλεισε με τη δικτατορßα του ΜεταξÜ.
Τον Αýγουστο του 1943 με πρωτοβουλßα του ΕΑΜ εκδüθηκαν πÜλι οι Πρωτοπüροι, φυσικÜ παρÜνομοι, αλλÜ με χαρακτηριστικÜ που προσιδιÜζουν σε νüμιμο Ýντυπο: τακτικÞ κυκλοφορßα, τιμÞ πþλησης, ακüμα και στÞλη αλληλογραφßας. ΕπειδÞ üμως το περιοδικü Þταν παρÜνομο, οι συνεργÜτες του υπÝγραφαν με ψευδþνυμα, εκτüς απü üσους εßχαν βγει στο αντÜρτικο. ¸τσι, ας ποýμε, μπορεß ο Γιþργος Λαμπρινüς να υπÝγραφε με το üνομÜ του, αλλÜ οι περισσüτερες συνεργασßες Þταν Þ ανυπüγραφες Þ ψευδþνυμες: ως Μ. Αλκαßος υπογρÜφει Ýνα διÞγημÜ του ο Ηλßας ΒενÝζης, ως Α. Ταπεινüς Ýδωσε το ποßημα «ΑθÞνα 1943» ο Νßκος Καββαδßας, ενþ ο ΜÜρκος ΑυγÝρης, που Þταν στυλοβÜτης του περιοδικοý υπÝγραφε Μ. Στεφανßδης (ψευδþνυμο του ψευδωνýμου, αφοý το κανονικü του üνομα Þταν Παπαδüπουλος).
Εδþ μιας κι εξακολουθþ να… κλÝβω τον Νικüλα, θα κÜνω μια παρÝνθεση να βÜλω το ποßημα του Νßκου Καββαδßα, ως Α. Ταπεινüς, «ΑθÞνα 1943»
ΑΘΗΝΑ 1943
Οι δρüμοι κüκκινες γιομÜτοι επιγραφÝς
τρανÜ την þρα διαλαλοýν την ορισμÝνη.
ΑγÝρας πνÝει βορεινüς απ' τις κορφÝς
κι αργοσαλεýουνε στα πÜρκα οι κρεμασμÝνοι.
Μες στην ΑθÞνα üλα τα πρüσωπα βουβÜ
και περπατÜν αργÜ στους δρüμους "εν κινδýνω"
ως τις εφτÜ που θ' ακουστεß "ΣιστÜς ΜοσκβÜ"
και στις οχτþ (βαλ' το σιγÜ) "Εδþ Λονδßνο".
Φýσα ταχιÜ σπιλιÜδα, φýσα βορεινÞ.
Γραßγο μου κατρακýλα απ' την Κριμαßα.
ΚατÜ τετρÜδας παν στο δρüμο οι γερμανοß
κÜτου απü μαýρη, κακορßζικη σημαßα.
ΜÞνα το μÞνα και πληθαßνουν οι πιστοß,
þρα την þρα και φουντþνει το μελßσσι
ως τη στιγμÞ που μες στους δρüμους θ' ακουστεß
η μουσικÞ που κÜθε στüμα θα λαλÞσει.
Περιοδικü "ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ" Α. Ταπεινüς (Ν. Καββαδßας) ΔεκÝμβρης 1943
ΤÝλος ΠαρÝνθεσης συνεχßζω στου Νßκου…
Οι Πρωτοπüροι εξÝδωσαν πÝντε τεýχη, Ýως τον ΔεκÝμβριο του 1943. Δεν ξÝρω για ποιον λüγο διακüπηκε η Ýκδοση, αν δηλαδÞ υπÞρξαν τεχνικÝς δυσκολßες Þ αν Ýγινε η επιλογÞ να διοχετευτοýν οι προσπÜθειες στο εβδομαδιαßο περιοδικü ΚαλλιτεχνικÜ ΝÝα που κυκλοφοροýσε νüμιμα.
ΠÝρα απü ποιÞματα και διηγÞματα, οι Πρωτοπüροι δημοσßευαν και κριτικÜ κεßμενα. Σε κÜποια απü αυτÜ γßνεται καλοπροαßρετη κριτικÞ σε λογοτÝχνες οι οποßοι δεν ανÞκαν στην ΑριστερÜ, σε μια προσπÜθεια συζÞτησης, προσÝγγισης Þ προσεταιρισμοý τους. ¸τσι, στο 3ο τεýχος δημοσιεýτηκε κριτικÞ στο «Δαιμüνιο» του Γ. ΘεοτοκÜ, ενþ στο 2ο τεýχος δημοσιεýτηκε μια συνολικÞ κριτικÞ του Ýργου του Μ. ΚαραγÜτση, η οποßα προκÜλεσε, στο 4ο τεýχος, την απÜντηση του ενδιαφερüμενου, Ýστω και με ψευδþνυμο -δÞθεν üτι πρüκειται για «φßλο του ΚαραγÜτση».
ΤÝλος –προς το παρüν- απü τον ΣαραντÜκο.
===========================================
¸ργα του:
Τραγοýδι της τÜβλας, ΑθÞνα 1908
Ο Σικελιανüς, η ποßηση του, το θÝατρü του – κριτικüς απüλογος, ΑθÞνα 1952
ΚριτικÜ – ΑισθητικÜ – ΙδεολογικÜ, ΒουκουρÝστι 1959
ΕισαγωγÞ στην νεοελληνικÞ λογοτεχνßα & Η ελληνικÞ ποßηση, ΒουκουρÝστι 1964
¢παντα, τüμοι τρεις, ΑθÞνα 1964–1966
ΞÝνοι λογοτÝχνες, ΑθÞνα 1966
¸λληνες λογοτÝχνες, ΑθÞνα 1966
Η παγκüσμια Ýρις, ΑθÞνα 1967 (;)
Αντßδρομα και παρÜλληλα, ποιÞματα, ΑθÞνα 1969
ΦωνÝς της νýχτας, δþδεκα ποιÞματα, ΑθÞνα 1970
ΕισαγωγÞ στην ελληνικÞ ποßηση, ΑθÞνα 1971
ΘεωρÞματα, ΑθÞνα 1972
¢παντα ποιητικÜ, ΑθÞνα 1975
=======================================
Η ΒÜβω Η ΤασιÜ
Σαν Þρταν Üμετροι οχτροß
το πÞραν τ' üμορφο καστρß.
Εσýραν σκλÜβους, νιοýς και νιÝς,
πÞραν κι ασÞμια θημωνιÝς.
Οχτρüς το ΓιÜννο 'ποθυμÜ,
μα 'κειüς στο σπßτι πολεμÜ,
γýρω-τριγýρω 'χουν ερτεß
μ' αυτüς αλÜργα τους κρατεß.
ΚοντÜ του η βÜβω η ΤασιÜ,
βÜνει καινοýργια φορεσιÜ.
Η νιÜ γυναßκα του Μαρþ,
κÜνει στο 'κüνισμα σταυρü.
Και τ' Üστρι, η κüρη τ' η ΑυγÞ,
σκυμμÝνη κÜνει προσευκÞ.
Σα φüρεσε τη φορεσιÜ,
του εßπ' η βÜβω η ΤασιÜ:
-'"Ακου παιδß μου 'συ ΓιαννιÜ,
μη μας ντροπιÜσεις τη γενιÜ.
¸χεις γυναßκα που 'ναι νιÜ
και κοπελλοýδα παρανιÜ,
δþσε σε 'μας μια μαχαιριÜ
κι ýστερα βÜλε μας φωτιÜ
και μεσ' τη πρþτη την αυγÞ,
πετÜξου 'συ μεσ' τη σφαγÞ".
-"ΜÜννα μου, δüσμου την ευχÞ".
-"Μ' üλη μου, γιÝ μου τη ψυχÞ,
αρκοýδι να 'βγεις το ταχý"!
ΚατÜστηθα τη μαχαιριÜ,
εδÝχτηκ' ýστερ' η γριγιÜ.
Η νιÜ γυναßκα τ' η Μαρþ,
τον Üσπρον Ýδωκε λαιμü,
κÜτ' απ' τ' ολüξανθα μαλλιÜ,
κοντÜ στις δυü σειρÝς φλουριÜ.
ΜÝσα στο χÝρ' η ΑυγÞ κρατεß
την ολοδÜκρυτη μορφÞ
και στη θερμÞ τη προσευκÞ
Ýφυγ' η Üσπρη της ψυχÞ.
Εκεß που σφÜχτηκ' η ΤασιÜ,
γßνηκεν ýστερα εκκλησιÜ.
Εκεß που Ýπεσ' η Μαρþ,
σταßνουν οι νιοß κι οι νιÝς χορü.
Κι εκεß που πλÜγιασ' η ΑυγÞ,
πλÞθος τα κρßνα Ýχουν 'βγει!
ΠροσευχÞ
¢κοπο χÜρισε φτερü του λογισμοý μου, απ' τ' Üδεια
της πßκρας και του αδýναμου πüθου να βγω, σκοτÜδια.
Στου φωτüς σου τα κýματα να το κρατþ ανοιγμÝνο,
Üσειστον üλο, ακοßμητα πετρÜδια σκεπασμÝνο.
Στ' Üσβηστο, οι ¸ρωτες οι ΕφτÜ που σ' Ýζωσαν καμßνι,
πüτε υψωμÝνη η καρδιÜ θα καßει, δετü ρουμπßνι;
Μες στου πνευματικοý ουρανοý τ' ατßμητα διαμÜντια
θα 'ναι τα μÜτια μου ανοιχτÜ, σ' αιþνια φÝγγη αγνÜντια.
Ω Üγιοι 'λιοπερßχυτοι του λυτρωμοý μου δρüμοι!
Του πονηροý δε θÝλει αργÞσει, θα λυγßσει η γνþμη.
Ως του θανÜτου τα πλατιÜ φτερÜ θα με σηκþσουν
οι χρυσοπüρφυροι ουρανοß οι εφτÜ θα με κυκλþσουν.
Σ' αμÜραντα θ' αγÜλλομαι για πÜντα καλοκαßρια.
Κι ενþ η ψυχÞ θα λοýζεται στα παραδεισονÝρια,
ψηλÜ σ' αιθρßες ατÜραχες κι απü τα θεßα τα κλþνια,
θα κελαδοýν ασßγητα, τα Ηλýσια χελιδüνια.
3 ποιÞματα απü τις σελßδες πÜλι του ΣαραντÜκου
ΠοιητικÞ
Ι
Μη μου μιλÜς για τους ελεýθερους
ποιητÝς στις αρχαßες ημÝρες.
Κι ας τους συνüδευε ο αλαλαγμüς
της νιüτης üπου περνοýσαν.
Τßποτε σταθερü δε μÝνει
κι ο κορεσμüς την αφοσßωση ακολουθεß.
Και τη σημερινÞ μας πßστη
σκληρÜ το αýριο θα την αρνηθεß.
ΜνÞσθητι, Κýριε του ΠαλαμÜ,
μνÞσθητι και του Σικελιανοý.
Απü πολýν καιρü τους Ýχουν γρÜψει
στο μεριδοχÜρτι των ψυχþν.
ΜνÞσθητι κι Üλλους üσους
τους σκεπÜζουν τα νερÜ της ΛÞθης.
Α, πÜλιωσε πολý στη συντροφιÜ μας
εκεßνος ο ακÝραιος αρχαßος λüγος.
Μιαν Üλλη τþρα πιο υψηλÞ
τÝχνη καλλιεργοýμε.
Κι εßν' Üλλα τα συνθÞματα που τþρα
ακοýονται για της ποßησης τη θεωρßα.
Ας μεßνει για το λαü η απλοúκÞ στιχουργßα
δεν πÜει αυτÞ για τη νÝα αισθητικÞ μας.
ΤιμÞ κι ευγÝνεια απüχτησε
εσþστρεφη κι ομφαλικÞ üπως εßναι τþρα.
II
Σκαλßζοντας μüνο τα βÜθη του εαυτοý σου
θα βρεις τα βÜθη των πραγμÜτων.
Μη φοβηθεßς τα üσα κρυφÜ
κρατοýν τα σωθικÜ σου.
Κι αν θÝλεις σα σοφüς να λÜμψεις
γßνου ασαφÞς, γßνου ασαφÞς.
Να μην τα λες τα πρÜγματα με τ' üνομÜ τους,
το σφÜλμα αυτü μεγÜλη αφÝλεια θα κριθεß.
ΣβÞσε κι απü το νου σου τη γλþσσα των ανθρþπων
και πÜσκισε να βρεις κρυφÞ δικÞ σου γλþσσα.
Απρüσιτος θα πρÝπει να 'σαι για να εξÝχεις,
ν' ανακατþνεις τα χαρτιÜ σου üσο μπορεßς.
Το νüημα πρÝπει να 'ναι και να μÝνει
κρυφü σαν του Λοξßα τα λüγια.
Οσο λιγüτερο θα δÝνεσαι στο πλÞθος
τüσο και πιο τεχνßτης θα λογιÝσαι.
Σοφü τεχνßτη θα σε πουν
και πνεýμα αριστοκρατικü
κι οι σνομπ θ' ακολουθοýν με θαυμασμü.
Αν μεγÜλη ασÜφεια και σκοτεßνια αποχτÞσεις
στην πιο προχωρημÝνη θα ταχθεßς πρωτοπορßα.
III
Μα ο φρüνιμος και τον αντßλογο θ' ακοýσει
Αν εßναι ευαßσθητος αλÞθεια
προς τι τα περισσüλογÜ σου.
¢φησε το κρασß σου αγνü
να 'ναι μεθυστικü καθþς το φυσικü του.
ΚρÜτα μακρυÜ του περιθþριου
τα σχüλια που το ξεθυμαßνουν.
Κι αν μüνο στις πυκνÝς ουσßες
ζητÜς το στüχο,
Τεχνßτης Üξιος θα δειχτεßς
για το στεφÜνι.
ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΠΑΣΜΕΝΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ (Ι)
ΣπασμÝνα αγÜλματα, σπασμÝνες κολþνες
üνειρα σπασμÝνα, εδþ στη χþρα του θανÜτου.
Στην κüλασÞ μας κυβερνοýν οι Üδειες κÜρες
κι εßναι κλειδοκρÜτüροι κουφÜρια με κüγχες αδειανÝς.
Πολεοδüμοι για τις πολιτεßες του θρÞνου
μαστορεýουν τα λαγοýμια που παχαßνει το σκουλÞκι
χτßζοντας πλατιÜ κοιμητÞρια
για να χωρÝσουν ζωντανοß και πεθαμÝνοι.
Σþσον ελÝησον! μα ποιος σ' ακοýει
και ποιος θα σþσει απü το στεναγμü του το λυταρωμÝνο.
ΠαλιÜ κατÜρα μας βαραßνει
μ' αυτÜ τ' απανωτÜ νεκρüδειπνα που ζοýμε.
Στην πλατεßα τα χÜλκινα και τα κρουστÜ αλαλÜζουν
λοφßα φανταχτερÜ, χρυσÝς φοýντες στα σπαθιÜ
κι η βασιλικÞ δαλματικÞ στους þμους.
-Παντρεýεται ο ΧÜρος τη ΡοκÜνα-
ΣΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
ΦωνÝς, δÜκρυα ικεσßας, χÝρια υψωμÝνα,
φωνÝς της οργÞς, της κατÜρας και του τρüμου.
Λαοß που μÜχονται να ζÞσουν στρÝφονται σε σÝνα
που Þσουνα υπüσχεση κι ελπßδα.
Το τερÜστιο ανÜστημα σου
εßναι τþρα ο τρüμος των λαþν.
Οι πρþτοι κÜτοικοι σ' αυτÞ τη χþρα
φυλÝς αρχαßες üσο κι ο κüσμος
εßναι εξοντωμÝνοι.
ΜεμιÜς στιγμÞς χειρονομßα σου μεγÜλες πολιτεßες
καßονται σα λαμπÜδες.
Θα κÜψει τη γη ο αναμμÝνος δαυλüς σου;
Οι χþρες που η ρομφαßα σου προστατεýει
πνßγονται στα δÜκρυα.
ΣτρÝφονται σε σÝνα που εßναι τ' üνομÜ σου
υποκρισßα κι αßνιγμα το πρüσωπü σου.
Με τις γκρεμισμÝνες πολιτεßες και την καμÝνη γη
τον ýμνο σου θα υψþσεις και τη δüξα;
Εßναι τα σπλÜχνα σου νεκρÜ;
κι εßναι κλεισμÝνες σιδερüδετες οι ακοÝς σου;
Σαν πιο θανατερÞ κι απ' το τραγοýδι των ΣειρÞνων
εßναι η φωνÞ σου, δολερÞ.
«ΛÜτε σε μÝνα οι πρüσφυγες της ζωÞς,
οι αποδιωγμÝνοι των εθνþν
üσοι δεν Ýχετε στον Þλιο μοßρα...».
Και ν' ακοýω του αητοý σου το κρþξιμο
απÜνω σε βουνÜ πτωμÜτων.
