ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ
Βιογραφικü
Δεν εßναι γνωσταß με ακρßβειαν αι χρονολογßαι γεννÞσεως και θανÜτου του Θουκυδßδου. ΚατÜ πÜσα πιθανüτητα εγεννÞθη μεταξý 460-455 π.Χ. κι απεβßωσε περß το 400 π.Χ., Üγνωστον πως. Εκ του ονüματος του πατρüς του, ¼λορος εικÜζεται üτι Þτο θρακικÞς καταγωγÞς κι η μÞτηρ του Þτο η Ηγησιπüλη. Εßς Ýτερος ¼λορος, βασιλεýς της ΘρÜκης, ενεπιστεýθη τη κüρη του, επßσης Ηγησιπüλη, ως σýζυγον εις τον στρατηγüν ΜιλτιÜδην τον Αθηναßον, δια τοýτο εικÜζεται üτι Þτο συγγενÞς εξ αγχιστεßας με τον νικητÞν του Μαραθþνος.
Ο Θουκυδßδης ανÞκε εις την μερßδα των ολιγαρχικþν εκ του πατρüς του üστις Þτο πλουσιþτατος εκ των ορυχεßων χρυσοý üπου κατεßχε εν ΣκαπτÞ ¾λη του Παγγαßου. Χορηγüς γενναιüδωρος ο ¼λορος του ΔÞμου απελÜμβανε εξαιρετικοý κýρους εις την πüλιν, Ýχων στενÜς σχÝσεις με τους Αθηναßους ηγÝτας. Ο Θ. λοιπüν ανÞκων εις τον παραλιακüν δÞμον του Αλιμοýντος ενεδýθη απü νÝος φροντισμÝνης μορφþσεως κατÜ την εποχÞν εις την οποßαν μεσουρÜνει ο ΣωκρÜτης. ΠαρÜ ταýτα η μüρφωσßς του εβασßσθη εις τα κελεýσματα της διδασκαλßας του μεγÜλου υλιστοý φιλοσüφου Αναξαγüρου κι εις τας αρχÜς του σοφιστοý Αντιφþντος. Οýτω επεκρÜτησαν εις τον νοýν του νεαροý Θ. αι νεωτερßζουσαι αρχαß του διαφωτισμοý Ýναντι των συντηρητικþν και ολιγαρχικþν απüψεων της σχολÞς του ΣωκρÜτους.
ΠαρÜ την ολιχαρχικÞν και συντηρητικÞν καταγωγÞν του, Þτο διαποτισμÝνος απü τας δημοκρατικÜς παραδüσεις. ΣυγγρÜφει οýτω την Ιστορßαν του συμφþνως τÞ αρχÞ του διαχωρισμοý της ΗθικÞς απü την ΠολιτικÞν. Εξιστορþν κατ'ουσßαν πολεμικÜ γεγονüτα, κατÜ βÜθος αποδßδει εις τους μεταγενεστÝρους την πολιτικÞν ιστορßαν της τüτε ΕλλÜδος με την μεγßστην γλαφυρüτητα, ακρßβεια κι ουδετερüτητα. Εις δε το φιλολογικüν μÝρος της συγγραφÞς του αλλÜ κι εις το ýφος της παρουσιÜζει σπανßαν εκφραστικÞν δýναμιν εντυπωσιÜζων με το δραματικüν στοιχεßον κατÜ την αφÞγησιν. Εßναι λοιπüν πρüτυπον πεζογραφßας και ποιητικÞς δρÜσεως σýγγραμμα ιδßα εις την περßφημον περιγραφÞν του λοιμοý των Αθηνþν. Ομιλþν περß του πολÝμου αποδßδει μ' εντÝλεια το δρÜμα των ανθρþπων και της Ιστορßας. Η ρητορικÞ δεινüτης της γραφÞς του εßναι το ßδιον τοýτο üργανον της τÝχνης του Γοργßου. Οýτω παρÜ το μονüτονον εις την παρουσßασιν των πολεμικþν γεγονüτων, αι αναλυτικüταται παρατηρÞσεις του δßδουν την πραγματικÞν ερμηνεßαν του ιστορικοý περιβÜλλοντος.
ΕξελÝγη στρατηγüς το 424 π.Χ. κι επεφορτßσθη με το καθÞκον να παρακολουθÞ τας κινÞσεις των Σπαρτιατþν εις τας αθηναúκÜς κτÞσεις της ΘρÜκης. ΜετÜ την ταπεινωτικÞ συνθηκολüγηση της Αμφιπüλεως ην επÝβαλε ο ικανþτατος στρατηγüς Βρασßδας, κατηγορÞθη διÜ προδοσßαν και κατεδικÜσθη εις θÜνατον. Αναγκασθεßς ν' αυτοεξορισθÞ στη ΣκαπτÞν ¾λη της ΘρÜκης παραμÝνει επß 20 Ýτη εκεß επισκεπτüμενος κατÜ διαστÞματα τη Πελοπüννησο, την Μακεδονßα και τη Σικελßαν üπου και τα θÝατρα του πολÝμου, τον οποßο μετÜ την επιστροφÞν του Þτις συνÝβη μετÜ την πτþσιν των ΤριÜκοντα ΤυρÜννων θα περιγρÜψη. ¸ργον της ζωÞς του λοιπüν η εξιστüρησις των γεγονüτων του Πελοποννησιακοý ΠολÝμου ως το 21ον Ýτος αυτοý, το 411 π.Χ.
Ο Θουκυδßδης δεν διαιρεß το σýγγραμμÜ του αυτü εις βιβλßα. Ο χωρισμüς των αρχαßων γραμματικþν διαιρεß την Ιστορßα του σε 8 βιβλßα με τßτλο "Θουκυδßδου ΞυγγραφÞ" Þ "Θουκυδßδου Ιστορßαι". ΕπιστρÝψας λοιπüν μετÜ την ανÜκλησιν της ποινÞς του εις τας ΑθÞνας το 403 π.Χ. αντικρýζει μßα πüλη εντελþς κατεστραμμÝνη. Συντüμως επιστρÝφει πÜλιν εις τα κτÞματÜ του εν ΣκαπτÞ ¾λη üπου συνεχßζει την συγγραφÞν της ιστορßας του.
Εν αντιθÝσει με τον Ηρüδοτο, δεν δÝχεται στην ιστορßα του την παρÝμβασιν των θεþν εις τα ανθρþπινα δρþμενα. Οι ηθικοß κανüνες δι' αυτüν εßναι Üμοιροι της ιστορßας και των εξελßξεþν της πολλÜ μÜλα δε εις την πολιτικÞν üπου η ΗθικÞ κι η Δικαιοσýνη δßδουν την θÝσιν των εις το "δÝον" δηλαδÞ εις το πρÝπον γενÝσθαι. Αυτüς εßναι ο ορθολογισμüς του δια την ερμηνεßαν των ιστορικþν γεγονüτων κι η παρÝμβασις του τυχαßου εις την φýσιν των ανθρωπßνων πραγμÜτων Üτινα Üλλοτε ακμÜζουν και Üλλοτε καταστρÝφονται, εξ αιτßας ενüς τυχαßου περιστατικοý. ΑπÝναντι εις το θεßον και εις το μεταφυσικüν ßσταται αδιÜφορος αλλ' ουχß πολÝμιος της θρησκεßας και των κανüνων της.
Κατ' εξοχÞν ιστορικüς κι ουχß χρονογρÜφος δεν περιορßζει την αντικειμενικüτητÜ του μüνον εις τα γεγονüτα Üτινα εβßωσεν ο ßδιος και που δýναται να ελÝγξη, αλλ' αντλεß τα στοιχεßα απü προγενεστÝρους αφοý τα διασταυρþση πολλαπλþς κι εξαντλητικþς. Η ακριβÞς χρονολüγηση των ιστοριþν του εßναι κÜτι το αξιοθαýμαστον, οýτως þστε να γνωρßσωμεν üτι ο Πελοποννησιακüς Πüλεμος διÞρκεσεν 27 Ýτη με μια περßοδον 7ετοýς "υπüπτου" ανακωχÞς ενδιαμÝσως.
ºσταται υπερÜνω παρατÜξεων κι αντιθÝτει την μßαν εις την Üλλην δια της μεθüδου των "δημηγοριþν" εκ των οποßων παραθÝτει περßπου 40 στα βιβλßα του. Ο αξιοθαýμαστος αυτüς τρüπος ιστοριογραφßας εξασφαλßζει το αμερüληπτον εκ μÝρους του συγγρÜφοντος διüτι τοýτο επιτρÝπει εις την κρßσιν του ιστορικοý του μÝλλοντος να αναδιφÞση εις τα πραγματικÜ γεγονüτα αλλÜ κι εις τας σκοπιμüτητας των πολιτικþν πεπραγμÝνων. Δημηγορßας εις τας οποßας δεν υπÞρξεν αυτÞκοος μÜρτυς μεταφÝρονται απü τον μÝγα αυτüν ιστορικüν ýστερα απü εξαντλητικüν Ýλεγχον κι ενδελεχÞ διασταýρωσιν þστε το νüημα κι η πιστüτης του δημηγüρου να παρουσιÜζωνται σχεδüν αυτουσßως ßνα αντιληφθþμεν την ακριβÞ εικüναν της αντιπαραθÝσεως των δυνÜμεων.
Εις τας δημηγορßας αντιπαρατßθενται δýο ομιληταß δια των επιχειρημÜτων των εκτüς δýο περιπτþσεων: στον "ΕπιτÜφιον Του ΠερικλÝους" και στη δημηγορßαν του ΕρμοκρÜτους, üπου αμφüτεροι οι ρÞτορες δεν Ýχουν αντιφωνητÞν. Αι δημηγορßαι το πλÝον στριφνüν κεφÜλαιον της ιστοριογραφßας αντιμετωπßζονται υπü του Θ. με διττüν τρüπον. Πρþτον λαμβÜνει υπ' üψιν του την "ξýμπασαν γνþμην" της εποχÞς κατÜ την οποßαν εκφωνεßται ο λüγος, κατÜ δεýτερον επαφßεται μüνον εις την ιδßαν αυτοý αντßληψιν περß του χαρακτÞρος και του φρονÞματος των ομιλητþν αλλÜ και της προτεραßας αυτþν στÜσεως εις το συγκεκριμÝνον πολιτικüν Þ στρατιωτικüν ζÞτημα. ΥπÜρχει τις πρωτοτυπßα εις την χρησιμοποιουμÝνην γλþσσαν των δημηγοριþν üπου αýτη εßναι ενιαßα με εκεßνην της υπολοßπου ιστοριογραφßας.
ΓεννÜται λοιπüν η απορßα πþς ανþνυμον πλÞθος Þ απλοß στρατιþται κατανοοýν τους στοχασμοýς και την επιχειρηματολογßαν των πεπαιδευμÝνων πολιτικþν οßτινες χρησιμοιοýν την γλþσσαν οßα καταγρÜφεται υπü του Θ. ; Ο ßδιος μας λÝγει δι' αυτü üτι καθ' üσον δεν Þτο δυνατüν να εßναι πÜντοτε αυτÞκοος μÜρτυς των λüγων οßτινες εξεφωνοýντο, οýτος συνÝθετε καθ' οßον τρüπον ενüμιζε üτι τοýτοι εßχον ειπωθÞ κατÜ τα "δÝοντα" και με ü,τι του εßχε μεταφερθÞ και τÝλος κατÜ την σημασßαν της συγκεκριμÝνης ιστορικÞς στιγμÞς.
Ο Θ. γνωρßζων, ως εßπωμεν, εις βÜθος τον χαρακτÞρα και τας ικανüτητας καθενüς των ηγετþν προσαρμüζει την γραφÞν της δημηγορßας του επßσης και με γνþμονα αυτÜ ταýτα τα χαρακτηριστικÜ λαμβÜνων εισÝτι υπ' üψιν την ευφρÜδειαν, την ετοιμüτητα την οξýνοιαν αλλÜ και τα πÜθη του δημηγüρου. Οýτω παραδßδει εις τον μελετητÞν κι ιστορικüν του μÝλλοντος Ýνα πολýτιμον εργαλεßον δια την αξιολüγησιν των ιστορικþν γεγονüτων με τη μεγßστην αντικειμενικüτητα διεισδýων εις βÜθος δια της συνεχοýς αναζητÞσεως των πραγματικþν προθÝσεων και σκοπιμοτÞτων των πολιτικþν και στρατιωτικþν των εκτεθιμÝνων εις την κοινÞν γνþμην.
Εις τα μεθοδολογικÜ κεφÜλαια της ιστορßας του αναλýει λεπτομερþς τον τρüπον καθ' ον συνÝγραψε ουχß μüνον τας δημηγορßας αλλÜ κι αυτÜ ταýτα τα πολεμικÜ γεγονüτα. ΑναφÝρει λοιπüν üτι δεν επαφßεται εις τας μαρτυρßας του πρþτου τυχüντος οýτε üτι περιγρÜφει τα Ýργα του πολÝμου κατÜ το δοκοýν αλλÜ κατüπιν εξαντλητικÞς διασταυρþσεως των πληροφοριþν Üς συνÝλεγε απü κÜθε παραταξιακÞν πλευρÜν. ΕκφÝρει δε εισÝτι κρßσεις επß των ιστορικþν προσþπων και επß των πολιτικþν παρατÜξεων της εποχÞς του. Τον ΘεμιστοκλÞ θεωρεß τον πλÝον ευφυÞ, τον ΠερικλÞν Üριστον ρÞτορα, αρνητικαß εßναι αι κρßσεις του δια τον ΑλκιβιÜδη και τον ΚλÝωνα, αμφßρροπος δια τον Νικßαν.
Ο Θουκυδßδης τολμÜ πρþτος να εξορýξη τα γεγονüτα απü την αχλýν εις το φþς του ηλßου ουχß δια να θαυμÜσωμεν αλλÜ δια να τα κατανοÞσωμεν με επιστημονικüτητα κι ενÜργειαν. Τüλμημα βεβαßως, καθ' üσον ο μÝγας ιστορικüς καταδεικνýει τον τρüπον δια το πþς καταλÞγει εις τα συμπερÜσματÜ του με τα τüσον πτωχÜ τüτε μÝσα αλλÜ με την Üμεμπτον μεθοδολογßαν του τüλμημα κατορθωτüν, μεθοδολογßαν δε οßαν θα εζÞλευον οι σýγχρονοι ιστορικοß με τα πλοýσια τεχνολογικÜ μÝσα. Με την ποιητικüτητα του λüγου του συγγρÜφει Ýν Ýργον ισοδýναμον τραγωδßας δια να καταστÞση την ιστοριογραφßαν ü,τι θα Ýπρεπε να εßναι σÞμερον : Το δρÜμα της Ιστορßας και των Aνθρþπων.
-----------------------------------------------------------------
Θουκυδίδου ΞυγγραφÞς 34-46
Περικλέους ΕπιτÜφιος Λüγος
ΚατÜ τη διÜρκεια του χειµþνα οι Αθηναßοι, ακολουθþντας πατροπαρÜδοτο Ýθιµο, θÜψανε δηµοσßα δαπÜνη τους πρþτους πεσüντες του παρüντος πολݵου κατÜ τον ακüλουθο τρüπο: ΚατασκευÜζουν µια σκηνÞ, στην οποßα εκθÝτουν τα οστÜ των πεσüντων επß τρεις ηµÝρες προ της ταφÞς, και ο καθÝνας προσκοµßζει για τον δικü του νεκρü ü,τι (αφιÝρωµα) θÝλει. ΚατÜ την ταφÞ δε δÝκα λÜρνακες απü ξýλο κυπαρισσιοý, µια δηλαδÞ για κÜθε φυλÞ, φÝρονται µε ܵαξες. Σε κÜθε µια δε απü τις λÜρνακες αυτÝς τοποθετοýνται τα οστÜ των ανηκüντων σε αυτÞ την φυλÞ. ΦÝρουν δε επß πλÝον στα χÝρια τους και Ýνα κενü φÝρετρο σκεπασµÝνο µε σÜβανο για τους αφανεßς, για üλους δηλαδÞ üσων τα πτþµατα δεν βρÝθηκαν για να ενταφιασθοýν. Συνοδεýει δε την κηδεßα üποιος θÝλει, εßτε αστüς εßτε ξÝνος, οι δε γυναßκες, οι συγγενεßς των πεσüντων, παρευρßσκονται στον τüπο του ενταφιασµοý και αρχßζουν να θρηνοýν. Τοποθετοýν λοιπüν τα οστÜ στο δηµüσιο µνηµεßο, το οποßο βρßσκεται στο ωραιüτερο προÜστειο της πüλης, και στο οποßο θÜπτουν πÜντοτε τους νεκροýς των πολݵων, üλους τους Üλλους τουλÜχιστον εκτüς απü αυτοýς που Ýπεσαν στον Μαραθþνα.
∆ιüτι την ανδρεßα εκεßνων την θεþρησαν σαν κÜτι το εξαιρετικü, γι' αυτü και τους Ýθαψαν εκεß üπου κι Ýπεσαν µαχüµενοι. Αφοý δε τους σκεπÜσουν µε χþµα, Ýνας απü τους θεωροýµενους ως πολý µυαλωµÝνος κι απü τους πιο ευυπüληπτους, τον οποßο οι πολßτες διαλÝγουν απü πριν για τον σκοπü αυτüν, εκφωνεß προς τιµÞν των πεσüντων τον κατÜλληλο επιτÜφιο λüγο. ¸πειτα απü αυτü φεýγουν. Κατ' αυτüν λοιπüν τον τρüπο θÜπτουν τους νεκροýς των πολݵων και την συνÞθεια αυτÞ τÞρησαν σε üλη τη διÜρκεια του πολݵου, üσες φορÝς τους παρουσιÜζεται τÝτοια περßπτωση.
Προς τιµÞν λοιπüν αυτþν των πρþτων νεκρþν του πολݵου, εξελÝγη να εκφωνÞσει τον επιτÜφιο ο ΠερικλÞς ο γιος του Ξανθßππου. Και στην κατÜλληλη στιγµÞ προχþρησε απü το µνηµεßο σ' Ýνα βÜθρο στηµÝνο ψηλÜ, þστε ν' ακοýγεται απü üσο το δυνατüν µεγαλýτερο µÝρος του ακροατηρßου και µßλησε περßπου ως εξÞς:
«Οι περισσüτεροι απü üσους ως τþρα Ýχουν µιλÞσει απü το βÞµα αυτü συνηθßζουν να επαινοýν εκεßνον, ο οποßος στον νüµο που διÝπει την ταφÞ των νεκρþν πρüσθεσε την διÜταξη αυτÞ περß επιταφßου λüγου, γιατß θεωροýν üτι αξßζει τον κüπο να απονݵεται µια τÝτοια τιµÞ στους νεκροýς των πολݵων κατÜ τον ενταφιασµü τους. Σε µÝνα εν τοýτοις θα φαινüταν üτι εßναι προτιµüτερο, οι τιµÝς που απονݵονται σε Üνδρες, οι οποßοι αναδεßχθηκαν γενναßοι µε τα Ýργα τους, να εκδηλþνονται κι αυτÝς µε Ýργα µüνο, üπως εßναι π.χ. αυτÝς, τις οποßες τþρα βλÝπετε γýρω απü τον ενταφιασµü τους, που Ýγινε δηµοσßα δαπÜνη κι üχι να εξαρτþνται οι αρετÝς των πολλþν απü την ικανüτητα Þ την ανικανüτητα ενüς ανθρþπου, να κανονßζεται δηλαδÞ η περß αυτþν εκτßµηση των ακροατþν απü την ευφρÜδεια Þ µη ευφρÜδεια του ρÞτορα.
Γιατß εßναι δýσκολο πρÜγµα να µιλÞσει κανεßς αντικειµενικÜ (χωρßς δηλαδÞ να πει οýτε λιγüτερα οýτε περισσüτερα απü ü,τι πρÝπει) για κÜποιο θݵα, για το οποßο εßναι δýσκολο να εξακριβωθεß κι αυτÞ ακüµα η απλÞ ιδÝα, üτι τα λεγüµενα απü τον ρÞτορα εßναι αληθινÜ. Γιατß ο ακροατÞς, ο οποßος γνωρßζει τα πρÜγµατα κι εßναι ευνοúκÜ διατεθειµÝνος προς αυτοýς που τα Ýπραξαν, θα σχηµÜτιζε ßσως την ιδÝα, üτι αυτÜ εκτÝθηκαν κÜπως κατþτερα απü ü,τι αυτüς γνωρßζει κι επιθυµεß, ενþ αντßθετα, üποιος τ' αγνοεß, θα σκεπτüταν üτι µερικÜ εκτÝθηκαν αρκετÜ µεγαλοποιηµÝνα κι αυτü απü φθüνο, τον οποßο δοκιµÜζει ο Üνθρωπος, üταν ακοýει κÜτι το οποßο υπερβαßνει τις δικÝς του φυσικÝς δυνܵεις.
Γιατß οι Üνθρωποι ανÝχονται τους επαßνους που λÝγονται για Üλλους µüνον εφüσον κÜθε ακροατÞς Ýχει τη γνþµη, üτι κι αυτüς εßναι ικανüς να πρÜξει κÜτι απü αυτÜ που ακοýει. Ενþ για κÜθε τι, το οποßο εßναι ανþτερο απü τις δυνܵεις του, αισθÜνεται δια µιας φθüνο και δυσπιστßα. Εφüσον üµως οι πρüγονοß µας Ýκριναν üτι µε αυτüν τον τρüπο πρÝπει να γßνονται τα πρÜγµατα αυτÜ, πρÝπει κι εγþ να ακολουθÞσω το Ýθιµο αυτü και να προσπαθÞσω να ικανοποιÞσω την επιθυµßα και τη γνþµη του καθενüς σας üσο µπορÝσω περισσüτερο.
Θα µιλÞσω πρþτα πρþτα για τους προγüνους µας. Γιατß εßναι δßκαιο, αλλÜ συγχρüνως και πρÝπον, σε µια τÝτοια περßσταση, κατÜ την οποßα θρηνοýµε και εγκωµιÜζουµε τους νεκροýς µας, να τους απονݵεται η τιµÞ αυτÞ να µνηµονεýονται πρþτοι. Γιατß δεν υπÞρξαν οýτε µια στιγµÞ, κατÜ την οποßα να Ýπαυσαν να κατοικοýν την χþρα αυτÞ, και χÜρις στην ανδρεßα τους διαφýλατταν την ελευθερßα της απü γενεÜ σε γενεÜ µÝχρι των ηµερþν µας και µας την παρÜδωσαν ελεýθερη. Κι εκεßνοι λοιπüν εßναι Üξιοι επαßνου αλλÜ ακüµη περισσüτερο οι πατÝρες µας. Γιατß επß πλÝον εκεßνων, τα οποßα κληρονüµησαν, απÝκτησαν µε πολλοýς κüπους και κληροδüτησαν σε µας τους σηµερινοýς üλη αυτÞ την επικρÜτεια που κατÝχουµε σÞµερα.
Το δε Ýργο της περαιτÝρω βελτßωσης, το επιτελÝσαµεν εµεßς οι ßδιοι που εßµαστε συγκεντρωµÝνοι εδþ, οι οποßοι βρισκüµαστε ακüµη σ' αυτÞν ακριβþς την ηλικßα µας κι εµεßς εφοδιÜσαµε την πüλη µας µε üλα τα πρÜγµατα, þστε να εßναι αυταρκÝστατη και για πüλεµο και για ειρÞνη. Απü üλα δε αυτÜ εγþ üσα µεν αναφÝρονται σε πολεµικÜ κατορθþµατα, µε τα οποßα Ýγινε η κÜθε µια κατÜκτηση, Þ αφοροýν την ενεργητικüτητα, µε την οποßαν αποκροýσαµε, εßτε εµεßς οι σηµερινοß εßτε οι πρüγονοß µας, τους εκÜστοτε επελθüντες εναντßον µας ΒαρβÜρους Þ ¸λληνες, üλα αυτÜ, θα τα παραλεßψω, γιατß δεν επιθυµþ να απεραντολογþ ενþπιον ανθρþπων, οι οποßοι τα γνωρßζουν. ΑλλÜ µε ποιον τρüπο φθÜσαµε στο σηµεßο αυτü της δýναµης που εßµαστε σÞµερα και µε ποια µορφÞ πολιτεýµατος και µε ποιες συνÞθειες Ýγινε µεγÜλη η δýναµÞ µας, üλα αυτÜ θ' αναπτýξω πρþτα κι Ýπειτα θα προχωρÞσω στο εγκþµιο αυτþν εδþ των νεκρþν, γιατß νοµßζω üτι δεν εßναι ανÜρµοστο να λεχθοýν αυτÜ και για την παροýσα περßσταση και δεν εßναι ανþφελο να τ' ακοýσουν üλοι οι παρευρισκüµενοι, αστοß και ξÝνοι.
¸χουµε δηλαδÞ πολßτευµα, το οποßο δεν αντιγρÜφει τους νüµους Üλλων, µÜλλον δε εµεßς οι ßδιοι εßµαστε υπüδειγµα σε µερικοýς παρÜ µιµοýµαστε Üλλους. Κι ονοµÜζεται µεν δηµοκρατßα, γιατß η διοßκηση εßναι στα χÝρια των πολλþν κι üχι των ολßγων, Ýναντι δε των νüµων εßναι üλοι ßσοι στις ιδιωτικÝς τους διαφορÝς, ενþ ως προς τη θÝση τους στον δηµüσιο βßο, κÜθε Ýνας προτιµÜται για Ýνα απü τα δηµüσια αξιþµατα ανÜλογα µε την επßδοση την οποßα σηµειþνει σ' αυτÜ, δηλαδÞ η δηµüσιÜ του σταδιοδροµßα εξαρτÜται µÜλλον απü την ατοµικÞ του αξßα κι üχι απü την κοινωνικÞ τÜξη, απü την οποßα προÝρχεται, οýτε πÜλι Ýνας, ο οποßος εßναι µεν φτωχüς Ýχει üµως την ικανüτητα να παρÜσχει κÜποια υπηρεσßα στην πατρßδα του, εµποδßζεται σε αυτü απü το γεγονüς üτι εßναι Üγνωστος.
Ζοýµε σαν ελεýθεροι Üνθρωποι και σαν πολßτες στον δηµüσιο βßο και σαν Üτοµα στον ιδιωτικü, στις επιδιþξεις µας της καθηµερινÞς ζωÞς, κατÜ τις οποßες δεν κοιτܵε ο Ýνας στον Üλλον µε καχυποψßα, δεν θυµþνουµε µε τον γεßτονÜ µας, üταν κÜνει ü,τι του αρÝσει, οýτε παßρνουµε µια φυσιογνωµßα σκυθρωπÞ, η οποßα µπορεß να µη βλÜπτει τον Üλλο, πÜντως üµως εßναι δυσÜρεστη. Ενþ στην ιδιωτικÞ µας ζωÞ συναναστρεφüµαστε µεταξý µας χωρßς να ενοχλεß ο Ýνας τον Üλλον, στην δηµüσιÜ µας ζωÞ, σαν πολßτες, απü σεβασµü προ πÜντων δεν παραβαßνουµε τους νüµους, υπακοýµε δε στους εκÜστοτε κατÝχοντες τα δηµüσια αξιþµατα και στους νüµους, προ περισσüτερο σε κεßνους απü τους νüµους, που Ýχουν θεσπιστεß για υποστÞριξη των αδικοýµενων και σε Üλλους, οι οποßοι αν κι Üγραφοι, η παρÜβασÞ τους φÝρνει πανθοµολογοýµενη ντροπÞ στους παραβÜτες.
ΑλλÜ και για το πνεýµα µας Ýχουµε εφεýρει πλεßστους üσους τρüπους να το ανακουφßζουµε απü τους κüπους, µε εορταστικοýς αγþνες και θυσßες, τις οποßες Ýχουµε καθιερþσει καθ’ üλη τη διÜρκεια του Ýτους και µ' ευπρεπÞ ιδιωτικÜ οικÞµατα, η δε ευχαρßστηση την οποßα καθηµερινÜ απολαµβÜνουµε απ' üλ' αυτÜ, διþχνει τη µελαγχολßα. Λüγω δε του µεγÜλου αριθµοý των κατοßκων της πüλης µας, εισÜγονται σε αυτÞν προúüντα üλου του κüσµου και συµβαßνει ν' απολαµβÜνουµε Ýτσι τα προúüντα των Üλλων χωρþν µε üσην οικειüτητα καταναλþνουµε τα προúüντα της ΑττικÞς (σα να εßναι δηλαδÞ δικÜ µας).
ΥπερÝχουµε δε απü τους αντιπÜλους µας και στη πολεµικÞ προετοιµασßα κατÜ τα εξÞς: Την πüλη µας π.χ. την παρÝχουµε ανοιχτÞ σε üλον τον κüσµο και ποτÝ δεν αποκλεßουµε κανÝνα, διþχνοντας τους ξÝνους απü οποιοδÞποτε ακρüαµα Þ θÝαµα, απü το οποßο, αν δεν το κρατÞσουµε µυστικü και το δει κανεßς απü τους εχθροýς µας, εßναι δυνατüν να ωφεληθεß κι αυτü γιατß Ýχουµεν εµπιστοσýνην üχι τüσο στις πολεµικÝς προετοιµασßες και τα στρατηγÞµατα üσο στην ݵφυτη γενναιüτητÜ µας üσον αφορÜ τα Ýργα. Στο ζÞτηµα δε πÜλι της αγωγÞς, ενþ εκεßνοι υποβÜλλονται απü την νεαρÞ τους ακüµα ηλικßα σε συνεχÞ κι επßπονη Üσκηση, µε την οποßα επιδιþκουν να γßνουν γενναßοι, εµεßς ζοýµε µε üλες τις ανÝσεις κι üµως εßµαστε εξ ßσου πρüθυµοι να αντιµετωπßσουµε τους κινδýνους, τους οποßους αντιµετωπßζουν κι αυτοß. Και να η απüδειξη: ενþ οι Λακεδαιµüνιοι εκστρατεýουν κατÜ της χþρας µας µε üλους τους τους συµµÜχους και ποτÝ µüνοι, εµεßς επερχüµαστε κατÜ των Üλλων εντελþς µüνοι και τις περισσüτερες φορÝς νικܵε χωρßς καµßα δυσκολßα τους αντιπÜλους µας, µολονüτι εκεßνοι µεν µÜχονται υπÝρ βωµþν κι εστιþν, εµεßς δε εßµαστε σε ξÝνο Ýδαφος. Και κανεßς απü τους εχθροýς µας δεν αντιµετþπισε µÝχρι σÞµερα τις δυνܵεις µας ενωµÝνες, γιατß αφ' ενüς καταβÜλλουµε πολλÝς φροντßδες ταυτüχρονα και για το ναυτικü µας κι αφ' ετÝρου κατατݵνουµε τις δυνܵεις µας του πεζικοý και τις στÝλνουµε σε πολλÜ σηµεßα της επικρÜτειÜς µας.
Αν δε κÜπου µε µÝρος µüνο της δýναµÞς µας συµπλακοýν οι αντßπαλοß µας, τüτε, αν µεν νικÞσουν, καυχþνται üτι µας νßκησαν üλους, αν δεν νικηθοýν, διακηρýσσουν üτι νικÞθηκαν απ' üλους. Και βÝβαια, αν εµεßς αντιµετωπßζουµε µε πολλÞ προθυµßα τους κινδýνους, µÜλλον µε µια αφροντισßα κι Üνεση παρÜ µετÜ απü επßπονη Üσκηση και µε ανδρεßα, η οποßα οφεßλεται üχι τüσο στην επιβολÞ των νüµων üσο στην φυσικÞ µας ευψυχßα, Ýχουµε το πλεονÝκτηµα üτι δεν καταπονοýµεθα προκαταβολικÜ για δεινÜ, τα οποßα ανÞκουν ακüµα στο µÝλλον κι üτι, üταν φθÜσει η þρα των δεινþν αυτþν, αποδεικνυüµαστε üτι δεν εßµαστε λιγüτερο τολµηροß απü κεßνους που µοχθοýν αδιÜκοπα. ∆εν εßναι δε σε αυτÜ µüνο αξιοθαýµαστη η πüλη µας αλλÜ και σε πολλÜ ακüµη.
Γιατß εßµαστε λÜτρες του ωραßου, üµως χωρßς σπατÜλη χρÞµατος και καλλιεργοýµε το πνεýµα χωρßς να χÜνουµε την ανδρεßα µας. Και µεταχειριζüµαστε τον πλοýτο περισσüτερο σαν µια ευκαιρßα δρÜσης παρÜ σαν αφορµÞ κοµπορρηµοσýνης, το να οµολογεß δε κανεßς την φτþχεια του δεν εßναι ντροπÞ, εßναι üµως αισχρüτερο το να µη προσπαθεß να την αποφýγει µε την εργασßα. Επß πλÝον, οι ßδιοι εµεßς üλοι εßµαστε σε θÝση να φροντßζουµε ταυτüχρονα για τις ιδιωτικÝς µας υποθÝσεις και για τις υποθÝσεις της πüλης µας κι üσοι απü µας εßναι απασχοληµÝνοι µε ιδιωτικÝς επιχειρÞσεις κι αυτοß ακüµα κατÝχουν τα πολιτικÜ ζητÞµατα στην εντÝλεια.
Γιατß εßµαστε ο µüνος λαüς που τον µη αναµειγνυüµενο καθüλου στα κοινÜ δεν τον θεωροýµε φιλÞσυχο αλλÜ Üχρηστο κι οι µüνοι που üποτε δεν τα επινοοýµε και δεν τα προτεßνουµε οι ßδιοι πÜντως Ýχουµε τη δýναµη να κρßνουµε σωστÜ τα λαµβανüµενα µÝτρα, τους δε λüγους δεν τους θεωροýµε καθüλου εµπüδιο των Ýργων, αλλÜ µÜλλον θεωροýµε σαν εµπüδιο το να µην Ýχουµε κατατοπισθεß προφορικÜ σε üσα Ýχουµε να κÜνουµε, πριν καταπιαστοýµε µε αυτÜ. Γιατß υπερÝχουµε απü τους Üλλους κι ως προς αυτü ακüµη, üτι δηλαδÞ εµεßς οι ßδιοι αποφασßζουµε για üσα πρüκειται να επιχειρÞσουµε κι εµεßς οι ßδιοι τα επιχειροýµε.
Ενþ ως προς αυτü οι Üλλοι... σε αυτοýς η µεν αµÜθεια τους κÜνει να αποφασßζουν η δε σκÝψη τους κÜνει να διστÜζουν. Πιο τολµηροß üµως απü üλους εßναι σωστü να θεωροýνται üσοι γνωρßζουν µε σαφÞνεια ποιες εßναι οι συµφορÝς και ποια τα ευχÜριστα, κι üµως η γνþση αυτÞ δεν τους κÜνει να αποφεýγουν τους κινδýνους. ΑλλÜ και στα ζητÞµατα της καλοσýνης διαφÝρουµε απü την πλειονüτητα των ανθρþπων. Γιατß εµεßς τους φßλους τους αποκτÜµε µÜλλον ευεργετþντας παρÜ ευεργετοýµενοι απü αυτοýς. Σταθερüτερος δε φßλος εßναι ο ευεργετþν τον Üλλον, γιατß εßναι φυσικü να προσπαθεß να διατηρεß την ανܵνηση της ευεργεσßας µε το να φÝρεται πÜντοτε καλÜ προς τον ευεργετοýµενο. Ενþ αντιθÝτως αυτüς που οφεßλει την ευεργεσßα εßναι ψυχρüτερος στις σχÝσεις του, γιατß γνωρßζει, üτι πρüκειται να ανταποδþσει την καλοσýνη σαν πληρωµÞ χρÝους και üχι για να εξασφαλßσει την ευγνωµοσýνη του Üλλου. Κι εßµαστε οι µüνοι που βοηθܵε τον Üλλο χωρßς την ελÜχιστη ανησυχßα κι αυτü µÜλλον απü την εµπιστοσýνη που εµπνÝει η ελευθερßα παρÜ απü συµφεροντολογικοýς υπολογισµοýς.
Ανακεφαλαιþνοντας λοιπüν τα παραπÜνω τονßζω, üτι η πüλη εßναι σχολεßο της ΕλλÜδας κι üτι κατÜ τη γνþµη µου, καθεßς απü µας Ýχει την ικανüτητα να προσαρµοστεß προς τις πλÝον διαφορετικÝς µορφÝς δρÜσεως µε την µεγαλýτερη ευστροφßα και χÜρη. Κι üτι αυτÜ εßναι µÜλλον η πραγµατικÞ αλÞθεια κι üχι απλÞ κοµπορρηµοσýνη, κατÜλληλη για την παροýσα περßσταση, το αποδεικνýει αυτÞ η δýναµη της πüλης, την οποßα αποκτÞσαµε µε τις ικανüτητÝς µας αυτÝς. Γιατß εßναι η µüνη πüλη απü τις σηµερινÝς που üταν δοκιµÜζεται αποδεικνýεται ανþτερη της φÞµης της, και η µüνη, η οποßα οýτε στον εχθρü, που της επιτßθεται, δßνει αφορµÞ να αγανακτÞσει µε üσα παθαßνει απü τÝτοιους αντιπÜλους, οýτε στους υπηκüους της δßνει αφορµÞ για παρÜπονα, γιατß τÜχα εξουσιÜζονται απü ανÜξιους να Ýχουν την εξουσßα.
Η δýναµÞ µας δε αυτÞ δεν εßναι βÝβαια χωρßς αποδεßξεις, αλλÜ υπÜρχουν µεγαλοπρεπÞ µνηµεßα αυτÞς, για τα οποßα µας θαυµÜζουν οι σýγχρονοß µας και θα µας θαυµÜζουν κι οι µελλοντικÝς γενιÝς και µÜλιστα χωρßς να χρειαζüµαστε τους επαßνους οýτε του ΟµÞρου οýτε κανενüς Üλλου, του οποßου οι στßχοι εßναι δυνατüν να ευχαριστÞσουν προς στιγµÞν, θα Ýλθει üµως η πραγµατικüτητα, η οποßα θα αποκαλýψει ψεýτικη την ιδÝα που σχηµατßστηκε για τα πρÜγµατα, αλλÜ γιατß ολüκληρη τη θÜλασσα και τη ξηρÜ την εξαναγκÜσαµε να γßνει προσιτÞ στην τüλµη µας, ιδρýσαµε δε παντοý αιþνια µνηµεßα και της φιλßας µας και της Ýχθρας µας. ΥπÝρ αυτÞς λοιπüν της πüλης και αυτοß εδþ λοιπüν πολݵησαν γενναßα και βρÞκανε τον θÜνατο, γιατß δεν µποροýσαν να ανεχθοýν την στÝρησÞ της κι απü µας τους αποµÝνοντες στη ζωÞ ο καθÝνας πρÝπει να Ýχει τη προθυµßα να µοχθÞσει γι αυτÞν.´
Γι' αυτüν λοιπüν το λüγο µακρηγüρησα για üσα αφοροýν την πüλη, αφ' ενüς µεν δηλαδÞ γιατß Þθελα να σας δεßξω, üτι εµεßς δεν αγωνιζüµαστε για τον ßδιο σκοπü, για τον οποßο αγωνßζονται üσοι δεν Ýχουν κανÝν απ' αυτÜ τα πλεονεκτÞµατα σε ßσο βαθµü µε µας κι αφ' ετÝρου γιατß µε αυτüν τον τρüπο Þθελα να κÜνω φανερü µε αποδεßξεις, üτι εßναι δßκαιο το εγκþµιο των ανδρþν αυτþν, για τους οποßους µιλþ τþρα. Κι Ýχω Þδη αναφÝρει τα κυριüτερα σηµεßα τοýτου του εγκωµßου. Γιατß üσα εßπα για την πüλη για να την εξυµνÞσω, εßναι στολßδια, µε τα οποßα την στüλισαν οι αρετÝς αυτþν εδþ κι Üλλων οµοßων µε αυτοýς και πολý λßγοι ¸λληνες υπÜρχουν, για τους οποßους µπορεß να λεχθεß, ü,τι µπορεß να λεχθεß γι' αυτοýς εδþ, üτι δηλαδÞ φÞµη τους ισοσταθµßζει τα Ýργα τους.
¸χω τη γνþµη, üτι θÜνατος σαν αυτüν εδþ, των προκεßµενων νεκρþν παρÝχει το αληθινü µÝτρο της αξßας ενüς ανθρþπου κι Üλλοτε µεν εßναι ο πρþτος που την προαναγγÝλλει Üλλοτε δε ο τελευταßος που την επισφραγßζει. Γιατß κι εκεßνοι ακüµη που υστεροýν κατÜ τ' Üλλα, δικαιοýνται να προβÜλλουν για υπερÜσπισÞ τους την ανδραγαθßα, που επÝδειξαν κατÜ τους πολݵους, µαχüµενοι υπÝρ της πατρßδας. Γιατß εξÝλειψαν το κακü δια του καλοý και µε τις καλÝς τους υπηρεσßες σαν υπερασπιστÝς της πατρßδας την ωφÝλησαν περισσüτερο απ' üσο την Ýβλαψαν µε τα τυχüν σφÜλµατÜ τους στην ιδιωτικÞ τους ζωÞ. Απü αυτοýς üµως εδþ κανεßς δεν δεßχθηκε δειλüς µπρος στο θÜνατο εξ αιτßας του πλοýτου του, δεν προτßµησε δηλαδÞ να συνεχßσει την απüλαυσÞ του, οýτε απÝφυγε τον κßνδυνο εξ αιτßας της φτþχειας του, απü την ελπßδα δηλαδÞ üτι µπορεß να την αποφýγει επß τÝλους κÜποτε και να γßνει πλοýσιος.
ΑλλÜ περισσüτερο απü üλα τα αγαθÜ πüθησαν την τιµωρßα των εχθρþν τους και συνܵα θεþρησαν üτι δεν υπÜρχει ενδοξüτερος κßνδυνος απü αυτüν εδþ και για τοýτο προθυµοποιÞθηκαν να ριφθοýν σ' αυτüν για να εκδικηθοýν τους εχθροýς τους αφ' ενüς, και για να επιδιþξουν την απüκτηση των αγαθþν αυτþν αφ' ετÝρου, τη µεν αβεβαιüτητα δηλαδÞ της επιτυχßας την εµπιστεýθηκαν στην ελπßδα, ως προς δε τον κßνδυνο του θανÜτου που βρισκüταν µπροστÜ τους κατÜ την µÜχη, Þταν αποφασισµÝνοι να στηριχθοýν στον εαυτü τους και µüνο. Και µÝσα στη µÜχη θεþρησαν πÜντα προτιµüτερο ν' αντισταθοýν και να βρουν τον θÜνατο παρÜ να σωθοýν τρεπüµενοι σε φυγÞ και γι' αυτü απÝφευγαν την αισχρÞ φÞµη της δειλßας κι υπÝβαλαν τα σþµατÜ τους σε üλα τα δεινÜ της µÜχης, σε µια δε κρßσιµη στιγµÞ, που Þταν στα χÝρια της τýχης, στο ýψος της δüξας µÜλλον παρÜ του τρüµου, βρÞκαν το θÜνατο.
Κι αυτοß µεν εδþ τÝτοιου εßδους Üνθρωποι υπÞρξαν, αντÜξιοι της πατρßδας τους. Σεις δε οι επιζþντες πρÝπει να εýχεσθε, το γενναßο σας φρüνηµα απÝναντι στους εχθροýς να εßναι πιüτερο τυχερü απ' αυτü των προηγοýµενων νεκρþν, µε κανÝναν üµως τρüπο να καταδÝχεσθε να εßναι λιγüτερο τολµηρü και να µην κρßνετε την αξßα του φρονÞµατος αυτοý απü τους επαßνους του ρÞτορα µüνο, ο οποßος θα µποροýσε να την µεγαλοποιÞσει üσο Þθελε ενþπιüν σας -αν κι σεις τα ξÝρετε το ßδιο καλÜ µ' αυτüν- αναφÝροντας üλα τα καλÜ που υπÜρχουν στην ܵυνα εναντßον των εχθρþν, αλλÜ µÜλλον να παρατηρεßτε καθηµερινÜ τη δýναµη της πüλης, üπως αυτÞ παρουσιÜζεται µε Ýργα, και να κυριεýεσθε λßγο απü Ýρωτα προς αυτÞν, και üταν σας φανεß üτι εßναι µεγÜλη, να συλλογßζεσθε üτι üλα αυτÜ τα απÝκτησαν Üνθρωποι τολµηροß που εßχαν συναßσθηση του καθÞκοντüς τους και κατÜ την þρα της µÜχης εßχανε πÜντα µπρος στα µÜτια τους το φüβο του ντροπιÜσµατος, üσες φορÝς δε αποτýγχαναν σε κÜποια τους προσπÜθεια, δεν νüµιζαν üτι για τον λüγο αυτü Ýπρεπε να στερÞσουν και την πüλη απü τις υπηρεσßες τους, αλλÜ συνεισÝφεραν υπÝρ αυτÞς την ωραιüτερη συνεισφορÜ.
Γιατß ενþ üλοι µαζß απü κοινοý πρüσφεραν στην υπηρεσßα της πατρßδας τα σþµατÜ τους, απελܵβαναν ατοµικÜ κÜθε Ýνας, σαν ανταµοιβÞ τρüπον τινÜ, τον Ýπαινο, ο οποßος δεν γερνÜ ποτÝ και τον πιο επßσηµο τÜφο, που εßναι δυνατüν ν' αποκτÞσει Üνθρωπος, δεν εννοþ δε τον τÜφο, στον οποßο Ýχουν εναποτεθεß τα λεßψανÜ τους, αλλÜ µÜλλον τον τÜφο, στον οποßο αποµÝνει µετÜ θÜνατον η δüξα τους και µνηµονεýεται αιωνßως σε κÜθε παρουσιαζüµενη κÜθε φορÜ ευκαιρßα εßτε λüγου εßτε Ýργου. Γιατß των επιφανþν ανδρþν τÜφος εßναι η Γη ολüκληρη και την ýπαρξÞ τους δεν την φανερþνει µüνο η επιγραφÞ µιας στÞλης σε κÜποιο µÝρος της πατρßδας τους, αλλÜ και στα ξÝνα µÝρη εßναι εγκατεστηµÝνη µια Üγραφη ανܵνηση αυτþν σκαλισµÝνη üχι σε κÜποιο Ýργο τÝχνης αλλÜ µÜλλον στις καρδιÝς ενüς εκÜστου των ανθρþπων.
Αυτοýς λοιπüν εσεßς τþρα να τους µιµηθεßτε και µε τη σκÝψη üτι ευδαιµονßα εßναι η ελευθερßα, ελευθερßα δε η τüλµη, µην τροµοκρατεßσθε απü τους κινδýνους του πολݵου. Γιατß δεν θα Þταν δικαιüτερο ν' αψηφοýν την ζωÞ τους οι δυστυχοýντες Üνθρωποι, οι οποßοι δεν ελπßζουν να απολαýσουν κανÝνα καλü, αλλÜ οι ευτυχισµÝνοι, οι οποßοι κατÜ την διÜρκεια ακüµη της ζωÞς τους διατρÝχουν τον κßνδυνο να δουν την κατÜστασÞ τους να µεταβÜλλεται στην αντßθετη, δηλαδÞ την δυστυχßα και για τους οποßους θα Þταν πολý σηµαντικÞ η διαφορÜ, αν υποτεθεß üτι πÜθαιναν κανÝνα ατýχηµα. Γιατß προξενεß µεγαλýτερο πüνο, σε Ýναν βÝβαια που Ýχει κÜποια υψηλοφροσýνη, η εξαθλßωση που συνοδεýεται απü εκφυλισµü, παρÜ ο θÜνατος που του Ýρχεται ξαφνικÜ, χωρßς καν να γßνει αισθητüς, επÜνω στην ακµÞ της σωµατικÞς του δýναµης και πÜνω στις ελπßδες που τρÝφει κι ο κÜθε θνητüς.
Γι' αυτüν λοιπüν τον λüγο και σας τους γονεßς των ηρþων αυτþν, üσοι εßσθε παρüντες, δεν σας κλαßω τη στιγµÞ αυτÞ, αλλÜ µÜλλον θα προσπαθÞσω να σας παρηγορÞσω. Γιατß, üπως üλοι, γνωρßζουν κι αυτοß üτι µεγÜλωσαν µÝσα σε ποικßλες εναλλαγÝς της τýχης κι üτι ευτυχισµÝνοι µπορεß να θεωροýνται µüνο κεßνοι, στους οποßους Ýλαχε η µεγßστη τιµÞ, εßτε Ýνας Ýντιµος θÜνατος εßναι αυτÞ, üπως αυτþν εδþ, εßτε µια Ýντιµη λýπη, üπως η δικÞ σας κι εκεßνοι, των οποßων οι ηµÝρες της ζωÞς τους κανονßστηκαν κατÜ τÝτοιον τρüπο, þστε το τÝρµα της ευτυχßας τους να συµπÝσει µε το τÝρµα της ζωÞς τους. Γνωρßζω βÝβαια üτι εßναι δýσκολο να σας πεßσω γι' αυτÜ, µια τÝτοια στιγµÞ κατÜ την οποßα η ευτυχßα των Üλλων θα σας κÜνει να θυµηθεßτε πολλÝς φορÝς την ευτυχßα, που κÜποτε αισθανθÞκατε και σεις.
Και λýπη αισθÜνεται κανεßς üχι για την Ýλλειψη των αγαθþν που δεν δοκßµασε ποτÝ στη ζωÞ του, αλλÜ για την στÝρηση κεßνων, τα οποßα πριν του αφαιρεθοýν αποτÝλεσαν µÝρος της ζωÞς του. ¼σοι δε απü σας εßσθε σε ηλικßα που επιτρÝπει την τεκνοποιßα, πρÝπει να υποφÝρετε τον πüνο σας µε περισσüτερη υποµονÞ, γιατß ελπßζετε να αποκτÞσετε κι Üλλα παιδιÜ. Γιατß üχι µüνο για τον καθÝνα σας ιδιαßτερα κεßνα που θα γεννηθοýν θα σας κÜνουν να λησµονÞσετε σιγÜ-σιγÜ αυτÜ που χÜσατε στον πüλεµο, αλλÜ και για την πüλη το κÝρδος θα εßναι διπλü, γιατß µε αυτüν τον τρüπο, αφ' ενüς αποφεýγεται η απειλοýµενη ερÞµωση απü την ελÜττωση του πληθυσµοý κι αφ' ετÝρου ενισχýεται η ασφÜλειÜ της.
Γιατß τßποτε το σωστü και δßκαιο δεν εßναι σε θÝση να σκεφθοýν και να συµβουλεýσουν την πüλη üσοι δεν Ýχουν παιδιÜ να τα εκθÝσουν στον κßνδυνο που εκτßθενται τα παιδιÜ üλων των Üλλων. ¼σοι δε πÜλι Ýχετε προσπερÜσει το üριο αυτü της ηλικßας, πρÝπει να θεωρεßτε κÝρδος το üτι περÜσατε το µεγαλýτερο µÝρος της ζωÞς σας ευτυχισµÝνοι, η δε περßοδος της λυπηµÝνης ζωÞς σας θα εßναι σýντοµη και ν' ανακουφßζεσθε απü την δüξα αυτþν εδþ των ηρωικþς πεσüντων παιδιþν σας. Γιατß το µüνο πρÜγµα που δεν γερνÜ ποτÝ εßναι η φιλοδοξßα κι εκεßνο που ευχαριστεß τον Üνθρωπο στην γεροντικÞ του ηλικßα, üταν εßναι Üχρηστος πια, δεν εßναι το κÝρδος, üπως ισχυρßζονται µερικοß, αλλÜ η απüλαυση τιµþν.
Ως προς σας δε εξÜλλου, τους γιους κι αδελφοýς τους, üσοι εßσθε παρüντες, βλÝπω üτι η προσπÜθεια, την οποßα θα πρÝπει να καταβÜλλετε, για να τους µιµεßσθε, εßναι τροµακτικÜ δýσκολη. Γιατß üλοι συνηθßζουν να επαινοýν εκεßνον που δεν υπÜρχει πλÝον, οσοδÞποτε δε υπÝροχη κι αν υποτεθεß üτι εßναι η αρετÞ σας, µüλις και µετÜ βßας θα θεωροýσατε üτι εßσθε, üχι üµοιοι, αλλÜ κατÜ τι κατþτεροι. Γιατß και µεταξý των ζþντων υπÜρχει φθüνος αµοιβαßος εκ µÝρους των εκÜστοτε αντιζÞλων, üποιος δε πεθαßνει και δεν εßναι εµπüδιο σε κανÝναν τιµÜται µε µιαν εýνοιαν απαλλαγµÝνη απü κÜθε αντßδραση.
Αν δε πρÝπει να κÜνω λüγο και για την γυναικεßα αρετÞ, σχετικÜ µε αυτÝς που θα ζουν ως εξÞς σαν χÞρες, θα συµπεριλÜβω üλα üσα Ýχω να πω σε µια σýντοµη παραßνεση: θα εßναι µεγÜλη η δüξα σας, αν δεν δειχθεßτε κατþτεροι του φυσικοý σας χαρακτÞρα και µÜλιστα αν για την κÜθε µια σας γßνεται üσο το δυνατüν λιγüτερος λüγος µεταξý των ανδρþν, εßτε προς Ýπαινον εßτε προς κατηγορßα (εßτε για καλü εßτε για κακü).
Εκφþνησα λοιπüν κι εγþ, σýµφωνα µε την επιταγÞ του νüµου, τον επιτÜφιο κι εßπα ü,τι εßχα να πω κατÜλληλο για την περßσταση και µε Ýργα δε αυτοß, τους οποßους θÜπτουµε, εν µÝρει µεν Ýχουν τιµηθεß τþρα αµÝσως, εν µÝρει δε θα τιµþνται στο µÝλλον, γιατß η πüλη θ' ανατρÝφει τα παιδιÜ τους δηµοσßα δαπÜνη µÝχρι που να γßνουν Ýφηβοι, απονݵουσα Ýτσι και σ' αυτοýς εδþ και στους επιζþντες χρÞσιµη αµοιβÞ, αντß στεφÜνου τρüπον τινÜ, γι' αυτοýς τους αγþνες τους υπÝρ της πατρßδας. Γιατß üπου τα βραβεßα της αρετÞς εßναι τα πιο µεγÜλα, εκεß συγκαταλÝγονται µεταξý των πολιτþν κι οι πιο ενÜρετοι Üνδρες. Και τþρα να χορτÜσει ο καθÝνας θρηνþντας τον δικü του κι Ýπειτα ν' αποχωρÞσει».
