Αλήθεια που χρειάζεται απόδειξη είναι μισή.
Να ‘σαι ευτυχισμένος γι’ αυτή τη στιγμή.
Αυτή η στιγμή είν’ η ζωή σου.
Βιογραφικό
Ο Γκιγιάτ αντ-Ντιν Αμπούλ-Φατχ Ουμάρ ιμπν Ιμπραχίμ αλ-Χαγιάμ Νισαπουρί ( غیاثالدین ابوالفتح عمر ابراهیم خیام نیشابورﻯ, γνωστός ως Ομάρ Καγιάμ) ήτανε Πέρσης πολυμαθής, φιλόσοφος, επιστήμων, μαθηματικός, αστρονόμος και ποιητής. Έγραψε επίσης πραγματείες για τη μηχανική, τη γεωγραφία, την ορυκτολογία, τη μουσική και την ισλαμική θεολογία. Είναι ο συγγραφέας με τις σημαντικότερες μελέτες άλγεβρας που έχουνε γραφτεί πριν από τα νεώτερα χρόνια, τη Πραγματεία για την απόδειξη αλγεβρικών προβλημάτων, που περιλαμβάνει μια γεωμετρική μέθοδο για την επίλυση κυβικών εξισώσεων, τέμνοντας υπερβολή με κύκλο. Συνέβαλε και σε μεταρρύθμιση του ημερολογίου. Εκτός από τα 500 ρουμπαγιάτ του (τετράστιχα ποιήματα, όπου συνήθως ομοιοκαταληκτούν ο 1ος, ο 2ος κι ο 4ος στίχος), που έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου, ορόσημο θεωρείται για την επιστήμη το έργο του Πραγματεία για την απόδειξη αλγεβρικών προβλημάτων. Είναι κι ο εμπνευστής του πασίγνωστου συμβολισμού –x– για την επίλυση εξισώσεων.
Η σημασία του ως φιλόσοφου και δάσκαλου και τα λίγα διασωθέντα φιλοσοφικά του έργα δεν έχουνε τύχει της ίδιας προσοχής με τα επιστημονικά και ποιητικά του κείμενα. Ο Αλ-Ζαμακσάρι (μεσαιωνικός Ιρανός Μουσουλμάνος λόγιος) αναφέρεται σ’ αυτόν ως “τον παγκόσμιο φιλόσοφο”. Πολλές πηγές μαρτυρούν ότι δίδαξε επί δεκαετίες τη φιλοσοφία του Αβικέννα στη Νισαπούρ, όπου ο Καγιάμ γεννήθηκε και ετάφη και όπου το μαυσωλείο του παραμένει αριστούργημα της Ιρανικής αρχιτεκτονικής και δέχεται κάθε χρόνο πολλούς επισκέπτες. Έξω από το Ιράν και τις περσόφωνες χώρες ο Καγιάμ είχε μια επίδραση στη λογοτεχνία και τις κοινωνίες μέσω της μετάφρασης των έργων του και της εκλαΐκευσης από άλλους λόγιους. Η μεγαλύτερη τέτοια επίδραση ήταν στις αγγλόφωνες χώρες. Ο Άγγλος λόγιος Τόμας Χάιντ (1636-1703) ήταν ο πρώτος μη Πέρσης, που τον μελέτησε. Τη μεγαλύτερη επιρροή από όλους άσκησε ο Έντουαρντ Φιτζέραλντ (ποιητής, 1809–83), που κατέστησε τον Καγιάμ τον διασημότερο ποιητή της Ανατολής στη Δύση μέσω της περίφημης μετάφρασης και των διασκευών του μάλλον μικρού αριθμού τετραστίχων του (رباعیات, ρουμπαγιάτ).
* غیاث الدین Γκιγιάτ αντ-Ντιν – σημαίνει “ο Στρατιώτης της Πίστης” κι υπονοεί τη γνώση του Κορανίου.
* ابوالفتح عمر بن ابراهیم Αμπούλ-Φατχ Ουμάρ ιμπν Ιμπραχίμ – Αμπού σημαίνει πατέρας, Φατχ σημαίνει κατακτητής, Ουμάρ σημαίνει ζωή, Ιμπραχίμ είναι το πατρικό όνομα.
* خیام Χαγιάμ – σημαίνει σκηνοποιός, παρώνυμο από το επάγγελμα του πατέρα του.
* نیشابورﻯ Νισαπουρί – συνδέεται με την πατρίδα του Νισαπούρ (ο καταγόμενος από τη Νισαπούρ).
Ο Ομάρ Καγιάμ γεννήθηκε στη Νισαπούρ στις 18 Μάη 1048, στο βορειοανατολικό Ιράν, τότε σελτζουκική πρωτεύουσα του Χορασάν (ΒΑ Περσία), που κείνη την εποχή ανταγωνιζόταν το Κάιρο και τη Βαγδάτη σε πολιτιστική υπεροχή. Πιστεύεται ότι είχε γεννηθεί σε μια οικογένεια σκηνοποιών (χαγιαμί “σκηνοποιός”), πράγμα που θα ‘κανε αργότερα λογοπαίγνιο:
Ο Καγιάμ, που έραψε της επιστήμης τις σκηνές,
έχει πέσει ξαφνικά στης θλίψης τις φωτιές,
η Μοίρα έχει κόψει της ζωής του τα σχοινιά,
για λίγα ψίχουλα, ο μεσίτης της Ελπίδας, τον πουλά!
Πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων στην πόλη Μπαλχ (στο σημερινό Β, Αφγανιστάν), σπουδάζοντας υπό τον γνωστό λόγιο σεΐχη Μουχαμάντ Μανσουρί κι ύστερα υπό τον ιμάμη Μοβαφάκ Νισαπουρί, που θεωρείτο ένας από τους μεγαλύτερους δασκάλους της περιοχής του Χορασάν. Μετακόμισε στην Μπουχάρα, έπειτα στη Σαμαρκάνδη (1070), όπου ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή του και συνέγραψε τη περίφημη Πραγματεία για την απόδειξη αλγεβρικών προβλημάτων. Στη συνέχεια (1073) πήγε στο Ισπαχάν, προσκεκλημένος του Σελτζούκου σουλτάνου Μαλίκ Σαχ Α΄ και καθιερώθηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς και αστρονόμους της μεσαιωνικής εποχής. Σ’ όλη του τη ζωή ο ήταν ακούραστος: μπορούσε από το πρωί να διδάσκει άλγεβρα και γεωμετρία, το απόγευμα να παρευρίσκεται στο σελτζουκικό δικαστήριο ως σύμβουλος του Μαλίκ Σαχ Α’ και τη νύχτα να μελετά αστρονομία και να ολοκληρώνει σημαντικές πτυχές του ημερολογίου Τζαλαλί (αστρικό ημερολόγιο, που χρησιμοποιείτο στη Περσία και παραλλαγές του είναι ακόμη σε χρήση σήμερα στο Ιράν και στο Αφγανιστάν).
Τα χρόνια του στο Ισπαχάν ήτανε πολύ παραγωγικά, αλλά μετά το θάνατο του Μαλίκ Σαχ Α’ (πιθανότατα από την αίρεση των Ασσασσίνων), η χήρα του Σουλτάνου στράφηκε εναντίον του ως συμβούλου, με αποτέλεσμα σύντομα να ξεκινήσει ταξίδι για προσκύνημα στη Μέκκα και στη Μεδίνα. Στη συνέχεια μπόρεσε να εργασθεί ως αυλικός αστρολόγος και πήρε την άδεια να επιστρέψει στη Νισαπούρ, όπου ήταν ξακουστός για τα έργα του και συνέχισε να διδάσκει μαθηματικά, αστρονομία κι ιατρική. Πέθανε το 1131 κι έχει ταφεί στο Μαυσωλείο Ιμαμζαντέχ Μαχρούκ στη Νισαπούρ. Το 1963 στον χώρο αυτό κατασκευάσθηκε το Μαυσωλείο Ομάρ Καγιάμ από τον Χουσάνγκ Σεϊχούν (Ιρανό αρχιτέκτονα, 1920-2014).
Ο Καγιάμ ήταν διάσημος την εποχή του ως μαθηματικός. Έγραψε τη σημαντική Πραγματεία για την Απόδειξη Αλγεβρικών Προβλημάτων (1070), που καθόρισε τις αρχές της άλγεβρας, μέρους του σώματος των περσικών μαθηματικών, που τελικά μεταδόθηκαν στην Ευρώπη. Ειδικότερα παρήγαγε γενικές μεθόδους για την επίλυση κυβικών εξισώσεων κι ακόμη μεγαλύτερης τάξης.
Στη Πραγματεία έγραψε για τον τριγωνικό πίνακα των διωνυμικών συντελεστών, γνωστό ως Τρίγωνο του Πασκάλ. Το 1077 έγραψε τις Σαρχ μα ασκάλα μιν μουσανταράτ κιτάμπ Ουκλίντις (Εξηγήσεις των Δυσκολιών στα Αξιώματα του Ευκλείδη), που δημοσιεύθηκε στα Αγγλικά ως Για τις Δυσκολίες των Ορισμών του Ευκλείδη. Σημαντικό μέρος του βιβλίου ασχολείται με το περίφημο αξίωμα παραλληλίας του Ευκλείδη, πράγμα που τράβηξε το ενδιαφέρον του Ταμπίτ ιμπν Κούρα. Ο Ιμπν αλ Χαϊτάμ είχε προηγουμένως επιχειρήσει μια απόδειξη του αξιώματος. Η προσπάθεια του Καγιάμ ήταν μια διακριτή πρόοδος κι οι αμφισβητήσεις του έφτασαν στην Ευρώπη κι ίσως να συνέβαλαν στην τελική ανάπτυξη της μη ευκλείδειας γεωμετρίας.
Ο Καγιάμ παρήγαγε σημαντικό έργο στη γεωμετρία, ιδιαίτερα στη θεωρία των αναλογιών. Σύγχρονοί του σημαντικοί μαθηματικοί ήταν ο Αλ-Καζινί κι ο Αμπού Χατίμ αλ-Μουζαφάρ ιμπν Ισμαήλ αλ-Ισφιζαρί. Έγραψε λοιπόν το βιβλίο με τίτλο Εξηγήσεις που αποτελείται από πολλές ενότητες για το αξίωμα των παραλλήλων (Βιβλίο Ι), για τον Ευκλείδιο ορισμό των λόγων και του ανθυφαιρετικού λόγου (τα σύγχρονα συνεχιζόμενα κλάσματα) (Βιβλίο ΙΙ) και για τον πολλαπλασιασμό των λόγων (Βιβλίο ΙΙΙ). Η 1η ενότητα είναι μια πραγματεία που περιλαμβάνει προτάσεις και λήμματα σχετικά με το αξίωμα των παραλλήλων. Έφτασε στον Δυτικό κόσμο από μία αναπαραγωγή σε χειρόγραφο γραμμένο το 1387-1388 από τον Πέρση μαθηματικό Τουσί. Ο Τουσί αναφέρει ρητά ότι ξαναγράφει τη πραγματεία “με τα ίδια τα λόγια του Καγιάμ” και αναφέρει κατά λέξη τον Καγιάμ να λέει ότι “Αξίζει να προστεθούν στα Στοιχεία του Ευκλείδη (πρώτο βιβλίο) μετά την Πρόταση 28“. Αυτή η πρόταση αναφέρει μια συνθήκη ικανή για να ‘χουμε δυο γραμμές στο ίδιο επίπεδο παράλληλες μεταξύ τους. Μετά τη πρόταση αυτή ακολουθεί μια άλλη, με αριθμό 29, που έρχεται σε αντίθεση με τη προηγούμενη. Η απόδειξη του Ευκλείδη χρησιμοποιεί το λεγόμενο αξίωμα των παραλλήλων (αριθμούμενο 5). Η ένσταση για τη χρήση του αξιώματος των παραλλήλων κι η εναλλακτική θεώρηση της πρότασης 29 υπήρξαν μείζον πρόβλημα για τη θεμελίωση της σήμερα ονομαζόμενης μη Ευκλείδιας γεωμετρίας.
Η Πραγματεία του Καγιάμ μπορεί να θεωρηθεί ως η 1η επεξεργασία του αξιώματος των παραλλήλων, που δεν βασίζεται σε φαύλο κύκλο, αλλά σε πιο ευφυές αξίωμα. Αντικρούει τις προηγούμενες προσπάθειες άλλων Ελλήνων και Περσών μαθηματικών να αποδείξουνε τη πρόταση. Κι αυτός, όπως ο ΄Αριστοτέλης, αρνείται τη χρήση της κίνησης στη γεωμετρία και κατά συνέπεια απορρίπτει επίσης τη διαφορετική προσέγγιση του Αραβα Ιμπν Χαϊτάμ. Κατά μίαν έννοια έκανε τη 1η προσπάθεια να διατυπώσει ένα μηΕυκλείδιο αξίωμα, ως εναλλακτικό του αξιώματος των παραλλήλων.
Οποιος νομίζει πως η άλγεβρα είναι ένα τέχνασμα για τη λήψη αγνώστων κάνει λάθος. Δεν πρέπει να δώσουμε καμμία σημασία στο γεγονός ότι η άλγεβρα κι η γεωμετρία εμφανίζονται να ‘ναι διαφορετικές. Τα αλγεβρικά είναι γεωμετρικά προβλήματα, που αποδεικνύονται μέσω των προτάσεων 2 κι 6 του Βιβλίου δύο των Στοιχείων. -Ομάρ Καγιάμ
Αυτή η φιλοσοφική άποψη των μαθηματικών είχε σημαντικό αντίκτυπο στη περίφημη προσέγγιση και μέθοδό του στη γεωμετρική άλγεβρα κι ιδιαίτερα στην επίλυση κυβικών εξισώσεων. Σ’ αυτήν η επίλυσή του δεν είναι άμεσος δρόμος προς μια αριθμητική λύση και στη πραγματικότητα οι λύσεις του δεν είναι αριθμοί, αλλά μάλλον ευθύγραμμα τμήματα. Από την άποψη αυτή το έργο του Καγιάμ μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη συστηματική μελέτη κι η 1η ακριβής μέθοδος επίλυσης κυβικών εξισώσεων.
Σ’ ένα ατιτλοφόρητο κείμενό του για τις κυβικές εξισώσεις, που ανακαλύφθηκε τον 20ό αι., όπου εμφανίζεται το παραπάνω απόσπασμα, ο Καγιάμ ασχολείται με προβλήματα γεωμετρικής άλγεβρας. 1ο είναι το πρόβλημα της “εύρεσης ενός σημείου στο τεταρτημόριο ενός κύκλου, τέτοιου ώστε όταν άγεται μία κάθετος από το σημείο αυτό προς μία από τις ακτίνες που το ορίζουν ο λόγος του μήκους της καθέτου προς την ακτίνα να ισούται προς το λόγο των τμημάτων που ορίζονται από τον πόδα της καθέτου“. Πάλι στην επίλυση αυτού του προβλήματος το μετατρέπει σ’ άλλο γεωμετρικό πρόβλημα: “εύρεση ενός ορθογώνιου τρίγωνου με την ιδιότητα η υποτείνουσά του να ισούται με το άθροισμα της μιας κάθετης πλευράς του συν το ύψος επί την υποτείνουσα“. Για να επιλύσει αυτό το γεωμετρικό πρόβλημα εισάγει μια παράμετρο και καταλήγει στη κυβική εξίσωση x3 + 200x = 20×2 + 2000. Πράγματι βρίσκει μια θετική ρίζα γι’ αυτή την εξίσωση τέμνοντας μια υπερβολή με κύκλο. Αυτή η ιδιαίτερη γεωμετρική επίλυση κυβικών εξισώσεων έχει περαιτέρω διερευνηθεί κι επεκταθεί σε εξισώσεις τετάρτου βαθμού.
Σχετικά με γενικότερες εξισώσεις δηλώνει ότι η επίλυση κυβικών εξισώσεων απαιτεί τη χρήση κωνικών τομών κι είναι αδύνατο να επιλυθεί με τη χρήση κανόνα και διαβήτη. Αληθοφανής απόδειξη αυτού του αδύνατου υπήρξε μόνο 750 χρόνια μετά το θάνατό του. Στο κείμενο αυτό ο Καγιάμ αναφέρει τη πρόθεσή του για μιαν εργασία που θα παρέχει τη πλήρη επίλυση των κυβικών εξισώσεων : “Αν μου δοθεί η ευκαιρία και μπορέσω να το καταφέρω, θα δώσω όλες αυτές τις δεκατέσσερις μορφές με όλες τις κατηγορίες και τις περιπτώσεις τους και πώς να διακρίνει κανείς τι είναι δυνατό και τι αδύνατο, έτσι ώστε να προκύψει μια εργασία, που να περιέχει στοιχεία πολύ χρήσιμα γι’ αυτή τη τέχνη “. Αυτό αναφέρεται στο βιβλίο Πραγματεία για την Απόδειξη Αλγεβρικών Προβλημάτων (1070), που ‘θεσε τις αρχές της άλγεβρας, μέρος του σώματος των Περσικών Μαθηματικών, που τελικά μεταδόθηκαν στην Ευρώπη. Ιδιαίτερα επινόησε γενικές μεθόδους για την επίλυση εξισώσεων κυβικών και μερικών μεγαλύτερης τάξης.
Από τους Ινδούς έχουμε μεθόδους για την εύρεση τετραγωνικών και κυβικών ριζών, που βασίζονται στη γνώση ειδικών περιπτώσεων και συγκεκριμένα στη γνώση των τεραγώνων των εννέα ψηφίων 12, 22, 32 (κλπ.) και των αντίστοιχων γινομένων, δηλ. 2 x 3, κλπ. Έχουμε γράψει μια πραγματεία για την απόδειξη της εγκυρότητας αυτών των μεθόδων και το ότι ικανοποιούν τις συνθήκες. Επί πλέον έχουμε αυξήσει τα είδη τους και συγκεκριμένα υπό τη μορφή προσδιορισμού τέταρτων, πέμπτων, έκτων ριζών μέχρι οποιοδήποτε βαθμό. Κανένας δε προγήθηκε σ’ αυτό από μας κι αυτές οι αποδείξεις είναι καθαρά αριθμητικές, θεμελιωμένες στην αριθμητική των στοιχείων.
—Ομάρ Καγιάμ Πραγματεία για την Απόδειξη Αλγεβρικών Προβλημάτων
Αυτή η ιδιαίτερη αναφορά του Καγιάμ κι ορισμένες προτάσεις, που βρίσκονται στο βιβλίο του της Αλγεβρας, έχουνε κάνει μερικούς ιστορικούς των μαθηματικών να πιστεύουν ότι ο Καγιάμ είχε πράγματι ένα διωνυμικό θεώρημα μέχρι οποιαδήποτε δύναμη. Η περίπτωση της δύναμης 2 αναφέρεται ρητά στα στοιχεία του Ευκλείδη κι η περίπτωση της μεγαλύτερης δύναμης 3 είχε εξετασθεί από Ινδούς μαθηματικούς. Ο Καγιάμ ήταν ο μαθηματικός που διαπίστωσε τη σημασία ενός γενικού διωνυμικού θεωρήματος. Το επιχείρημα ότι ο Καγιάμ είχε ένα διωνυμικό θεώρημα βασίζεται στην ικανότητά του να εξάγει ρίζες. Το Τετράπλευρο Σακέρι πρωτομελετήθηκε από τον Καγιάμ στα τέλη του 11ου αι. στο Βιβλίο Ι των Εξηγήσεων των δυσκολιών στα αξιώματα των Στοιχείων του Ευκλείδη. Σε αντίθεση με πολλούς μελετητές του Ευκλείδη, πριν και μετά από τον ίδιο (περιλαμβανομένου φυσικά του Σακέρι) ο Καγιάμ δεν προσπαθούσε να αποδείξει το αξίωμα των παραλλήλων ως τέτοιο, αλλά να το συναγάγει από ένα ισοδύναμο αξίωμα, που διατύπωσε από τις “αρχές του Φιλοσόφου” (Αριστοτέλης):
Δύο συγκλίνουσες ευθείες γραμμές τέμνονται κι είναι αδύνατο δύο συγκλίνουσες ευθείες γραμμές να αποκλίνουν στη κατεύθυνση στην οποία συγκλίνουν.
Ο Καγιάμ τότε εξέτασε τις 3 περιπτώσεις (ορθή, αμβλεία κι οξεία) γωνιών των κορυφών ενός Τετραπλεύρου Σακέρι κι αφού απέδειξε σειρά θεωρημάτων για αυτές (ορθά) κατέρριψε τις περιπτώσεις αμβλείας και οξείας, βασιζόμενος στο αξίωμά του κι έτσι συνήγαγε το κλασσικό αξίωμα του Ευκλείδη. Μόνο μετά από 600 χρόνια ο Τζιορντάνο Βιτάλε προχώρησε πέρα από τον Καγιάμ στο βιβλίο του Euclide restituo (1680, 1686), όταν χρησιμοποίησε το τετράπλευρο για ν’ αποδείξει ότι αν 3 σημεία ισαπέχουν της πλευράς ΑΒ και της απέναντι ΓΔ, τότε οι ΑΒ και ΓΔ ισαπέχουν παντού. Ο ίδιος ο Σακέρι βάσισε το σύνολο της μακράς, ηρωικής και τελικά εσφαλμένης απόδειξής του του αξιώματος των παραλλήλων γύρω από το τετράπλευρο και τις 3 περιπτώσεις του, αποδεικνύοντας πολλά θεωρήματα για τις ιδιότητές του στη πορεία αυτή.
Όπως οι περισσότεροι Πέρσες μαθηματικοί της εποχής, ο Καγιάμ ήταν επίσης αστρονόμος κι απέκτησε φήμη γι’ αυτό. Το 1073 ο Σελτζούκος Σουλτάνος Τζαλάλ αλ-Ντιν Μαλίκ-Σαχ Σαλτζουκί (Μαλίκ-Σαχ Α’ 1072-92) τονε προσκάλεσε να χτίσει ένα αστεροσκοπείο, μαζί με διάφορους άλλους διακεκριμένους επιστήμονες. Σύμφωνα με κάποιες περιγραφές η εκδοχή του μεσαιωνικού Ιρανικού ημερολογίου, στο οποίο 2.820 ηλιακά έτη μαζί περιέχουν 1.029.983 ημέρες (ή 683 δίσεκτα έτη, για μέση διάρκεια του έτους 365,24219858156 ημέρες) βασίστηκε στις μετρήσεις του Καγιάμ και των συνεργατών του. Άλλη άποψη είναι ότι το ημερολόγιο του Καγιάμ περιελάμβανε απλώς οκτώ δίσεκτα έτη κάθε τριάντα τρία έτη, για διάρκεια έτους 365,2424 ημέρες. Και στις 2 περιπτώσεις το ημερολόγιό του ήταν ακριβέστερο ως προς το μέσο τροπικό έτος από το Γρηγοριανό ημερολόγιο 500 χρόνια αργότερα. Το σύγχρονο Ιρανικό ημερολόγιο βασίζεται στους υπολογισμούς του.
Υποστηρίζεται μερικές φορές ότι ο Καγιάμ απέδειξε ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της παρουσιάζοντας ένα μοντέλο των άστρων στο σύγχρονό του Αλ-Γκαζαλί σ’ ένα πλανητάριο. Η άλλη πηγή για την άποψη ότι ο Καγιάμ πίστευε στον ηλιοκεντρισμό είναι η δημοφιλής αλλά αναχρονιστική απόδοση της ποίησης του Καγιάμ, που οι 1ες γραμμές μεταφράζονται εσφαλμένα με μια ηλιοκεντρική εικόνα του Ήλιου να εκσφενδονίζει τη Πέτρα που θέτει τα Αστέρια σε Κίνηση. Ο Καγιάμ ήταν μέλος μιας ομάδας που αναθεώρησε το Ιρανικό ημερολόγιο. Η ομάδα συστάθηκε από τον Σελτζούκο Σουλτάνο Μαλίκ-Σαχ Α’ κι ολοκλήρωσε τις μεταρρυθμίσεις της το 1079, με αποτέλεσμα το Ημερολόγιο Τζαλαλί. Το ημερολόγιο Τζαλαλί παρέμεινε σε ισχύ σε όλο το Ευρύτερο Ιράν από τον 11ο ως τον 20ό αιώνα. Είναι η βάση του Ιρανικού ημερολογίου, που ακολουθείται σήμερα στο Ιράν και στο Αφγανιστάν. Ενώ το ημερολόγιο Τζαλαλί είναι ακριβέστερο από το Γρηγοριανό, βασίζεται στη πραγματική ηλιακή κίνηση, όπως τα Ινδικά ημερολόγια κι απαιτεί ένα αστρονομικό όργανο για τον υπολογισμό των ημερομηνιών. Η διάρκεια των μηνών μπορεί να διαφέρει από 29 ως 31 μέρες, ανάλογα με τη στιγμή που ο ήλιος εισέρχεται σε νέα ζωδιακή περιοχή (χαρακτηριστικό κοινό στα περισσότερα Ινδικά ημερολόγια). Αυτό σημαίνει ότι τα εποχιακά σφάλματα ήταν μικρότερα από ότι στο Γρηγοριανό ημερολόγιο. Το σημερινό Ιρανικό ημερολόγιο τυποποιεί τη διάρκεια των μηνών βάσει μιας μεταρρύθμισης του 1925, ελαχιστοποιώντας έτσι την επίδραση των ηλιακών διελεύσεων. Τα εποχιακά σφάλματα είναι λίγο μεγαλύτερα από ότι στην εκδοχή Τζαλαλί, αλλά τα δίσεκτα έτη υπολογίζονται όπως πριν.
Ο Καγιάμ πιστεύεται ότι έχει γράψει χίλια τετράστιχα ή ρουμπαγιάτ. Στον αγγλόφωνο κόσμο έγινε γνωστός με τα Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ, που είναι ποιητικές μάλλον παρά επί λέξει μεταφράσεις από τον Εντουαρντ Φιτζέραλντ ( 1809–83). Υπάρχουν κι άλλες αγγλικές μεταφράσεις τμημάτων των ρουμπαγιάτ (ρουμπαγιάτ σημαίνει τετράστιχα), αλλά του Φιτζέραλντ είναι οι γνωστότερες. Η ειρωνεία είναι ότι οι μεταφράσεις του Φιτζέραλντ ξαναέκανανε γνωστό τον Καγιάμ στους Ιρανούς “που επί μακρόν είχαν αγνοήσει τον ποιητή από το Νισαπούρ“. Ένα βιβλίο του 1934 ενός από τους πιο επιφανείς συγγραφείς του Ιράν, του Σαντέκ Χενταγιάτ, τα Τραγούδια του Καγιάμ (Ταρανεχα-γιε Καγιάμ) λέγετα ότι έχει “διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο μια γενιά Ιρανών εκτιμά” τον ποιητή.. Τα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Πολλές μεταφράσεις έγιναν άμεσα από τα Περσικά, πιο κυριολεκτικά από ότι η μετάφραση του Φιτζέραλντ και σήμερα θεωρείται ένας από τους δημοφιλέστερους ποιητές όλων των εποχών. Ύμνησε επικούρειες απολαύσεις, κρασί και γυναίκες, για να προβάλει όμως εντονότερα τις φιλοσοφικές του σκέψεις, πολλές απ’ τις οποίες φαίνονται αιρετικές, αν σκεφτεί κανείς το περιβάλλον μες στο οποίο διαμορφώθηκαν. Άλλοι όμως μελετητές βλέπουν μυστικιστικά νοήματα στους στίχους του.
Υπάρχουν ευρέως αποκλίνουσες απόψεις για τον Καγιάμ. Σύμφωνα με τον Σεγιέντ Χοσείν Νασρ, κανένας άλλος Ιρανός συγγραφέας/λόγιος δεν έχει εκληφθεί με τόσο διαφορετικούς τρόπους. Στο ένα άκρο του φάσματος υπάρχουν νάιτ κλαμπ που φέρουν το όνομά του και θεωρείται αγνωστικός ηδονιστής. Στο άλλο άκρο θεωρείται μυστικός ποιητής Σούφι, επηρεασμένος από τις πλατωνικές παραδόσεις. Ο Σεγιέντ Χοσείν Νασρ (γεν. 1933, Ιρανός Καθηγητής Ισλαμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουόσιγκτον κι επιφανής Ισλαμικός φιλόσοφος), έχοντας εξετάσει τα φιλοσοφικά έργα του Καγιάμ, υποστηρίζει ότι είναι πράγματι μειωτικό να κοιτάζουμε απλώς τα ποιήματα (που μερικές φορές αμφισβητούνται) για να καθορίσουμε τις προσωπικές του απόψεις για το Θεό ή τη θρησκεία. Στη πραγματικότητα έγραψε ακόμη κι ένα δοκίμιο με τίτλο “αλ-Κουτμπάτ αλ-γκαρά” (Το Θαυμάσιο Κήρυγμα), για την εξύμνηση του Θεού, όπου υποστηρίζει ορθόδοξες απόψεις, συμφωνώντας με τον Αβικέννα για τη Θεία Ενότητα. Στη πραγματικότητα αυτή ηπραγματεία δεν αποτελεί εξαίρεση κι ο Νασρ δείνει ένα παράδειγμα, όπου ο ίδιος αυτοπροσδιορίστηκε ως Σούφι, μετά τη κριτική διαφόρων μεθόδων γνώσης του Θεού, προτιμώντας τη διαίσθηση από τη λογική (επιλέγοντας τη λεγόμενη μέθοδο “κασρ”, ή της αποκάλυψης:
…Τέταρτο, οι Σούφι, που δεν επιζητούν τη γνώση με τη λογικότητα ή την αμετροεπή σκέψη, αλλά με τον εξαγνισμό της εσωτερικής τους ύπαρξης και τον καθαρμό των διαθέσεών τους. Καθαρίζουν τη λογική ψυχή από τις ακαθαρσίες φυσικής και σωματικής μορφής, μέχρι να γίνει καθαρή ουσία. Οταν τότε έρχεται ενώπιος ενωπίω με τον πνευματικό κόσμο οι μορφές του κόσμου αυτού αντανακλώνται πραγματικά μέσα της, χωρίς αμφιβολία ή ασάφεια. Αυτός είναι ο καλύτερος από όλους τους τρόπους, γιατί είναι γνωστό στον δούλο του Θεού, ότι δεν υπάρχει καλύτερος λογισμός άλλος από τη Θεία Παρουσία και στην κατάσταση αυτή δεν υπάρχουν εμπόδια ή πέπλα. Οτιδήποτε στερείται ο άνθρωπος οφείλεται στην ακαθαρσία της φύσης του. Αν το πέπλο ανασηκωθεί και αφαιρεθούν η οθόνη και το εμπόδιο, η αλήθεια των πραγμάτων, όπως είναι, θα γίνει προφανής και γνωστή. Κι ο Κύριος των πλασμάτων [ο Προφήτης Μωάμεθ] αυτό υποδείκνυε όταν είπε: “Αληθινά, κατά τις ημέρες της ύπαρξής σας οι εμπνεύσεις προέρχονται από τον Θεό. Δεν θέλετε να τις ακολουθήσετε ;” Πείτε στους λογικευόμενους ότι, για τους λάτρεις του Θεού, οδηγός είναι η διαίσθηση, όχι η αμετροεπής σκέψη. – Ομάρ Καγιάμ
Ο ίδιος συγγραφέας συνεχίζει παραθέτοντας άλλα φιλοσοφικα κείμενα, που είναι πλήρως συμβατά με την Ισλαμική θρησκεία, όπως το αλ-Ριζαλάχ φιλ-βουτζούντ (Πραγματεία για το Είναι), γραμμένο στα Αραβικά, που αρχίζει με στίχους από το Κοράνι κι υποστηρίζει ότι τα πάντα προέρχονται από το Θεό κι ότι υπάρχει μια τάξη σε όλα αυτά. Σε άλλο έργο, Ριζαλάχ γιαβαμπάν λι-ταλάτ μασά ιλ (Πραγματεία Απάντησης σε Τρεις Ερωτήσεις), δίνει μια απάντηση στο ερώτημα, για παράδειγμα, τί γίνεται η ψυχή μετά τον θάνατο. Ο Σ. Χ. Νασρ παραθέτει επίσης μερικά ποιήματα, όπου είναι απολύτως υπέρ της Ισλαμικής ορθοδοξίας, αλλά εκφράζοντας μυστικιστικές απόψεις (θέληση του Θεού, η εφήμερη κατάσταση αυτής της ζωής, …):
Είπες ότι θέλεις να με βασανίσεις
Αλλά δε θα φοβηθώ μια τέτοια προειδοποίηση
Γιατί εκεί όπου είσαι Εσύ δεν μπορούν να υπάρξουν βάσανα
Και εκεί όπου Εσύ δεν είσαι πώς μπορεί να υπάρχει ένα τέτοιο μέρος;
Ο περιστρεφόμενος τροχός του ουρανού, μέσα στον οποίο αναρωτιόμαστε
Είναι μια φανταστική λάμπα της οποίας έχουμε γνώση από παρομοίωση
Ο ήλιος είναι το κερί και ο κόσμος η λάμπα
Είμαστε σαν μορφές που περιστρέφονται μέσα σε αυτόν
Μια σταγόνα νερού πέφτει σε ένα μεγάλο ωκεανό
Ενας κόκκος σκόνης ενώνεται με τη γη
Τι σημασία έχει να πηγαινοέρχεσαι;
Μια μύγα εμφανίστηκε μια στιγμή, τότε αόρατη έγινε.
Εξετάζοντας πιθανές παρεξηγήσεις για τον Καγιάμ στη Δύση και αλλού, ο Νασρ καταλήγει λέγοντας ότι αν γίνει μια σωστή μελέτη των αυθεντικών ρουμπαγιάτ, αλλά μαζί με τα φιλοσοφικά έργα, ή ακόμη και τη πνευματική βιογραφία με τίτλο Σαίρ βα σουλάκ (Πνευματική Διαδρομή), δε μπορούμε πια να θεωρούμε τον Καγιάμ ηδονιστικό λάτρη του κρασιού, ή ακόμη και πρώιμο σκεπτικιστή, αλλά ένα βαθιά σκεπτικιστικό στοχαστή κι επιστήμονα, που τα έργα του είναι σημαντικότερα από μερικούς στίχους. Ο Κ. Χ. Α. Μπγιέρεγκααρντ είχε νωρίτερα συνοψίσει τη περίπτωση:
Τα κείμενα του Καγιάμ είναι καλά δείγματα του Σουφισμού, αλλά δεν αξιολογούνται στη Δύση όπως θα ‘πρεπε κι η μεγάλη μάζα του αγγλόφωνου πληθυσμού τονε γνωρίζει, ατυχώς, μόνο μέσω των ποιημάτων του Φιτζέραλντ. Είναι ατυχές γιατί αυτός δεν είναι πιστός στο κύριο και πρότυπό του και κατά καιρούς βάζει λέξεις στη γλώσσα των Σούφι που είναι βλάσφημες. Μια τέτοια εξοργιστική γλώσσα είναι για παράδειγμα εκείνη του 81ου τετράστιχου. Ο Φιτζέραλντ είναι διπλά ένοχος γιατί ητανε περισσότερο Σούφι, από ό,τι ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί.
Ενας Γάλλος ασιανολόγος, ονόματι Φραντς Τουσέν, ήτανε τόσο απογοητευμένος με τη μετάφραση του Φιτζέραλντ (και με μερικές μεταφράσεις του Φιτζέραλντ από τα Αγγλικά στα Γαλλικά), ώστε έγραψε τη δική του κατ’ ευθείαν από τα Περσικά, προσπαθώντας μάλλον να εκφράσει το πνεύμα των στίχων, παρά να στιχουργήσει. Η μετάφρασή του εκδιδόταν χωρίς διακοπή από το 1924 ως το 1979 από τις εκδόσεις Editions d’Art Henri Piazza, όσο λειτουργούσαν. Αυτή η μετάφραση μεταφράστηκε με τη σειρά της σε άλλες γλώσσες σε σάιτ του Ιντερνετ. Ο Αμπντουλάχ Ντουγκάν, Σουφιστής της τάσης Νακσμπαντί, σχολιάζει το ρόλο και τη συμβολή του Καγιάμ στο Σουφιστικό στοχασμό. Ο Ντουγκάν λέει ότι ενώ ο Ντουγκάν είναι ένας ελάσσων δάσκαλος των Σούφι συγκρινόμενος με τους γίγαντες – Ρουμί, Ατάρ και Σανάι -, ένα στοιχείο που καθιστά το έργο του Ομάρ τόσο σχετικό με το θέμα και προσιτό είναι η πολύ ανθρώπινη κλιμακά του, καθώς μπορούμε να τον νοιώσουμε και να κατανοήσουμε τη προσέγγισή του. Η συζήτηση για τη ποιότητα της μετάφρασης των ρουμπαγιάτ από τον Φιτζέραλντ έχει, σύμφωνα με το Ντουγκάν, εκτρέψει τη προσοχή από μια πληρέστερη κατανόηση του βαθέος εσωτερικού μηνύματος που περιέχεται στο πραγματικό υλικό του Ομάρ: “Κάθε γραμμή των Ρουμπαγιάτ έχει περισσότερο νόημα από σχεδόν οτιδήποτε μπορείς να διαβάσεις στη Σουφική λογοτεχνία“. Ο ίδιος ο Καγιάμ απέρριπτε κάθε σχέση με τον τίτλο φαλσαφί “φιλόσοφος” με την αριστοτελική έννοια και τόνιζε ότι επιθυμεί να ξέρει ποιος είναι. Στο πλαίσιο των φιλοσόφων χαρακτηριζόταν από μερικούς των συγχρόνων του ως αποσπασμένος από τη θεία ευλογία.
Το Πλανητάριο Ομάρ Καγιάμ
Θεωρείται σήμερα δεεδομένο ότι ο Καγιάμ δίδαξε επί 10ετίες τη φιλοσοφία του Αβικένα, ιδιαίτερα το Βιβλίο της Ιασης, στη πατρίδα του Νισαπούρ μέχρι τον θάνατό του. Σ’ ένα περιστατικό είχε ζητηθεί η γνώμη του για μια διαφωνία μεταξύ του Αβικένα και ενός φιλόσοφου ονόματι Αμπούλ-Μπαρακάτ αλ-Μπαγκνταντί, που ‘χε ασκήσει έντονη κριτική στον Αβικένα. Λέγεται ότι ο Καγιάμ απάντησε : “(αυτός) δεν καταλαβαίνει καν την έννοια των λόγων του Αβικένα, πώς μπορεί να αντιτίθεται σε κάτι που δεν γνωρίζει;” Ο φιλόσοφος Καγιάμ θα μπορούσε να κατανοηθεί από μάλλον 2 διακριτές πηγές. Η μία είναι από τα Ρουμπαγιάτ του κι η άλλη από τα έργα του υπό το φως των πνευματικών και κοινωνικών συνθηκών της εποχής του. Για αυτά θα μπορούσαμε να πληροφορηθούμε από τις αξιολογήσεις των έργων του από λόγιους και φιλόσοφους όπως οι Αμπούλ-Φαντλ Μπαϊχακί, Νιζαμί Αρουζί κι αλ-Ζαμακσαρί και τους Σουφιστές ποιητές και συγγραφείς Ατάρ του Νισαπούρ και Ναίμ αλ-Ντιν Ραζί.
Ως μαθηματικός, ο Καγιάμ έχει θεμελιωδώς συνεισφέρει στη φιλοσοφία των μαθηματικών, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των Περσικών Μαθηματικών και της Περσικής φιλοσοφίας, με τα οποία σχετίζονται οι περισσότεροι άλλοι Πέρσες επιστήμονες και φιλόσοφοι, όπως οι Αβικένας, Αμπού Ραϊχάν αλ-Μπιρουνί και Τουσί. Υπάρχουν 3 τουλάχιστον βασικές μαθηματικές ιδέες, μ’ έντονη φιλοσοφική διάσταση, που μπορούν να συσχετισθούν με τον Καγιάμ:
1. Μαθηματική τάξη. Από πού προέρχεται αυτή η τάξη και γιατί ανταποκρίνεται στο φυσικό κόσμο; Η απάντησή του είναι σε μια από τις φιλοσοφικές του “πραγματείες του είναι”. Η απάντηση του Καγιάμ είναι ότι “Η Θεία Προέλευση όλης της ύπαρξης όχι μόνο δημιουργεί το βουγιούντ “είναι”, δυνάμει του οποίου όλα τα πράγματα αποκτούν πραγματικότητα, αλλά είναι η πηγή της τάξης, που είναι αξεχώριστη από την ίδια την πράξη της ύπαρξης”.
2. Η σημασία των αξιωμάτων στη γεωμετρία κι η αναγκαιότητα για το μαθηματικό να βασιστεί στη φιλοσοφία και κατά συνέπεια η σημασία της σχέσης κάθε ιδιαίτερης επιστήμης με την κυρίως φιλοσοφία. Αυτό είναι το φιλοσοφικό υπόβαθρο της εκ μέρους του Καγιάμ συνολικής απόρριψης κάθε προσπάθειας να “αποδειχθεί” το αξίωμα των παραλλήλων και στη συνέχεια η άρνησή του να εισάγει την κίνηση σε μια προσπάθεια απόδειξης αυτού του αξιώματος, όπως είχε κάνει ο Ιμπν αλ-Χαϊτάμ, γιατί ο Καγιάμ συσχέτιζε τη κίνηση με τον υλικό κόσμο κι ήθελε να τη κρατήσει μακρυά από το νοητό κι άυλο κόσμο της γεωμετρίας.
3. Σαφή διάκριση έκανε ο Καγιάμ, στη βάση του έργου προγενέστερων Περσών φιλοσόφων όπως ο Αβικένας, μεταξύ των φυσικών σωμάτων και των μαθηματικών σωμάτων. Τα 1α ορίζονται ως σώματα της κατηγορίας της ουσίας κι υφίστανται από μόνα τους και κατά συνέπεια είναι αντικείμενο των φυσικών επιστημών, ενώ τα 2α, ονομαζόμενα όγκοι, άλλης κατηγορίας, δεν υφίστανται από μόνα τους στον εξωτερικό κόσμο και κατά συνέπεια είναι το αντικείμενο των μαθηματικών. Ήτανε πολύ προσεκτικός στο να σέβεται τα όρια κάθε κατηγορίας κι επέκρινε τον Ιμπν αλ-Χαϊτάμ για την απόδειξή του του αξιώματος των παραλλήλων, ακριβώς επειδή είχε παραβεί αυτό τον κανόνα κι είχε μεταφέρει ένα ζήτημα που ανήκε στη φυσική φιλοσοφία, δηλαδή τη κίνηση που ανήκει στα φυσικά σώματα, στο πεδίο της γεωμετρίας, που ασχολείται με τα μαθηματικά σώματα.
Ο Καγιάμ έμαθε από πολύ νωρίς τον νόμο του εφήμερου, τη ματαιότητα των πραγμάτων, τη μεγαλοσύνη της στιγμής. Σε ηλικία μικρότερη από τα 30 ήταν ήδη διάσημος ως ”ασύγκριτος γνώστης”, γεωμέτρης, αστρονόμος, μαθηματικός, φυσικός, φιλόσοφος και γιατρός, ένα ανοιχτό μυαλό που κατάφερε με ευκολία να συντάξει το ”Εγχειρίδιο των Φυσικών Επιστημών” όπου στα κεφάλαια Ύπαρξη και Άτομο και Υποχρέωση προσπαθεί να ανακαλύψει μια μέθοδο για να ορίσει τον προσανατολισμό και την αιτία των ηθικών διαφορών μεταξύ των τόπων. Τα Ρουμπαγιάτ (4στιχα) αποτελούνται από ανεξάρτητες στροφές που η κάθε μια τους συντίθεται από 4 στίχους ίσης αλλά ποικίλης προσωδίας. Κάποιες φορές όλοι ομοιοκαταληκτούν όμως συχνότερα ο 3ος στίχος αναιρεί την ομοιοκαταληξία. Ο βιολογικός του κύκλος υπήρξε μακρύς για την εποχή κι εύφορος. Η σοδειά του -πνευματική κι υλική- ήτανε πλούσια και μας έχει κληροδοτηθεί αρκετή. Από τύχη ίσως οι ορδές του Τζίνκινς Χαν δεν κατάφεραν να τη καταστρέψουν όλη όταν ισοπέδωσαν τη Νισαπούρ και τόσες άλλες ξακουστές, μέχρι σήμερα, πόλεις της εποχής. Ταξίδεψε λίγο στη Γη -στις λαμπρές και τις ιερές πόλεις του καιρού του- και πολύ στα άστρα, τους αριθμούς και τον νου. Ήτανε πολυμαθής, (παν-)επιστήμονας και φιλόσοφος. Ακόμα και με τη θεωρία της μουσικής είχε ασχοληθεί! Με την ορυκτολογία και τη γεωγραφία επίσης. Έγινε όμως πιο γνωστός σαν ποιητής. Ιδιότητα που πολλοί ερευνητές αμφισβητούν ότι είχε στο Βαθμό που του αποδίδεται. Για λίγες δεκάδες ρουμπαγιάτ τού αναγνωρίζεται η πατρότητα στη καλύτερη περίπτωση κι όχι εκατοντάδες. Το ρουμπαγιάτ είναι ένα τετράστιχο με ομοιοκαταληξία ααβα, συνήθως, χαρακτηριστικό της περσικής ποίησης της εποχής.
Το ογκώδες επιστημονικό έργο του σώζεται σε ικανοποιητικό βαθμό. Πάλι ευτυχώς γιατί περιλαμβάνει πραγματείες που στο χριστιανικό μεσαίωνα θα είχαν αποτελέσει προσάναμμα στην πυρά που θα τον έκαιγε. Είτε μας αρέσει είτε όχι κατά τους λεγόμενους σκοτεινούς αιώνες -που ήταν πολλοί- η επιστήμη κι η φιλοσοφία είχαν μετακομίσει στην -με την ευρεία έννοια- ανατολή. Επιχειρηματολογώντας: τη συμβολή του στη μεταρρύθμιση του περσικού ημερολογίου, τη Πραγματεία, τις Εξηγήσεις των δυσκολιών στα αξιώματα του Ευκλείδη. Αυτά κι άλλα πολλά συμμετείχανε στην εξέλιξη των επιστημών τους επόμενους αιώνες.
Ακούγεται άσχετο, αλλά μπορεί και να μην είναι, το ότι πενήντα περίπου χρόνια πριν -στις αρχές της 10ετίας του ’70- ο Μάρκο Πόλο μας είχε πει για το Χασάν-ι-Σαμπάχ ή Γέρο του Βουνού· παλιό φίλο του Καγιάμ. Τότε που μας απασχολούσε αν η λέξη ασσασσίνος προέρχεται από τον Χασάν ή το χασίς. Ήσσονος σημασίας! Έχουν μεσολαβήσει αναγνώσεις 10δων ρουμπαγιάτ σε διάφορες έντυπες ή διαδικτυακές ελληνικές, γαλλικές κι αγγλικές εκδόσεις. Η συμβολή του Φιτζέραλντ στη γνωριμία της δύσης με τα ρουμπαγιάτ ήταν καθοριστική. Βοήθησε Βέβαια κι ο ενθουσιασμός του εξαιρετικού Προρραφαηλίτη ζωγράφου -αλλά και ποιητή- Dante Gabriel Rossetti. Πεποίθηση είναι πάντως ότι οι μεταφράσεις του FitzGerald είναι περισσότερο δική του ποίηση με ρίζες σ’ αυτήν του Καγιάμ. Ένα πανάκριβο κόσμημα που μάγευε.
Η ποίηση που του αποδίδεται είναι ευδαιμονική. Έρωτας, κρασί, απολαύσεις. “Να πίνεις το κρασί με συντροφιά σου λυγερά κορίτσια“. Επικούρεια δηλαδή, σύμφωνα με την επικρατούσα έννοια της λέξης. Όπως λέει όμως: “Μα τα αινίγματα που μας παιδεύουν το κρασί τα λύνει.”. Άλλοι μελετητές της αποδίδουν μυστικιστικά νοήματα. 250 έτη μετά ο έξοχος Πέρσης λυρικός ποιητής Hafez έγραφε:”Τώρα που αγγίζω με τα χείλη μου το ποτήρι του αγνού κρασιού, το αηδόνι αρχίζει να τραγουδάει“. Αυτός βέβαια ήταν από το Shiraz με τα ξακουστά κρασιά! Για όποιον όμως και να ‘γραψε αυτά τα ρουμπαγιάτ -μερικά ή όλα- ισχύει, πως υπάρχει πολύ ποίηση σ’ αυτούς τους στίχους.
Τα τετράστιχα, που έχουν μεταφραστεί σε 10άδες γλώσσες και κυκλοφορήσει σε πολλές 100άδες εκδόσεις, είναι -κατά κοινήν ομολογία- ποίηση ολκής. Είναι η αποθέωση της ζωής κι ο χλευασμός του θανάτου. Είναι, κατά κάποιο τρόπο, η προσέγγιση του επιστήμονα και φιλόσοφου στην εφήμερη ζωή. Carpe diem -όπως μας διδάσκει ο Οράτιος– είναι η κεντρική ιδέα ή η προτροπή. “Πες μου, γιατί να θλίΒεστε και συλλογιέστε τ’ αύριο“; Μπεκρή και γυναικά θα τον χαρακτήριζαν οι ζηλιάρηδες φίλοι του σήμερα. Διαβάζοντας τα ρουμπαγιάτ -έστω κι όσα του αναλογούν- είναι δύσκολο να φανταστεί ο αναγνώστης ότι είναι γραμμένα από ένα λαμπρό επιστήμονα, ίσως όμως είναι ο μούστος από τον τρύγο του φιλόσοφου. Η ποίηση τον έχει τιμήσει δεόντως με τις άπειρες μεταφράσεις των ρουμπαγιάτ και με ισάριθμες μελέτες. Ο σπουδαίος T.S.Elliot είχε αντικρύσει τον κόσμο εκ νέου, με ζωηρά, χαρούμενα κι αλγεινά χρώματα. Τι πρεσβεύει όμως τελικά ο επιστήμονας και ποιητής; Με ποια διαλεκτική σύνθεση καταφέρνει ο φιλόσοφος να μας ξελογιάσει; Δείτε:
Ημέρες δίχως έρωτα, νυχτιές χωρίς φιλιά
Χαμένες είναι κι άχρηστες γι’ αυτόν που θα τις ζήσει.
Απόψε είναι το μικρό σου στόμα ο επιούσιός μου άρτος.
Δώσ’ μου κρασί, και να ‘χει χρώμα σαν τα μάγουλά σου.
Χαρά σ’ αυτόν που δίπλα του μια λυγερή κοιμάται
Κι οι ομορφιές της πιο πολύ κι απ’ το κρασί μεθούν.
Φέρε κοπέλες όμορφες, στάμνες κρασί γεμάτες,
Και διώξε τους υποκριτές, της Πίστης τους δραγάτες.
Κι αν όσοι πίνουν κι αγαπούν στην κόλαση θα πάν’,
Τότε για τον παράδεισο πού θα Βρεθούν πελάτες;
Τινάχτηκα σαν το γεράκι απ’ τα μυστήρια του κόσμου
κι όλο ψηλάθε προσπαθώ, μ όλα τα δυνατά μου.
Μα κει κανείς δεν ήτανε που ‘ξέρε την αλήθεια,
Και να ‘μαι πίσω, να περνώ όμοια όπως μπήκα.
Τονε δόξασαν όλοι οι αιώνες κι όλες οι γλώσσες. Κι ακόμα τον δοξάζουν. Οι θρησκείες, πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές, τον τίμησαν ως σύμβολο και συμπρωταγωνιστή των τελετουργιών τους κι οι ποιητές, κατά πόδας του πατριάρχη τους του Ομήρου, δεν έπαψαν ποτέ να του αφιερώνουνε τις σκέψεις τους και τα αισθήματά τους, ακόμα κι αν κάποια στιγμή έτυχε να παρασπονδήσουν, να επιλέξουν το αψέντι, ας πούμε, ή κάποιον άλλο προμηθευτή αλκοόλης. Για τον οίνο που ευφραίνει τη καρδιά των ανθρώπων ο λόγος, για το κρασί, που, όπως το τραγούδησε ο Olivier Basselin στο ποίημά του Ο έπαινος του Νώε (το μετέφρασε ο Εγγονόπουλος):
Δεν είν’ σαν τ’ άλλα τα πιοτά που μας σαπίζουν,
μας κόβουν τις δυνάμεις, τα κόκκαλα τσακίζουν.
Εγώ σαν το τραβώ έχω την τόλμη του Ηρακλή·
Μεταφράσεις ποιημάτων του στα νέα ελληνικά έχουν εκδοθεί κι άλλες βέβαια (ακόμα και στα αρχαία ελληνικά μεταφράστηκαν στίχοι του, από τον Αγγλο Crawley, τόσο μεγάλο ήταν το πάθος της Δύσης για το έργο του τον 19ο αι.). Με τον ίδιο περίπου τρόπο, του εμπλουτισμού ή της διογκώσεως, ως γνωστόν, πλάστηκαν τα ανακρεόντεια λεγόμενα ποιήματα κατ’ απομίμηση της συμποτικής κι ερωτικής ποίησης του Ανακρέοντα, του μεγάλου λυρικού ποιητή από τη Τέω, που ‘ζησε τον 6ο αι. π.Χ. Οχι χωρίς λόγο, ο Ομάρ Καγιάμ συσχετίστηκε από άλλους με τον Σοπενάουερ, τον Νίτσε και τον βιβλικό Εκκλησιαστή για τον πεσιμισμό του κι από άλλους (τον Ερνέστ Ρενάν, λόγου χάρη) με τον Βολταίρο, για την εναντίωσή του στη θρησκοληψία. Ο άνθρωπος που πίνει είναι για τον ποιητή ο άνθρωπος ο χειραφετημένος, ο ξεσκλαβωμένος και το κρασί σύμβολο της θεϊκής μέθης. Το κρασί δεν είναι μόνο απτή απόλαυση στη ποίησή του, είναι μια μεταφορά, μια υπεράσπιση του πνεύματος που γνωρίζει ότι για να ακεραιωθεί και να υψωθεί οφείλει να μην απαρνηθεί τη σάρκα. Στα ποιητικά μαθηματικά του Καγιάμ, κρασί, πηγή ανεξάντλητη μιας εέυθερίας απαγορευμένης, αξίζει όσο χιλιάδες θρησκείες:
Ενα ποτήρι με κρασί, θρησκείες χιλιάδες κάνει
και για της Κίνας τ’ αγαθά μια ρουφηξιά του φτάνει,
όξω από σένα ρουμπινί κρασάκι μου δεν είναι
στον κόσμο αυτόν άλλο ξινό, τόσο γλυκά να πιάνει.
Ρουμπαγιάτ στα περσικά
.
Αλλά και για να μετρήσει την αξία των βασιλείων και της δύναμης, τα ίδια υγρά σταθμά διαθέτει:
Κάλλιο από νέο βασίλειο και μια γουλιά κρασιού παλιού,
μη παίρνεις δρόμον άλλονε παρά το δρόμο του κρασιού,
μια κούπα αξίζει κι εκατό του Φεριδούν βασίλεια,
κάλλιο απ’ το στέμμα του Χοσρόη καπάκι τούβλινο σταμνιού!
Εχουνε περάσει αιώνες κι αιώνες, θεοί και βασιλιάδες ήλθαν και παρήλθαν και, με αναπάντητα τα θεμελιώδη ερωτήματα περί ανθρωπίνης ύπαρξης, είναι σαν να ξανατονίζει ο Καγιάμ με το αμέσως παραπάνω ποίημά του όσα ελευθερόφρονα κήρυσσαν οι εξής στίχοι που αποδίδονταν στον Ανακρέοντα:
Τα πλούτη δεν με νοιάζουνε του Γύγη,
του βασιλιά των Σάρδεων,
και ο χρυσός δεν με τραβάει
μήτε ζηλεύω τους τυράννους.
Μία η έγνοια μου: να βρέχω
τη γενειάδα μου με μύρα,
με ρόδα το κεφάλι μου να στέφω.
Το σήμερα με καίει.
Το αύριο ποιός το γνωρίζει…
Γι’ αυτό το τώρα καίγεται κι ο Καγιάμ, αλλά με το αποφασισμένο πάθος ενός θρησκειομάχου που ζει μάλιστα σε περιβάλλον ανελεύθερο:
Κοίτα τα κακουργήματα που ο Ουρανός μάς κάνει
κι άδειος που ο κόσμος φαίνεται σα φίλος σου πεθάνει,
για τούτο κοίταζε να ζεις όσο μπορείς για σένα,
γλέντα τό Τώρα… τα παλιά μυρίζουνε λιβάνι.
Ναι υπάρχουνε λόγοι να ειπωθεί ότι κι ο Καγιάμ, όπως ο Ανακρέων (και δεν είναι οι μόνοι κι ο Λι Πο επίσης κι άλλοι κάμποσοι), μηχανεύτηκε τη προσποίηση της μέθης για να ελευθερώσει τη ποίησή του, που είναι κάτι βαθύτερο από ηδονόπληκτη!
* Ο αστεροειδής 3095 Ομαρ Kαγιάμ, που ανακαλύφθηκε το 1980.
* Ο κρατήρας Ομάρ Kαγιάμ στην αόρατη από τη Γη πλευρά της Σελήνης.
Ο γιος του σκηνοποιού Ομάρ Καγιάμ, πέθανε στη Νισαπούρ της Περσίας (Ιράν), στη πόλη δηλαδή που πέρασε σχεδόν ολάκερη τη ζωή του, στις 4 Δεκέμβρη 1131.
Το Μαυσωλείο Καγιάμ
ΡΗΤΑ:
* Να ‘σαι ευτυχισμένος γι’ αυτή τη στιγμή. Αυτή η στιγμή είν’ η ζωή σου.
* Αλήθεια που χρειάζεται απόδειξη είναι μισή αλήθεια.
* Τα πεθαμένα χθες και τα αγέννητα αύριο, γιατί να αγωνιούμε γι’ αυτά όταν το σήμερα είναι γλυκό.
Τιμητικές Στήλες==========================
Τα Ρουμπαγιάτ
(μερικά)
Σήκω και δώσε μου κρασί τα λόγια είναι χαμένα
απόψε το χειλάκι σου θα ‘ναι το παν για μένα
κι όσο για τα ταξίματα και για τα κρίματά μου
τα βλέπω σαν τα κατσαρά μαλλιά σου, μπερδεμένα.
Για κείνα που δεν έκανα και που ‘χω καμωμένα
αν έχω τη ζωή σωστά είτε στραβά παρμένα
αυτό θα ‘ν’ το μαράζι μου κρασί λοιπόν, ποιος ξέρει
μη βγαίνει τούτ’ η αναπνοή στερνή φορά από μένα.
Όταν θελήσει η μοίρα μου τον κόσμο αυτό ν’ αφήσω
και κάθ’ ελπίδα για ζωή απ’ τη καρδιά μου σβήσω,
μια κούπα από τη στάχτη μου να φτιάξετε συντρόφοι
σαν θα γεμίζει με κρασί μπορεί να ξαναζήσω…
4
Μου ‘πε μια μάγισσα γοργά να καρτερώ το χάρο
Κι άπλωνα ευτύς το υστερινό ποτήρι μου να πάρω.
Μα το ποτήρι αγγίζοντας στα χείλη μ’ αποκρίθη
«Πίνε, γιατί είναι ο θάνατος θάλασσα δίχως φάρο»
5
Στου αφανισμού την έρημο για μια στιγμή σταθείτε.
Απ’ της ζωής την Όαση λίγη δροσιά να πιείτε.
Χαράματα ετοιμάστηκε το Μέγα καραβάνι.
Και ξεκινάει για την Αυγή… του Τίποτε. Ω βιαστείτε!
14
Πριν αισθανθείς στο μέτωπο το χέρι του θανάτου
Και πριν να σε χαϊδέψουνε τα κρύα τα δάχτυλά του
Πίνε, και μη θαρρείς κουτέ, και συ πως είσαι κάτι.
Και πως θα σε ξεθάψουνε μια και σε θάψουν κάτου.
20
Και τους αγίους και τους σοφούς με όλο τους το κόμμα
Τους στρώσαν σε κατάψυχρο να κοιμηθούνε στρώμα
Πουν’ τώρα οι προφητείες τους; Και πως τα στοματά τους
Που βγάζανε λόγια σοφά στουπώθηκαν με χώμα;
21
Για μένα που των μυστικών ανοιγοκλείνει η θύρα
Όμοια και λύπη και χαρά μαζί τα δυό τα επήρα
Μια και στον κόσμο αυτόν εδώ όλα ένα τέλος θα χουν,
Πάμε παιδιά στο καπηλειό να φέρουμε μια γύρα.
22
Το δυνατότερο κρασί που ο χρόνος έχει φτάσει,
Όλοι μας γύρω επίναμε σε χωματένιο τάσι,
Κι ήπιαμε μια φορά…και δύο. Μα ύστερα ένας ένας
Σιωπηλά μας ξέφυγε να πάει…να ησυχάσει.
23
Είδα μια θύρα σφαλιστή όμως κλειδιά δεν είδα.
Και παραπέτασμα βαρύ χωρίς καμιά θυρίδα.
Για το Εγώ και για το Συ μιλούσαν…κι εσωπάσαν.
Και μες στης Νύχτας τη Σιγή πετούσε η νυχτερίδα.
25
Όμοια γι’ αυτούς που για το Σήμερα φροντίζουν,
μα και γι’ αυτούς που κάποιο Αύριο ατενίζουν
κράζει ο μουεζίνης απ’ το Σκοτεινό Πυργί :
-Τρελλοί! η αμοιβή σας δεν είναι δω ούτε κει.
29
Κι όταν κι εμένα ο θάνατος μαζί θα σέρνει πίσω
Και στη καρδιά μου τη Χαρά και κάθε Ελπίδα κλείσω
Να φτιάξετε απ’ το μνήμα μου ένα σταμνί. Ποιος ξέρεις,
Σαν το γεμίσουν με κρασί πως δεν θα ξαναζήσω.
30
Συχνά μετάνοια ορκίστηκα με δακρυσμένα μάτια.
Κι είπα πως δεν θα ξαναϊδώ πια το κρασί στα μάτια.
Μα τότες ήρθε η Άνοιξη με τα ροδαγκαθά της
Και τη μετάνοια μου έσχισε σε χίλια δυό κομμάτια.
32
Πίνω. Κι όλοι μου λεν πάντου μα ψέματα πως κρίνω.
Πως η θρησκεία εμπόδισες ολότελα τον οίνο.
Πως; Η θρησκεία το κρασί εχώρισε απ’ τη πίστη;
Δεν είναι το αίμα του Αλλάχ; Μ’ ευλάβεια το πίνω.
35
Για να γνωρίσω το μυστήριο της ζωής
κούπας τα χείλη άγγιξα, πήλινης και φτωχιάς.
Χείλος στο χείλος μου ψιθύρισε: όσο ζείς
πίνε, τί σαν πεθάνεις δε ξαναγυρνάς.
40
Κi όντας σας φέρνουν το κρασί σε κύπελλ’ ασημένια
Δεν είναι κρίμα, πίνετε χωρίς φροντίδα κ’ έννοια.
Και μη θαρρείτε ο Πλάστης μας πως σκέπτεται μονάχα
Για το δικό σας μούτσουνο και τα δικά μου γένια.
41
Στέκει η καρδιά μου κι απορεί. Δεν ξέρει που να γύρει
Προς την Ταβέρνα ή στο Τζαμί; Κοράνι ή ποτήρι;
Μα είναι θαρρώ καλύτερα να κάθεται κανένας
Γερός στο καπηλειό παρά τρελός στο μοναστήρι.
42
Εγώ δεν είμαι άνθρωπος να τρέμω αν ξεψυχήσω.
Ποιος ξέρει αν πέρα μια ζωή καλύτερη δεν ζήσω.
Δώρο που μου το δώρισε στη γέννησή μου ο Πλάστης.
Σαν θάρθει η ώρα να χαθώ θα σου το δώκω πίσω.
43
Οι αύρες πλέκουν για τη Γη την Άνοιξη στεφάνι
Κι όλων τα μάτια καρτερούν να βρέξει, να γλυκάνει
Το λευκό χέρι του Μωυσή τους κλάδους ασημώνει
Και του Χριστού το πέρασμα μοσχοβολάει λιβάνι.
44
Ωιμένα! Φεύγει η Άνοιξη και κλειούν ένα προς ένα
Της νιότης τα χειρόγραφα τα μοσχοβολεμένα.
Τ’ αηδόνι που τραγούδησε που θα πετάξει πάλι
Να πει τα τραγουδάκια του τα παραπονεμένα;
51
Έσπασα το ποτήρι εχτές, συντρίμμια πεταμένα.
Μα για το κρίμα που κανα μετάνιωσα, ωιμένα!
Και το ποτήρι σιγανά μου εφάνη σαν να μου πε.
«Αν ήμουν σαν κι Εσέ κι Εσύ θα γίνεις σαν κι εμένα»!
54
Γιόρταζε, και τις λύπες σου αν θες να διώξεις, πίνε.
Στην αδικία παράδειγμα δικαιοσύνης δίνε.
Μια κι εδώ πέρα στο Μηδέν κατασταλάζουν όλα
Πάρε το κρασοκάνατο και στα ποτήρια χύνε.
69
Παράδεισον ο δίκαιος ψέμα είναι πως θα πάρει
Ν’ απλώνεις στης κληματαριάς μονάχα το κλωνάρι.
Να προτιμάς τα μετρητά από τα βερεσέδια.
Και των κυμβάλων η φωνή από μακριά έχει χάρη
70
Τριανταφυλλένιο μάγουλο, χέρια ολόασπρα κρίνα.
Κορμάκι που σαν είδωλο το προσκυνάει η Κίνα,
Στη Βαβυλώνα ο βασιλιάς μαζί σου αποτρελάθη
Και τον γελάνε τα παιδιά, και τόνε δέρν’ η πείνα.
71
Τ’ άστρα για σένα εδιάλεξαν το θρόνο του Χοσρόη.
Και τ’ άλογο, που ακράτητο τα χαλινάρια τρώει.
Κουρσάρος ανυπόταχτος. Ω Σάχη, κοίταζέ το.
Όπου πατάει το πόδι του βγάνει χρυσάφι η χλόη.
72
Είν’ η Ζωή παράξενο που φεύγει καραβάνι.
Που της θυμίζει τη χαρά της Μοίρας το δρεπάνι.
Πες μου, γιατί να θλίβεστε και συλλογιέστε τ’ Άυριο;
Κέρνα μας, κέρνα κεραστή, κι η Νύχτα μας προκάνει.
73
Φέρτε μου, φίλοι μου, κρασί ρουμπίνι στο πλευρό μου
Με το χυμό του πλύνετε το χλωμοπροσωπό μου,
Και σαν πεθάνω με κρασί το σώμα μου ας μου πλύνουν
Και πλέξετε από κλήματα το νεκροκρέβατό μου.
74
Το χθές τη τρέλλα αυτής της μέρας ετοιμάζει,
την αυριανή σιωπή, απελπισία ή δόξα.
Πιές, τι δεν ξέρεις από πού ήρθες και γιατί.
Πιές, τι δεν ξέρεις γιατί φεύγεις και για πού.
77
Κι αν ήρθα δεν εκέρδησε τίποτε η γη από μένα
Κι αν φύγω δεν θα ζημιωθεί τίποτε η γη από μένα
Μα ποιος μπορούσε να μου πει ποιο λόγο να χει ετούτος
Ο πηγαιμός κι ο ερχομός, ο θάνατος κι η γέννα;
82
Κι αυτό το βάζο που θωρείς βουβό και λυπημένο
Ήταν κι αυτό ένας εραστής σε χρόνο περασμένο.
Και τούτο εδώ το πιάσιμο που βλέπεις στο πλευρό του,
Χέρι ήτανε, που αγκάλιαζε λαιμό χαριτωμένο.
84
Κάμε όπως κάμνουν οι σοφοί και μη πολυπλανάσαι
Παράτησε τις προσευχές και τις νηστείες σπάσε
Και πρόσεχε, Ομάρ Καγιάμ, έργα σωστά να κάμεις.
Μέθα, και πήγαινε μακριά, καλός μονάχα να’ σαι.
88
Ω έρωτα, νάταν βολετό να γίνει όπως το νιώθω.
Του κόσμου το σχεδίασμα να σπάσω μ’ ένα γρόθο
Και να το παίρναμε ύστερα εγώ και συ στη Μοίρα.
Να μας το πλάσει αρμονιστά με της καρδιάς τον πόθο.
91
Ακούστε τώρα να σας πω τι μου τυχ’ ένα βράδυ
Στο τέλος του Ραμαζανιού που αρχίναε το σκοτάδι.
Κι από τη Δύση εφάνηκε το πιο καλό φεγγάρι.
Στο μαγαζί του κανατά που ταν κανάτια ομάδι.
99
Η πάχνη τα τριαντάφυλλα μαραίνει πέρα ως πέρα.
Ω θείο κρασί! Στο βίο μου λαχτάρα μου υπερτέρα.
Πες μου, με ποιο δικαίωμα κοιμάσαι τόσο; Ξύπνα,
Αγάπη μου, βάλε κρασί, ακόμη φέγγει η μέρα.
101
Μια και πηγαίνει ο δρόμος μας προς το νεκροταφείο
Δίχως αγάπη και κρασί είν’ η ζωή φορτίο.
Φιλόσοφος, πες μας λοιπόν, τι σκέπτεσαι για τούτα;
Το κέρδος ποιο να ξέρουμε του κόσμου το βιβλίο;
103
Φίλοι μου, σαν θα βρίσκεστε σε γλέντι ή πανηγύρι,
Κι έρθ’ η Χαρά με το κρασί που το χορό θα σύρει,
Μη το ξεχνάτε μια φορά παρέα σας πως ήμουν.
Σαν θα ‘ρθει ο γύρος μου στη Γη αδειάστ’ ένα ποτήρι.
