Βιογραφικü
Ο Παναγιþτης Κονδýλης υπÞρξε ¸λληνας φιλüσοφος, συγγραφÝας και μεταφραστÞς. ¸γραψε κυρßως στα γερμανικÜ και μετÝφραζε ο ßδιος τα βιβλßα του στα ελληνικÜ. Το Ýργο του τον τοποθετεß στη συνÝχεια της παρÜδοσης των Θουκυδßδη, Νικολü ΜακιαβÝλι και Μαξ ΒÝμπερ.
ΓεννÞθηκε στις 17 Αυγοýστου 1943 στο χωριü Δροýβα του νομοý Ηλεßας, κοντÜ στην Αρχαßα Ολυμπßα. ¸ζησε απü τα 6 του, στη Ν. Ερυθραßα, καθþς η οικογÝνεια μετακüμισε κει. Στην Ερυθραßα τÝλειωσε το Δημοτικü, στη ΚηφισιÜ το ΓυμνÜσιο κι απü τη ΦιλοσοφικÞ ΣχολÞ Πανεπιστημßου Αθηνþν πÞρε το πτυχßο του. Το πατρικü του σπßτι Þτανε στην οδü Ηρþων Πολυτεχνεßου. Τþρα στη θÝση του βρßσκεται κι ευδοκιμεß μια ψαροταβÝρνα! ¹τανε παιδß της γειτονιÜς κι Ýπαιζε και ποδüσφαιρο πολý συχνÜ πßσω απü το παλιü κτßριο του ΙΚΑ, σε μιαν αλÜνα ανÜμεσα στα πεýκα Εßχε μεγÜλο ταλÝντο και στο ποδüσφαιρο. Σεμνüς με νηφÜλιο βλÝμμα και με κεßνο το χαρακτηριστικü του υπομειδßαμα.
Στα χρüνια της ωριμüτητÜς του, ολοκληρωμÝνος πλÝον φιλüσοφος κι επιστÞμων με γενικÞν αποδοχÞ, επισκεπτüτανε συχνÜ την Ερυθραßα (εßχε κι Ýνα μικρü στÝκι στη ΚηφισιÜ), για να μελετÜ απερßσπαστος και για να γεμßζει τις μπαταρßες του, καθþς Ýλεγε. Δþριζε μÜλιστα βιβλßα του (στα ΕλληνικÜ) σε φßλους με θερμÝς αφιερþσεις. Τα βιβλßα του üμως Þτανε δυσπρüσιτα, καθþς αφοροýσαν μυημÝνους κι ειδικοýς. ¹ταν üμως πÜντα διακριτικüς και δε ρωτοýσε αν αρÝσανε. ΚÜτι Þξερε!
Το εýρος των γνþσεþν του Þταν απÝραντο. Μελετοýσε ταυτüχρονα üλες σχεδüν τις ανθρωπιστικÝς επιστÞμες. Κατεßχε κι αντιμετþπιζε üλα τα βασικÜ θÝματα του συνταγματικοý και διεθνοýς δικαßου, ενþ διαχειριζüταν με Üνεση τη φιλοσοφßα και την κοινωνιολογßα του Δικαßου.
Σποýδασε κλασικÞ φιλολογßα και φιλοσοφßα στο ΠανεπιστÞμιο Αθηνþν. ¼ταν πÞρε το πτυχßο κλασσικÞς φιλολογßας, στρατεýθηκε αμÝσως κι υπηρÝτησε με την ειδικüτητα του μουλαρÜ (!). Προφανþς επειδÞ Þτανε γνωστüς για προοδευτικÝς και ρηξικÝλευθες ιδÝες. ¼ταν τÝλειωσε τη 2ετÞ θητεßα-τιμωρßα, κατÝφυγε στη ΧαιδελβÝργη και συνÝχισε τις σπουδÝς στη φιλοσοφßα της μεσαιωνικÞς και σýγχρονης ιστορßας και πολιτικÞς επιστÞμης στα ΠανεπιστÞμια Φρανκφοýρτης και ΧαúδελβÝργης. Το 1977 του απονεμÞθηκε ο τßτλος του διδÜκτορα απü το πανεπιστÞμιο της ΧαúδελβÝργης για την -υπü την επßβλεψη του Ντßτερ ΧÝνριχ- διδακτορικÞ διατριβÞ του με τßτλο «Η ΓÝνεση της διαλεκτικÞς: ΑνÜλυση της πνευματικÞς εξÝλιξης των ΧÝλντερλιν, ΣÝλινγκ & ΧÝγκελ ως το 1802». Η εργασßα θεωρÞθηκε πρωτοποριακÞ για την εποχÞ της καινοτüμα και ρηξικÝλευθη ενþ συνÜμα διαφþτισε τη προúστορßα του μαρξισμοý και των κοσμοθεωρητικþν προûποθÝσεων της μαρξιστικÞς φιλοσοφßας της ιστορßας. Εξαιρετικοß Γερμανοß ιστορικοß üπως ο ΒÝρνερ Κüνζε κι ο ΡÜινχαρτ Κüσελεκ υπÞρξανε σημαντικÝς καθοδηγητικÝς επιρροÝς κατÜ τη περßοδο διαμüρφωσης της σκÝψης του στη ΧαúδελβÝργη.
Περνοýσε τα πρωινÜ στην ΠανεπιστημιακÞ ΒιβλιοθÞκη της ΧαúδελβÝργης κρατþντας σημειþσεις σε αναρßθμητα δελτßα. Τις νýχτες κοιμüταν στη σοφßτα του φßλου του Henning, αρχιτÝκτονα παντρεμÝνου μ’ Ελληνßδα. ΑνÜμεσα στη δουλειÜ και στην ανÜπαυση καθüταν στο οινοπωλεßο Florian για να πιει και να συζητÞσει με τους φßλους: δικηγüρους, εκδüτες, δημοσιογρÜφους, üχι üμως φιλοσüφους. Με τα χρüνια, τα δελτßα γßνονταν βιβλßα κι οι συναναστροφÝς στÝρεες φιλßες. Συνδýαζε τους τρüπους ενüς ευπατρßδη με την ανεμελιÜ ενüς μποÝμ, την επιβαλλüμενη απü τις üποιες περιστÜσεις φιλοφροσýνη με μια διαπεραστικÞ δηκτικüτητα.
Πüσο Üβολη του φαινüταν η γραβÜτα που εßχε αγορÜσει ειδικÜ για τη τελετÞ απονομÞς του μεταλλßου Goethe στη Φραγκφοýρτη το 1991. Απεßχε συνειδητÜ των πανεπιστημιακþν κυÜμων, Ýστω κι αν υπÞρξε διαπρεπÞς ιστορικüς των ιδεþν στον γερμανüφωνο χþρο. Προτιμοýσε να συρρικνþνει την ανθρþπινη κι επιστημονικÞ παρουσßα του σε μßα μüνο λιτÞ βιογραφικÞ αναφορÜ: «ΣυγγραφÝας. Ζει στη ΧαúδελβÝργη και στην ΑθÞνα». Κι üταν του ζÞτησαν μια φωτογραφßα για τα ΠεπραγμÝνα του Ινστιτοýτου ΑνωτÝρων Σπουδþν στο Βερολßνο, του οποßου υπÞρξε εταßρος τη χρονιÜ 1995-96, τους Ýστειλε τη σημεßωση: «ΠοτÝ δεν μπüρεσα να καταλÜβω ποια σχÝση Ýχει η εξωτερικÞ εμφÜνιση ενüς ερευνητÞ με το αποτÝλεσμα των ερευνþν του».
Ο αιφνßδιος θÜνατüς του Üφησε το τελευταßο Ýργο του ανολοκλÞρωτο και τους φßλους αποσβολωμÝνους. Ο 1ος τüμος της ατελοýς κοινωνικÞς οντολογßας του, Ýνα χειρüγραφο χιλßων σελßδων, θα πρÝπει να φθÜσει τþρα στον γερμανü εκδüτη του χωρßς τη συνοδεßα του συγγραφÝα.
¼ταν στις αρχÝς της 10ετßας ’70 ο Κονδýλης εγκαταλεßπει την ΕλλÜδα για να εγκατασταθεß στη Γερμανßα, Þταν Þδη κÜτι περισσüτερο απü Ýνας νÝος αξιοπρüσεκτος συγγραφÝας. ΦοιτητÞς ακüμη εßχε στρατευθεß στην υπüθεση της κομμουνιστικÞς ΑριστερÜς. ΓρÞγορα üμως θα της στρÝψει την πλÜτη, χωρßς διüλου να αποπειραθεß να την αντικαταστÞσει με Ýνα Üλλο ιδεολüγημα.
«¼ταν Ýκοψα τα ναρκωτικÜ, τα Ýκοψα ριζικÜ και τελειωτικÜ», θα πει πολλÜ χρüνια αργüτερα. Παρ’ üλ’ αυτÜ, η στρÜτευση κι ο αγþνας, ως υπαρξιακÜ βιþματα, θα σταθοýνε καθοριστικÜ για τη μετÝπειτα εξÝλιξÞ του. Ο αναγνþστης μπορεß να το διαισθανθεß στον δριμý πολεμικü, τον σχεδüν εριστικü τüνο των κειμÝνων του. ΑλλÜ και στις βασικÝς φιλοσοφικÝς του θÝσεις. Οι ιδÝες εßναι üπλα, θα γρÜψει, üλη η σκÝψη εßναι απü τη φýση της πολεμικÞ.
Το διÜστημα 1970-1978 θα παρουσιÜσει μεγÜλη σειρÜ μεταφρÜσεων απü τα αγγλικÜ, τα γαλλικÜ, τα γερμανικÜ και τα ιταλικÜ. 16 συνολικÜ τüμοι με κεßμενα συγγραφÝων üπως ο Μαξ ΧορκχÜιμερ, ο ¢ρνολντ ΧÜουζερ, ο Ερνστ Κασσßρερ, ο Νικολü ΜακιαβÝλλι. Εκεßνη η 2τομη Ýκδοση των ¸ργων του Φλωρεντινοý περιλαμβÜνει και το 1ο σημαντικü δημοσßευμα του νεαροý Κονδýλη (1971-72), Ýνα εισαγωγικü δοκßμιο διακοσßων σχεδüν σελßδων.
Το 1977 υποστηρßζει στη ΧαúδελβÝργη τη διατριβÞ του επß διδακτορßα. ΘÝμα της η ΓÝνεση της διαλεκτικÞς στο πρþιμο Ýργο των Χαßλντερλιν, ΧÝγκελ και ΣÝλλινγκ. Απü τη διατριβÞ αυτÞ, θα προκýψουν τα δýο πρþτα ογκþδη βιβλßα του. Ο ομüτιτλος τüμος (1979) κι ο «Ευρωπαúκüς Διαφωτισμüς» (1981). Ο 2ος θα χαρακτηριστεß Ýργο κλασσικü και παραμÝνει þς σÞμερα το βασικü Ýργο αναφορÜς για την ιστορßα των διαφωτιστικþν ιδεþν στη γερμανüφωνη βιβλιογραφßα. Τα βιβλßα που θα ακολουθÞσουν για τη «ΚριτικÞ της ΜεταφυσικÞς» (1983), τον «Συντηρητισμü» (1986), τη «Θεωρßα ΠολÝμου» (1988), τη «ΠαρακμÞ του αστικοý τρüπου ζωÞς» (1991) θα συμπληρþσουν την εικüνα του συστηματικοý στοχαστÞ κι ιστορικοý των ιδεþν. ΚÜποια απ’ αυτÜ θα πυροδοτÞσουν Ýντονες συζητÞσεις κι αντιπαραθÝσεις.
Με τα διεθνοπολιτικÜ του γραπτÜ της 10ετßας ’90, την επαýριο της αμερικανικÞς νßκης στον Ψυχρü Πüλεμο, ο Κονδýλης θα στρÝψει το ερμηνευτικü του βλÝμμα σ’ Ýνα πεδßο καινοýργιο γι’ αυτüν, την πλανητικÞ συγχρονßα κι επικαιρüτητα. Μüνο που αντß για τις δυτικÝς θριαμβολογßες περß του τÝλους της ιστορßας και των συγκροýσεþν της, που Þτανε τüτε του σειρμοý, κεßνος θα μιλÞσει για τη νÝα, ανεξÝλεγκτη επßτασÞ τους. Στις διακηρýξεις περß οικουμενικÞς κατßσχυσης των ανθρωπßνων δικαιωμÜτων, δεν θα δει παρÜ τα κενüλογα κι ιδιοτελÞ ρητορεýματα της μüνης πλÝον Υπερδýναμης, που κανεßς δε μπορεß να πÜρει στην ονομαστικÞ τους αξßα. Και στις πομφüλυγες για τη τελειωτικÞ επικρÜτηση του δυτικοý φιλελευθερισμοý, θ’ αντιτÜξει τη πρüβλεψη της επικεßμενης κατÜρρευσÞς του, υπü το βÜρος της σπÜνεως των αγαθþν και των οξυμÝνων περιβαλλοντικþν, κοινωνικþν και γεωπολιτικþν εντÜσεων. Τα κεßμενÜ του για τη σýγχρονη ΕλλÜδα, που ανÞκουν στην αυτÞ κατηγορßα, λοιδωρÞθηκαν και διαστρεβλþθηκαν συχνÜ σε βαθμü πρωτüγνωρο. ΠαραμÝνουν ωστüσο μνημεßα ατομικÞς εμβρßθειας και συλλογικÞς αυτογνωσßας.
¹τανε μÝσα 10ετßας ’70 üταν ο διÜσημος εγελιανüς Dieter Henrich, καθηγητÞς Φιλοσοφßας στο ΠανεπιστÞμιο ΧαúδελβÝργης, παρελÜμβανε ταχυδρομικÜ εκτενÝς κεßμενο για τη γÝνεση της διαλεκτικÞς με την υπογραφÞ Παναγιþτης Κονδýλης. Οýτε του περνοýσε απü το μυαλü πως Ýνας Ελληνας θα Þτανε σε θÝση να διαφωτßσει τις σκολιÝς οδοýς του γερμανικοý ιδεαλισμοý. ΠÞρε παρ’ üλα αυτÜ το χειρüγραφο μαζß του στις διακοπÝς του στην ΕλλÜδα. Απü τις πρþτες κιüλας σελßδες Ýμεινε Ýκθαμβος με την ουσιαστικÞ γνþση του φιλοσοφικοý αντικειμÝνου, την Üριστη χρÞση της γερμανικÞς και τη συνδυαστικÞ ικανüτητα του νεαροý επιστÞμονα. Ο Κονδýλης σποýδασε τελικÜ στη ΧαúδελβÝργη και το χειρüγραφο κεßνο εξελßχθηκε στη διδακτορικÞ διατριβÞ του, που εκδüθηκε λßγο αργüτερα με τον τßτλο «Η γÝνεση της διαλεκτικÞς. ΑνÜλυση της πνευματικÞς εξÝλιξης των Holderlin, Schelling και Hegel ως το 1802».
Με την εμβρßθεια της γνþσης του üμως και τη σαρκαστικÞ δεινüτητÜ του ο Κονδýλης δεν εßχε ενθουσιÜσει μüνο, εßχε ενοχλÞσει κιüλας τους ιεροφÜντες του γερμανικοý ιδεαλισμοý στη ΧαúδελβÝργη. Η συνÝπεια Þταν να βαθμολογηθεß η διατριβÞ του απλþς με magna cum laude. Η δημοσßευσÞ της ωστüσο το 1979 στον εκδοτικü οßκο της ΣτουτγÜρδης Klett-Cotta, με τη βοÞθεια του καθηγητÞ της Ιστορßας Werner Conze, τον καθιÝρωσε πανηγυρικÜ στην επιστημονικÞ κοινüτητα. Οι αντιδρÜσεις που εßχε προκαλÝσει στη ΧαúδελβÝργη η εξαιρετικÞ περßπτωση Κονδýλη, διαφαßνονται ακüμη πßσω απü τις ξεθυμασμÝνες φωνÝς των επιφανþν γερüντων στο τηλÝφωνο.
Ο καθηγητÞς Dieter Henrich ζει σÞμερα στο Μüναχο κι εßπε:
«Ο Κονδýλης δε μου συγχþρησε ποτÝ τη μÝτρια βαθμολογßα, πßστευε üτι Þταν ο καλýτερος. Στη πραγματικüτητα, η δýναμÞ του δεν βρισκüτανε στην ανÜπτυξη ενüς αυτüνομου φιλοσοφικοý στοχασμοý üσο στον εντοπισμü συναφειþν στη σκÝψη Üλλων, στη διÜγνωση τÜσεων και στη δημιουργßα συνθÝσεων. Στα προφορικÜ εξÜλλου εßχε εξετασθεß στον ΠλÜτωνα και δεν εßχε πÜει καλÜ. Οσο κι αν φαßνεται παρÜδοξο, κατεßχε τη γερμανικÞ φιλοσοφßα καλýτερα απü την ελληνικÞ».
Ο καθηγητÞς Michael Theunissen ζει σÞμερα στο Βερολßνο και θυμÜται:
«Ο Henrich δεν συμφωνοýσε καθüλου με την Ýνταξη του Schelling στην ιστορßα της διαλεκτικÞς. Αργüτερα üμως ασπÜσθηκε την Üποψη του μαθητÞ του. Θαýμαζα τον Κονδýλη üχι μüνο για τις φιλοσοφικÝς συλλÞψεις του αλλÜ και για τη συνÝπεια με την οποßα απαρνÞθηκε το πανεπιστÞμιο».
Το πιθανüτερο εßναι πως η απüφαση του Κονδýλη να δρÜσει Ýξω απü το πανεπιστÞμιο συνιστÜ την εκλογßκευση της απογοÞτευσÞς του απ’ αυτü. Λßγο μετÜ τις αμυχÝς της ΧαúδελβÝργης απορρßφθηκε η υποψηφιüτητÜ του ως τακτικοý καθηγητÞ της Ιστορßας της Φιλοσοφßας Πανεπιστημßου Αθηνþν. Η παραπομπÞ του στις ελληνικÝς καλÝνδες Ýγινε με Þπιο τρüπο, üπως αναφÝρεται στα πρακτικÜ της συνεδρßας 19 καθηγητþν της ΦιλοσοφικÞς ΣχολÞς στις 27 Μαρτßου 1981. Ενþ η εισηγητικÞ Ýκθεση του Ýδινε το προβÜδισμα Ýναντι πÝντε συνολικÜ υποψηφßων, η üλη συζÞτηση εστιÜσθηκε στην ανατροπÞ αυτÞς της υπεροχÞς. Με εξαßρεση τον Θεüφιλο ΒÝικο, ο οποßος τον υπερασπßζεται, η εξαιρετικÞ ποιüτητα των εργασιþν του Κονδýλη ξενßζει και δημιουργεß αντιστÜσεις. Οι πιο ζηλüτυποι καθηγητÝς κÜνουν λüγο για μικρü Ýργο κι επικßνδυνα παρατεινüμενη νεανικÞ τÜση, οι πιο ψýχραιμοι επικαλοýνται το γεγονüς üτι το επιστημονικü του Ýργο δεν καλýπτει το περιεχüμενο της Ýδρας, οι πιο αβÝβαιοι παραπονοýνται üτι δυστυχþς δεν Ýχομεν ακüμη κριτικÝς ξÝνων διÜ την διατριβÞν αυτÞν. Οι πιο ευσυνεßδητοι, τÝλος, επιφυλÜσσονται να τονε ψηφßσουν κÜποτε Üλλοτε ως Ýκτακτο καθηγητÞ. Τα προσχÞματα σþζονται με την απüρριψη üλων των υποψηφßων. Για τον Κονδýλη Üνοιγε χωρßς αυταπÜτες πλÝον ο στßβος της ελεýθερης πνευματικÞς δημιουργßας.
Η 10ετßα ’80 Þτανε για τον Κονδýλη η περßοδος των μεγÜλων ιστορικþν αναδιφÞσεων και συνθÝσεων. Το 1981, 2 μüλις χρüνια μετÜ τη δημοσßευση της διατριβÞς του, ακολουθεß ο «Ευρωπαúκüς Διαφωτισμüς», μια νÝα συνολικÞ παρουσßαση της επÝλασης του ορθοý λüγου στη νεüτερη σκÝψη, που ο συγγραφÝας τη περιγρÜφει ως παλινüρθωση της αισθητηριακÞς εμπειρßας και βαθμιαßα κρßση των ως τüτε παραδεδεγμÝνων αξιþν. Αναδεικνýει την ικανüτητÜ του να σκηνοθετεß δραματικÜ την ιστορßα των ιδεþν και στη Γερμανßα το Ýργο του αυτü τοποθετεßται δßπλα στην αισιüδοξη σýλληψη του Διαφωτισμοý απü τον Ernst Cassirer και την πιο σκεπτικιστικÞ των Horkheimer κι Adorno. ΠαρÜλληλα, ο Κονδýλης υπερισχýει πια οριστικÜ Ýναντι των üποιων πανεπιστημιακþν αμφισβητιþν του.
Η Frankfurter Allgemeine Zeitung Ýκλεινε τüτε ως εξÞς τη βιβλιοκρισßα της:
«Γιατß εßναι Ýνας Ýλληνας εξωπανεπιστημιακüς συγγραφÝας που παρουσιÜζει αυτÞ τη μεγÜλη σýνθεση για τον Διαφωτισμü; ΜÞπως το καθημερινü μας πανεπιστημιακü γßγνεσθαι με την υπερβολικÞ εξειδßκευση παρεμποδßζει τη συνθετικÞ σκÝψη; Οι πνευματικÝς επιστÞμες οφεßλουν να καταδεßξουν τις συνÜφειες των επιμÝρους γνþσεων και να υποδεßξουν νÝες εννοιακÝς προοπτικÝς. Μüνον Ýτσι θα Þτανε συνεπεßς προς την κληρονομιÜ του Διαφωτισμοý».
Στο μεταξý ο Κονδýλης εξελισσüταν üλο και σαφÝστερα σ’ Ýνα κριτικü, σ’ Ýνα σκεπτικιστÞ της ßδιας της φιλοσοφßας· ενδεικτικü αυτÞς της πορεßας Þταν το βιβλßο του «Ισχýς & Απüφαση» (1984). ΜαθητÞς του Διαφωτισμοý με την ευρεßα Ýννοια, κατευθýνει το βλÝμμα üχι στο εσωτερικü των κοσμοειδþλων αλλÜ στους üρους γÝνεσÞς τους, για ν’ αποκαλýψει Ýτσι τη συγκεκριμÝνη λειτουργßα τους και ν’ αμφισβητÞσει τις αποφÜσεις που ελÞφθησαν στο üνομÜ τους. ΑνÜγει τις υποτιθÝμενες αντικειμενικÝς κοσμοεικüνες σε συμφεροντολογικÜ κι υποκειμενικÜ κßνητρα, για να καταλÞξει στο συμπÝρασμα üτι «κυρßαρχος εßναι αυτüς που Ýχει τη δυνατüτητα να μεθερμηνεýει κατÜ τρüπο δεσμευτικü για τους Üλλους τους αντικειμενικοýς, υποτßθεται, θεσμοýς».
Στη συνÝχεια, το διαφωτιστικü νυστÝρι του, αναλαμβÜνει να φÝρει κÜποια τÜξη στη χρÞση üρων üπως συντηρητικüς και φιλελεýθερος Þ σοσιαλιστÞς και δημοκρÜτης, üταν Ýχουν εκλεßψει πια οι κοινωνιολογικÝς κι ιδεολογικÝς προûποθÝσεις της παραγωγÞς τους. Με την ογκþδη μελÝτη του «Συντηρητισμüς. Ιστορικü περιεχüμενο και παρακμÞ» (1986) τοποθετεß το γερμανικü συντηρητισμü στα ιστορικÜ πλαßσιÜ του και στα ευρωπαúκÜ συμφραζüμενÜ του. Το συμπÝρασμÜ του: ο συντηρητισμüς Þταν η αντßδραση των ευγενþν τÜξεων στη βαθμιαßα προþθηση της αστικÞς, οι τελευταßοι συντηρητικοß συνασπßσθηκαν με τους φιλελευθÝρους μετÜ την επανÜσταση του 1848 σε μια κοινüτητα ιδιοκτησιακþν συμφερüντων. Στη Γερμανßα η εργασßα αυτÞ του Κονδýλη προκÜλεσε εντýπωση ως προσπÜθεια να τοποθετηθοýν οι γερμανικÝς εξελßξεις μÝσα στο ευρωπαúκü πλαßσιü τους και να περιγραφεß η Γερμανßα ως χþρα που μüνο προσωρινÜ ακολοýθησε Ýναν Üλλο δρüμο απü αυτüν της υπüλοιπης Δýσης.
Το βιβλßο του που δßχασε κυριολεκτικÜ τη κριτικÞ στη Γερμανßα Þταν η «Θεωρßα ΠολÝμου» (1988), μια νÝα ερμηνεßα των απüψεων του πρþσου στρατηγοý Clausewitz για τον πüλεμο, με προσπÜθεια ν’ απαλλαγεß η κατανüησÞ του απü μεταγενÝστερες αξιολογÞσεις για τη σημασßα της ειρÞνης, απü επßκαιρες κρßσεις για το απευκταßο ενüς πυρηνικοý πολÝμου. «ΣÞμερα τον πüλεμο μπορεß κανεßς να τον σκεφθεß αλλÜ üχι να τον διεξαγÜγει», εßχε συμπερÜνει ο Raymond Aron στη δικÞ του μελÝτη για τον Clausewitz «Penser la Guerre». Η εκδοχÞ του Κονδýλη, βÜσει της οποßας πολιτικÞ και πüλεμος υπακοýουνε στην ßδια εσωτερικÞ νομοτÝλεια της διÝνεξης, συζητÞθηκε σε αντιπαρÜσταση με την εκδοχÞ του Aron για να επευφημηθεß ως επανÜσταση στην ερμηνεßα του Clausewitz, αλλÜ και να απορριφθεß ως φιλοπüλεμη ανÜγνωση, απογοητευτικÞ για τη γραφßδα ενüς απü τους πολλÜ υποσχüμενους νÝους ιστορικοýς της φιλοσοφßας.
Στη πραγματικüτητα, ο Κονδýλης συνεπÞς με τη μÝθοδü του, εßχε προσπαθÞσει ν’ αποκαταστÞσει τη θεωρßα του Clausewitz και να την απελευθερþσει απü τις εκ των υστÝρων παρεμβÜσεις εναρμüνισÞς της με το πολιτικþς ορθüν, προκαλþντας Ýτσι τους θεματοφýλακες μιας ευρýτερης, αριστερßζουσας κι ειρηνιστικÞς συναßνεσης. ¹τανε σαφÝς üτι ωθοýνταν στη 2η φÜση της δημιουργßας του, στη διÜγνωση του παρüντος, Ýστω κι αν το 1990 μεσολÜβησε Ýνα ακüμη πüνημα ιστορικÞς σκληραγωγßας, η «ΚριτικÞ της μεταφυσικÞς στη νεüτερη σκÝψη». Ο συγγραφÝας αμφισβητεß τη βεβαιüτητα üτι η κριτικÞ της μεταφυσικÞς εßναι προúüν του 19ου αιþνα κι αναζητεß τις ρßζες της πολý πριν, στον νομιναλισμü και στον ανθρωπισμü απü τον 14ο ως τον 16ο αι..
Η 10ετßα ’90 εßναι η κατ’ εξοχÞν πολιτικÞ φÜση στη δημιουργßα του, μεταξý Üλλων και με την τακτικÞ αρθρογραφßα του απü τις στÞλες της Frankfurter Allgemeine Zeitung. Εßναι περßοδος των διαγνωστικþν συνθÝσεων του σÞμερα: της «ΠαρακμÞς του αστικοý πολιτισμοý» (1991) και της «ΠλανητικÞς πολιτικÞς μετÜ τον Ψυχρü Πüλεμο» (1992). ΠεριγρÜφει το τÝλος της αστικÞς εποχÞς ως Ýκπτωση ενüς συνθετικοý-εναρμονιστικοý σχÞματος που εξισορροποýσε την ατομικüτητα μες στο σýνολο και διαγρÜφει τη κατßσχυση της μαζικÞς δημοκρατßας ως επικρÜτηση του νÝου αναλυτικοý-συνδυαστικοý σχÞματος. Η ποßηση χειραφετεßται απü το νüημα, το μυθιστüρημα διαλýει τη προσωπικüτητα στα συστατικÜ της, η λογικÞ ηττÜται απü τις δυνÜμεις του ασυνεßδητου, η ζωγραφικÞ αποσυνθÝτει χρþματα και μορφÝς στα ελÜχιστα στοιχεßα τους, ως ελεýθερες παραλλαγÝς, η μουσικÞ παραδßδεται στο αλεατορικü παιχνßδι. Η τεχνολογßα εκτινÜσσει τη παραγωγÞ σε δυσθεþρητα ýψη, η κοινωνßα για 1η φορÜ Ýχει να αντιμετωπßσει üχι την Ýλλειψη αλλÜ τη περßσσεια αγαθþν και για τη κατανÜλωσÞ τους οι μÜζες παραδßδονται σ’ Ýνα πρωτοφανÞ ηδονισμü. Οι μÜζες των δυτικþν κοινωνιþν εννοεßται. Γιατß οι μÜζες του Τρßτου Κüσμου καιροφυλακτοýν να απολαýσουν και αυτÝς το υλικü αντßτιμο των καθολικþν ανθρþπινων δικαιωμÜτων που τους προπαγανδßζει η πλοýσια Δýση. Πßσω απü τη φαινομενικÜ ψυχρÞν εξÝταση των δεδομÝνων κοχλÜζει η δυσφορßα του Κονδýλη για τη κοινωνßα του anything goes. Το απüσταγμα αυτÞς της ενδιÜθετης πικρßας του το κατÝθεσε και στη πολιτικÞ αρθρογραφßα του των τελευταßων χρüνων, καταγγÝλλοντας ως φενÜκη τους κοπετοýς της Δýσης για τα ανθρþπινα δικαιþματα, προοιωνιζüμενος για τον επüμενο αιþνα σκληρÝς συγκροýσεις για την ανακατανομÞ του επßγειου πλοýτου, στηλιτεýοντας τη γερμανικÞ ΑριστερÜ για επιπüλαιο κοσμοπολιτισμü, ενþ επß της ουσßας Ýχει συμβιβασθεß απüλυτα με τις επιταγÝς της ελεýθερης αγορÜς και τη γερμανικÞ ΔεξιÜ για αθερÜπευτο επαρχιωτισμü. ΣυνολικÜ, ο τομÝας δρÜσης του σε, φιλοσοφικü, ιστορικü και πολιτικü επßπεδο Þταν η αναντιστοιχßα ανÜμεσα στο εßναι και στο δÝον, ανÜμεσα στη πραγματικüτητα και στις αυταπÜτες της σκÝψης.
¸γραψε πλεßστα βιβλßα, στα ελληνικÜ και στα ΓερμανικÜ. Για το σýνολο της εργασßας του τιμÞθηκε με βραβεßα κι αναγορεýθηκε εταßρος του Ιδρýματος ΑνωτÜτων Σπουδþν του Βερολßνου! ¼μως, ο κολοσσüς αυτüς της διανüησης δεν Ýγινε αποδεκτüς απü το ΠανεπιστÞμιο Αθηνþν. Οι ζηλüτυποι καθηγητÝς της ΦιλοσοφικÞς ΣχολÞς σε συνεδρßα τους (27 Μαρτßου 1981) απÝρριψαν την υποψηφιüτητÜ του με το αιτιολογικü πως «το Ýργο του εßναι μικρü» κι «üτι πÜσχει απü μια επικßνδυνη παρατεινüμενη νεανικÞ τÜση». ΑπογοητευμÝνος κατÜλαβε üτι Ýπρεπε να μπει στο στßβο της ελεýθερης πνευματικÞς δρÜσης, απερßσπαστος και μακριÜ, üπως Ýλεγε, απü τον μικρüψυχο ελληνικü ακαδημαúκü χþρο.
Η παρουσßα του στα ελληνικÜ γρÜμματα υπÞρξε εξαιρετικÜ γüνιμη κι Üκρως εντυπωσιακÞ. ¹ταν ακÜματος μεταφραστÞς (απü πολλÝς γλþσσες) κι επιμελητÞς κειμÝνων. Ο üγκος κι η ποιüτητα του Ýργου του προκαλοýνε κατÜπληξη, απορßα και δÝος. ΕνδεικτικÜ αναφÝρεται η 2τομη Ýκδοση των Ýργων του ΜακιαβÝλλι (ΚÜλβος 1971), τη μετÜφραση με σχολιασμü της διατριβÞς επß διδακτορßα του Marx, τη μετÜφραση σε συνεργασßα με τον Κ. Παπαγιþργη, του περßφημου Ýργου του ΜοντεσκιÝ «Το Πνεýμα Των Νüμων». Επß 15 χρüνια διεýθυνε εκδοτικÝς σειρÝς φιλοσοφικþν και πολιτικþν κειμÝνων στους εκδοτικοýς οßκους ΝεφÝλη και Γνþση. ΣειρÜ Νεüτερος Ευρωπαúκüς Πολιτισμüς στη 1η και σειρÜ ΦιλοσοφικÞ & ΠολιτικÞ ΒιβλιοθÞκη, στη 2η.
Το 1981 δημοσιεýει το Ýργο ο «Ευρωπαúκüς Διαφωτισμüς». Το βιβλßο αυτü αποτελεß ουσιαστικÞ παρÝμβαση του ορθοý λüγου στη νεüτερη σκÝψη με καθοριστικÞ κριτικÞ στις ως τþρα παραδειγμÝνες αξßες. Με το Ýργο αυτü, οι üποιοι πανεπιστημιακοß αμφισβητßες της Ευρþπης τον αποδÝχθηκαν αμαχητß. ΑναρωτÞθηκε ο γερμανικüς τýπος:
«Πþς Ýνας ¸λλην εξωπανεπιστημιακüς παρουσßασε τÝτοιο συνθετικü Ýργο; ΜÞπως υστεροýν τελικÜ τα πανεπιστÞμιÜ μας με την υπερβολικÞ εξειδßκευση»;
Απεβßωσε απü ιατρικü λÜθος στην ΑθÞνα στο Απολλþνειο ΘεραπευτÞριο, üπου εßχεν εισαχθεß για καρδιολογικü πρüβλημα, πÜνω σε μιαν εγχεßριση, που την εßπανε, ρουτßνας, θýμα ßσως ιατρικοý λÜθους, στις 11 Ιουλßου 1998, σε ηλικßα μüλις 55 ετþν. Το κενü που αφÞνει η αδüκητη αναχþρησÞ του διατυπþθηκε με τον πιο εýστοχο τρüπο στο τελευταßο κατευüδιο, απü τον Γκοýσταφ ΖÜιμπτ της Berliner Zeitung:
«Με τον Ýλληνα φιλüσοφο Παναγιþτη Κονδýλη, η Γερμανßα χÜνει Ýναν απü τους σημαντικüτερους κληρονüμους κι εκτελεστÝς της πνευματικÞς παρÜδοσÞς της. Μüνο μ’ αυτü το παρÜδοξο μπορεß να ειπωθεß η σημασßα αυτοý του θανÜτου. Ο Κονδýλης υπÞρξε συνεχιστÞς της γερμανικÞς παρÜδοσης της δýστροπης, οχληρÞς σκÝψης. Τη στÜση του αυτÞ την υποβÜσταζε πÜντα μια σπÜνια πνευματικÞ ελευθερßα και μια σχεδüν αδιüρατη ευαισθησßα: ο Κονδýλης δε μποροýσε τα συνθÞματα, την ωραιολογßα, τον ναρκισσισμü. ¼μως κι η σκληρüτητÜ του Þταν μεσογειακÞ, φωτεινÞ κι ανθρþπινη. Ο ακαταπüνητος πÝθανε, προτοý ολοκληρþσει το ογκωδÝστερο Ýργο του. Το καλοκαßρι λογÜριαζε να το περÜσει στην ΕλλÜδα».
Ο Κονδýλης υπÞρξε συγγραφÝας με üλη τη σημασßα της λÝξης. Αγαποýσε τη πυκνÞ διατýπωση, τις σχοινοτενεßς παραγρÜφους που καλýπτουνε σελßδες ολÜκερες, τον υποτακτικü λüγο με τις πυραμιδωτÝς δευτερεýουσες προτÜσεις -αλλÜ και τους κοφτοýς αφορισμοýς και τις δραματικÝς κορυφþσεις. Ο αγþνας του Þτανε πÜντα με το λßπος των λÝξεων. Εýρισκε στη σýνταξη της γερμανικÞς γλþσσας κÜτι απü την ευπλασßα της θουκυδßδειας διατýπωσης. ΓενικÜ, τα πρüτυπÜ του Þτανε κλασσικÜ, αρχαßα ελληνικÜ. Απεχθανüταν σφüδρα τα… κινÝζικα της μετανεωτερßζουσας θεωρητικολογßας, αυτü το επιστημονßζον ζαργκüν που απεδαφßζει τη σκÝψη απü τα πρÜγματα.
ΠαρÜ ταýτα, και το δικü του γρÜψιμο δεν εßναι εýκολο. Ο απßστευτος üγκος του υλικοý που διεξÝρχεται, απαιτεß απü τον αναγνþστη διαρκÞ εγρÞγορση και πειθαρχßα. Προσιτüτερα εßναι τα μικρüτερÜ του δοκßμια, κεßνα που Ýγραψε προλογßζοντας Ýργα του Λßχτενμπεργκ Þ του ΤσÝζαρε ΠαβÝζε λ.χ., και που με τον προσωπικü τους τüνο κÜποτε ξαφνιÜζουνε τον αναγνþστη. Οι συνεντεýξεις του που συγκεντρþθηκαν στο Αüρατο χρονολüγιο της σκÝψης (1998) εßναι για τον αμýητο που ενδιαφÝρεται να τονε προσεγγßσει, η προσφυÝστερη ßσως εισαγωγÞ στη σκÝψη του.
Η πρüσφορÜ του υπÞρξεν ανυπολüγιστη στα εκδοτικÜ μας πρÜγματα. Οι τüμοι που μετÝφρασε, επιμελÞθηκε κι εξÝδωσε πλησιÜζουνε τους 90. Με τον Κονδýλη η ελληνικÞ φιλοσοφικÞ βιβλιογραφßα εγκαταλεßπει το χþρο του τυχαßου και του σπασμωδικοý και περνÜ στη περιοχÞ του προγρÜμματος. Ακüμη κι αν δεν εßχε γρÜψει λÝξη δικÞ του, το ογκþδες αυτü μεταφραστικü Ýργο θ’ αρκοýσε να συντηρÞσει τ’ üνομÜ του στην ιστορßα των ελληνικþν γραμμÜτων.
Με το πανεπιστÞμιο, ελληνικü και γερμανικü, δεν τα πÞγε ποτÝ καλÜ. ΑρκετÜ βιβλßα του φτÜσαν να γßνουνε φοιτητικÜ εγχειρßδια, ο ßδιος üμως στο τÝλος του θεωροýσε προσβολÞ τη προσφþνηση κýριε καθηγητÜ, που απü παραδρομÞ κÜποτε του απηýθυναν. Εßναι αλÞθεια πως στο ξεκßνημÜ του δοκßμασε πρÜγματι να περπατÞσει αυτÞ την οδü. Την απüρριψη που συνÜντησε τüτε, δεν την λησμüνησε ποτÝ. Κι üταν αργüτερα, γερμανικÜ κι ελληνικÜ πανεπιστÞμια του Üνοιγαν τιμητικÜ τις πüρτες, αυτüς προτßμησε επιδεικτικÜ να μη τις δρασκελßσει.
Το διαφωτιστικü του νυστÝρι ανατÝμνει τη βιβλιογραφßα και τα σýγχρονα πολιτικÜ γεγονüτα κι επαναπροσδιορßζει τις Ýννοιες, üπως συντηρητισμüς, φιλελευθερισμüς, σοσιαλισμüς και δημοκρατßα, προκαλþντας ενστÜσεις, αλλÜ και την αποδοχÞ. Το 1991 του απονεμÞθηκε το ΜετÜλλιο Γκαßτε ενþ ως αποδÝκτης του Βραβεßου Χοýμπολτ (Humboldt), το 1994-1995 υπÞρξε υπüτροφος του Ινστιτοýτου ΑνωτÝρων Σπουδþν Βερολßνου.
Οι αναφορÝς στο πνευματικü Ýργο του Κονδýλη δεν Ýχουνε τελειωμü γιατß εßναι τερÜστιο μιας και δοýλεψε στη διÜρκεια της σýντομης ζωÞς του μ’ Ýνταση και σε βÜθος, ενþ εßχε το προνüμιο να εßναι εξοπλισμÝνος με μιαν Ýμφυτη ακαταμÜχητη πνευματικÞ ισχý (μεγαλοφυÀα). Αυτüς Þταν περßπου ο Κονδýλης. Περßπου, γιατß εßναι δýσκολη υπüθεση να προσεγγßσεις το Ýργο του, üταν μÜλιστα δεν εßσαι ειδικüς.
Η Ερυθραßα εßναι ßσως, μοναδικÞ πüλη στην ΕλλÜδα που γÝννησε και στÝγασε τÝτοια προσωπικüτητα της σýγχρονης εποχÞς. ΠερÜσανε τüσα χρüνια απü το θÜνατü του κι ελÜχιστοι, στη πüλη, γνωρßζουν ποιος Þτανε και ποιο Þταν το Ýργο του, üταν στο εξωτερικü τον τιμοýνε συστηματικÜ. Στο ΠανεπιστÞμιο ΧαιδελβÝργης δþσανε τ’ üνομÜ του σε μιαν αßθουσα. Η αναμνηστικÞ πινακßδα γρÜφει στα ελληνικÜ και στα γερμανικÜ: ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ Π. ΚΟΝΔΥΛΗ. Επßσης κÜθε καλοκαßρι ομÜδα Ευρωπαßων φιλοσüφων Ýρχεται στην ΕλλÜδα για να τιμÞσει τον ομüτεχνü τους.
Την Üνοιξη 1998, λßγο πριν πεθÜνει, απÜντησε σ’ ερωτÞσεις που του υπÝβαλε ο Σπýρος ΤσακνιÜς για λογαριασμü του περιοδικοý ΔΙΑΒΑΖΩ. Οι απαντησεις του Παναγιþτη Κονδýλη Þταν οι εξÞς:
«¼ταν ανατÝμνω τις ιδεολογικÝς ψευδαισθÞσεις των δεξιþν, πλεßστοι üσοι με θεωροýν αριστερü· üταν υποβÜλλω σε βÜσανο τις αντßστοιχες αυταπÜτες των αριστερþν, πλεßστοι üσοι με χαρακτηρßζουν δεξιü. Η δικÞ μου τοποθÝτηση παραμÝνει, βÝβαια, αμετÜβλητη και στις δýο περιπτþσεις. Γιατß και στις δýο χρησιμοποιþ τα ßδια αναλυτικÜ εργαλεßα και στις δýο, πρüθεσÞ μου δεν εßναι να προσφÝρω πολεμικÜ επιχειρÞματα στη μια πλευρÜ εναντßον της Üλλης, αλλÜ να δω τα πρÜγματα σε μιαν ευρýτερη κι υπÝρτερη προοπτικÞ και μια τÝτοια προοπτικÞ εßναι, ως γνωστüν, Üχρηστη σε üσους μÜχονται για τη παρÜταξÞ τους, μαχüμενοι ταυτüχρονα (ιδιοτελþς Þ ανιδιοτελþς, αυτü δεν ενδιαφÝρει εδþ) για τον εαυτü τους, Þτοι για τη ταυτüτητα που τους επιτρÝπει να προσανατολßζονται και να επιβιþνουν κοινωνικÜ. Ακριβþς η συνýφανση της πολιτικÞς ιδεολογßας με τις εκÜστοτε ανÜγκες της προσωπικÞς ταυτüτητας προσδßδει στις διαμÜχες μεταξý φορÝων των διαφüρων ιδεολογιþν οξýτητα ασυμβßβαστη με μιαν διαφορισμÝνη θεþρηση του Üλλου· γιατß στον βαθμü üπου Ýχει κÜποιο δßκιο ο Ýνας, παýει να Ýχει κÜποιο δßκιο ο Üλλος, Þτοι μειþνεται το δικαßωμα υπÜρξεþς του ως φορÝα αυτÞς της ιδεολογßας. ¸τσι, η ψυχικÞ οικονομßα επιβÜλλει τις γρÞγορες κατατÜξεις και τις συνοπτικÝς κρßσεις, Ýστω και αν στον Üλλον αποδßδονται τα ζοφερüτερα κßνητρα και οι ελεεινüτερες προθÝσεις.
Μια απü τις κρßσιμες ανακαλýψεις στη πνευματικÞ μου ζωÞ, την οποßα Ýκαμα ευτυχþς üχι πολý αργÜ üταν ακüμα αισθανüμουν κι ο ßδιος στρατευμÝνος, εßναι πως ο απÝναντß σου, εκεßνον που εσý θεωρεßς αντßπαλο Þ εχθρü σου, εκεßνος που ßσως εßναι διþκτης σου, μπορεß να Ýχει εξ ßσου καθαρÞ συνεßδηση κι εξ ßσου αγνÜ κßνητρα üσο κι εσý, να διαπνÝεται απü την ßδια ακλüνητη πεποßθηση για το δßκαιü του. Τα πρÜγματα δεν εßναι Ýτσι üπως παρουσιÜζονται στα διδακτικÜ -προπαγανδιστικÜ Ýργα του Brecht, που Üσκησαν τüση γοητεßα ακριβþς επειδÞ ξεχωρßζουν με το μαχαßρι το Üσπρο απü το μαýρο. Εδþ ο εχθρüς, δηλαδÞ ο ‘κακüς’, üχι μüνον εßναι εξ αντικειμÝνου κακüς αλλÜ και το ξÝρει επιπλÝον ο ßδιος και μÜλιστα το απολαμβÜνει· εννοεßται, απÝναντι σ' Ýνα τÝτοιο υποκεßμενο εßναι περιττü να Ýχουμε οιουσδÞποτε διανοητικοýς Þ ψυχικοýς ενδοιασμοýς. Μπορþ να πω, üχι δßχως κÜποιαν υπερηφÜνεια, üτι αφ' üτου κατανüησα ßσαμε τις Ýσχατες συνÝπειÝς της τη διÜκριση ανÜμεσα σε ηθικü ποιüν και σε πολιτικοúδεολογικÝς προτιμÞσεις, ποτÝ δεν αντιπÜθησα κÜποιον επειδÞ διαφωνοýσε μαζß μου σε πολιτικÜ ζητÞματα οýτε και συμπÜθησα κÜποιον Üλλον μüνο και μüνο επειδÞ Ýτυχε να συμφωνεß.
ΠροσωπικÜ δυσβÜστακτη μου εßναι μüνον η Ýλλειψη χιοýμορ και χιοýμορ δεν σημαßνει την ικανüτητα να γελÜς εις βÜρος των Üλλων, αλλÜ την ικανüτητα να γελÜς μαζß με τους Üλλους εις βÜρος του εαυτοý σου, την ικανüτητα να σχετικεýεις τον εαυτü σου. Ωστüσο, ακüμα κι η παντελÞς Ýλλειψη χιοýμορ φαßνεται κατανοητÞ και συγχωρητÝα, αν σκεφθοýμε πüσο βαθειÜ εßναι η ανÜγκη να Ýχει κανεßς μια ταυτüτητα και πüσο Üτεγκτη εßναι η λογικÞ της περιφροýρησÞς της. Υπü τις συνθÞκες αυτÝς, η ιδεολογικÞ πλÜνη συνιστÜ τη φυσικÞ κατÜσταση, και εßναι δευτερεýον, συχνÜ τυχαßο μÜλιστα, αν η πλÜνη θα Ýχει δεξιÜ Þ αριστερÜ πρüσημα. ¼λοι Ýχουν ßσα δικαιþματα στην ψευδαßσθηση, αφοý δεν Ýχουν üλοι την ßδια ικανüτητα Þ το ßδιο θÜρρος για γνþση. ΜερικÝς φορÝς στενοχωροýμαι εκ των υστÝρων γιατß σε κÜποια συζÞτηση επÝμεινα στην υπερÜσπιση ‘δυσÜρεστων’ διαγνþσεων Þ απüψεων περισσüτερο απ' ü,τι το επÝτρεπε η ψυχικÞ αντοχÞ Þ η αντιληπτικüτητα του συνομιλητÞ μου. Θα Þταν ασφαλþς πολý δýσκολο να του εξηγÞσω üτι στην επιμονÞ αυτÞ δεν με οδηγεß η ισχυρογνωμοσýνη κι η διÜθεση να τον αλλÜξω, αλλÜ μÜλλον η απρüσωπη αγÜπη μου για τη συνοχÞ και την πληρüτητα μιας επιχειρηματολογßας. ¼πως και να 'χει, οι πλεßστοι Üνθρωποι θεωροýν περßπου αφýσικο να πρεσβεýουν οι Üλλοι αντßθετες αντιλÞψεις. Απεναντßας, εγþ εκπλÞσσομαι αν κÜποιος συμφωνεß μαζß μου.
Δεν μερολÞπτησα, πιστεýω, κατÜ την ανÜλυση δεξιþν κι αριστερþν ιδεολογικþν πλανþν. Δεν περιορßσθηκα στην ανατομßα της κομμουνιστικÞς εσχατολογßας, αλλÜ προχþρησα σε μιαν επισταμÝνη εξÝταση των ιδεολογημÜτων του κλασσικοý και του νεþτερου συντηρητισμοý (στη μονογραφßα μου ‘Συντηρητισμüς’), αντßθετα στις πολιτικοστρατηγικÝς αναλýσεις μου μετÜ τον τερματισμü του Ψυχροý ΠολÝμου κεντρικÞ θÝση επÝχει η κριτικÞ του οικονομιστικοý κι οικουμενιστικοý νεοφιλελευθερισμοý. Γενικüτερα, διατýπωσα αιτιολογημÝνα την πεποßθηση πως η τριχοτüμηση του πολιτικοý φÜσματος σε συντηρητισμü, φιλελευθερισμü και κοινωνικÞ δημοκρατßα (σοσιαλισμü) απετÝλεσε ειδοποιü συμπαρακολοýθημα των ευρωπαúκþν ΝÝων Χρüνων και χÜνει τη σημασßα της στον βαθμü üπου οι τελευταßοι διαλýονται μÝσα στην μαζικοδημοκρατικÞ πλανητικÞ εποχÞ. Γιατß το πρüβλημα της κατανομÞς δεν τßθεται πλÝον μεταξý συγκροτημÝνων κοινωνικþν τÜξεων στο πλαßσιο χωριστþν εθνþν κι Üφθονων ακüμα φυσικþν πüρων, αλλÜ τßθεται μετÜ την απορρüφηση των κλασσικþν κοινωνικþν τÜξεων απü τη μαζικοδημοκρατικÞ χοÜνη και στο πλαßσιο ενüς πλανÞτη, üπου η δημογραφικÞ κι η οικολογικÞ επιβÜρυνση καθßσταται βαθμιαßα αφüρητη.
Τα γυμνÜ βιολογικÜ μεγÝθη υποκαθιστοýν σιγÜ-σιγÜ τα παραδοσιακÜ πολιτικÜ, με την εκÜστοτε ιδεολογικÞ συσκευασßα τους. ΚαμιÜ δεξιÜ και καμιÜ αριστερÞ σοφßα δεν θα βοηθÞσει αν οχτþ Þ δÝκα δισεκατομμýρια Üνθρωποι επιδιþκουν μανιωδþς να καταναλþσουν τüσες πρþτες ýλες, τüση ενÝργεια και τüσα αγαθÜ üσα οι Βορειοαμερικανοß κι οι Ευρωπαßοι. Η πολιτικÞ γßνεται βιολογικÞ καθþς μετατρÝπεται απλþς σε κατανομÞ αγαθþν (αγαθþν επßσης οικολογικþν) πÜνω σ' Ýναν στενüτατο πλÝον πλανÞτη. ¼πως βλÝπουμε, η αναγκαστικÞ αποκοπÞ απü τις πολιτικÝς ιδεολογßες των ευρωπαúκþν ΝÝων Χρüνων δεν θα σημÜνει το τÝλος των αγþνων μεταξý των ανθρþπων, παρÜ θα σημÜνει απλþς αγþνες χωρßς τÝτοιες ιδεολογßες στη χειρüτερη περßπτωση θα σημÜνει επιστροφÞ στις γυμνÝς υπαρξιακÝς ανησυχßες».
Οι ιδεολογικÝς θÝσεις που κυριαρχοýν στην ΕλλÜδα εκτρÝφονται απü τη παλαιüθεν προσφιλÞ ημßν τραπεζοθεωρßα και την εξωραúσμÝνη με θεωρητικÜ πασαλεßμματα λογοκοπßα. Εννοþ τις ελληνοκεντρικÝς εξÜρσεις που βρßσκουν ευρýτερην απÞχηση γιατß εßμαστε Ýθνος που δÝχεται συνεχεßς εξευτελισμοýς και χρειαζüμαστε ψυχικÝς υπεραναπληρþσεις. Στην αντßπερα üχθη επικρατεß η πεποßθηση των διαφüρων ευρωπαúστþν κι ορθολογιστþν üτι η πολιτισμÝνη Δýση μετουσιþνει σε πρÜξη την πνευματικÞ της κληρονομιÜ και τη διαδßδει στον κüσμο ολüκληρο με τη παγκοσμιοποßηση της οικονομßας Οι μεν προτεßνουν εξαγωγÞ ελληνικοý πνεýματος, οι δε αγωνßζονται για την εισαγωγÞ ευρωπαúκοý Þθους. ΑλλÜ οýτε οι μεν οýτε οι δε φαßνεται να Ýχουν σαφÞ αντßληψη για το ποια εßναι η φυσιογνωμßα του σημερινοý πλανητικοý κüσμου και ποιες μακροπρüθεσμες δυνÜμεις την απεργÜζονται.
Ο συντηρητισμüς κατανοεßται συνÞθως ως Ýνα ιδεολογικü ρεýμα που γεννÞθηκε ως αντßδραση στη ΓαλλικÞ ΕπανÜσταση και στις αστικÝς-φιλελεýθερες ιδÝες της. ΠρÝπει δε, να κατανοηθεß με τρüπο πολý ευρýτερο, ως μια συνολικÞ κοινωνικοπολιτικÞ κι ιδεολογικÞ αντßδραση (των ανþτερων στρωμÜτων) της προνεωτερικÞς κοινωνßας ενÜντια στη διÜλυσÞ της, την οποßα αρχικÜ σηματοδüτησε η ανÜδυση του νεüτερου συγκεντρωτικοý κρÜτους, και αργüτερα ολοκλÞρωσε ο εκτοπισμüς της αγροτικÞς οικονομßας απü τη βιομηχανικÞ-καπιταλιστικÞ. ΜετÜ την οριστικÞ αποσÜθρωση της προνεωτερικÞς κοινωνßας, οι εκπρüσωποι του συντηρητισμοý συμμαχοýν με τους φιλελεýθερους τÝως Üσπονδους εχθροýς τους εναντßον της ριζοσπαστικÞς δημοκρατßας, που με τη σειρÜ της απλþς ριζοσπαστικοποιεß τα φιλελεýθερα ιδανικÜ, ενþ ταυτüχρονα προσαρμüζει στους σκοποýς της μοτßβα της συντηρητικÞς κριτικÞς στον καπιταλισμü. Ο συντηρητισμüς εßναι προ πολλοý νεκρüς, πÝθανε μαζß με την εποχÞ και την κοινωνßα η οποßα τον γÝννησε».
(ΣυνÝντευξη στο περιοδικü ΔιαβÜζω).
=======================
Θεωρßα ΠολÝμου
(απüσπασμα, Εκδüσεις ΘΕΜΕΛΙΟ)
ΓεωπολιτικÝς & ΣτρατηγικÝς ΠαρÜμετροι Ενüς Ελληνοτουρκικοý ΠολÝμου
Ο πüλεμος αποτελεß συνÝχεια της πολιτικÞς υπü δýο θεμελιþδεις Ýννοιες. ¼ταν ο üρoς «πολιτικÞ» εκλαμβÜνεται με την αντικειμενικÞ του σημασßα, για να χαρακτηρßσει τη διαμορφωμÝνη μες στο χρüνο ιστορικοκοινωνικÞ φυσιογνωμßα ενüς συλλογικοý πολιτικοý υποκειμÝνου, τüτε o πüλεμος συνεχßζει τη πολιτικÞ υπü την Ýννοια üτι αποτυπþνει εκ των πραγμÜτων κι ανεξÜρτητα απü τα τρÝχοντα μελÞματα και βουλÞματα των δρþντων προσþπων, τη φυσιογνωμßα αυτÞ, που μποροýμε να τη δοýμε απü πολλÝς πλευρÝς κι ανÜλογα, να την ονομÜσουμε πολιτισμικÞ Þ κοινωνικÞ Þ γεωπολιτικÞ κατÜσταση, οικονομικü Þ στρατιωτικü δυναμικü κ.τ.λ. Με την υποκειμενικÞ της σημασßα, πÜλι, η πολιτικÞ υποδηλþνει σκοποýς και βλÝψεις συγκεκριμÝνων προσþπων με βαρýνοντα λüγο στα πολιτικÜ πρÜγματα ενüς συλλογικοý υποκειμÝνου· τüτε ο πüλεμος συνεχßζει την πολιτικÞ ως μÝσο προς εκπλÞρωση αυτþν των σκοπþν κι αυτþν των βλÝψεων. Στο επßπεδο αυτü τßθενται τα προβλÞματα της λεγüμενης υψηλÞς στρατηγικÞς και το σημαντικüτερο απ' üλα τους μπορεß να διατυπωθεß ως εξÞς: κατÜ πüσον η πολιτικÞ με την αντικειμενικÞ Ýννοια του üρου επιτρÝπει τη πραγμÜτωση των σκοπþν της πολιτικÞς με την υποκειμενικÞ Ýννοια του üρου; ¹, πþς πρÝπει να διαμορφωθοýν οι σκοποß της υποκειμενικÞς πολιτικÞς, οýτως þστε ν' αντιστοιχοýν στα δεδομÝνα της αντικειμενικÞς πολιτικÞς; ¹, προς ποιÜ κατεýθυνση και σε ποιÜ Ýκταση πρÝπει να επηρεασθοýν τα δεδομÝνα της αντικειμενικÞς πολιτικÞς (αν μÜλιστα αυτÜ εßναι δυσμενÞ) προκειμÝνου να υπηρετÞσουν τους στüχους της υποκειμενικÞς πολιτικÞς; Αν ως μÝσο προς πραγμÜτωση των σκοπþν της υποκειμενικÞς πολιτικÞς επιλεγεß -αδιÜφορο αν εκοýσια Þ ακοýσια, δηλαδÞ για επιθετικοýς Þ αμυντικοýς σκοποýς- ο πüλεμος, τüτε τßθεται Ýνα δεýτερο στρατηγικü ερþτημα: με ποιüν τρüπο πρÝπει να διεξαχθεß ο πüλεμος, οýτως þστε ν' αποδειχθεß πρÜγματι κατÜλληλο μÝσο προς πραγμÜτωση των πολιτικþν στüχων; Και πιο συγκεκριμÝνα: πüσο ολοκληρωτικÞ νßκη πρÝπει να καταγÜγει κανεßς αν θÝλει να πετýχει εξ ολοκλÞρου τους σκοποýς του; Γιατß, αν εßναι προφανÝς üτι ολοκληρωτικοß σκοποß (η πλÞρης καθυπüταξη του αντιπÜλου) απαιτοýν ολοκληρωτικÝς νßκες, üμως δεν εßναι διüλου προφανÝς üτι οι περιορισμÝνοι σκοποß (π.χ. η απλÞ υπερÜσπιση των συνüρων) επιτυγχÜνονται παντοý και πÜντοτε με περιορισμÝνες μüνον νßκες και περιορισμÝνους μüνον πολÝμους· συχνüτατα απαιτεßται καß στη περßπτωση του περιορισμÝνου σκοποý νßκη τüσο ολοκληρωτικÞ üσο και αν ο σκοπüς Þταν ολοκληρωτικüς. Τüτε, üπως γνωρßζουμε απü τον Clausewitz, η εσωτερικÞ λογικÞ του μÝσου (του πολÝμου) εκδιπλþνεται αυτüνομα και μÝσα στην αιματηρÞ της εκδßπλωση, υπερφαλαγγßζει τους πολιτικοýς σκοποýς. Αν τþρα κατÝβουμε ακüμα Ýνα σκαλß στη στρατηγικÞ μας ανÜλυση, αν δηλαδÞ στενÝψουμε ακüμα περισσüτερο τον κýκλο της και θεωρÞσουμε üχι πλÝον τον πüλεμο ως μÝσο της πολιτικÞς, αλλÜ, προûποθÝτοντÜς το αυτü, εξετÜσουμε την επιτυχÞ διεξαγωγÞ του πολÝμου ως σκοπü καθ' εαυτüν, τüτε διαπιστþνουμε üτι, üπως η πολιτικÞ ως σκοπüς συμμορφþνεται με τη λογικÞ του πολÝμου ως μÝσου της Ýτσι κι ο πüλεμος ως σκοπüς συμμορφþνεται με τη λογικÞ των δικþν του μÝσων, δηλαδÞ της τεχνικÞς υφÞς των üπλων και των οπλικþν συστημÜτων, που απü μüνη της μπορεß να επιβÜλει μια στρατηγικÞ απüφαση, π.χ. την απüφαση επιθετικÞς Þ αμυντικÞς διεξαγωγÞς του πολÝμου.
Η λογικÞ κι εννοιολογικÞ αυτÞ κλßμακα δεν εßναι προúüν οýτε εργαλεßο του σπουδαστηρßου. Εßναι θεωρßα ζωντανÞ και μεστÞ, δηλαδÞ συνοψßζει αφαιρετικÜ τους παρÜγοντες που οφεßλει απαραßτητα να λÜβει υπ' üψιν και να ιεραρχÞσει κατÜ την εκÜστοτε προτεραιüτητÜ τους ο υπεýθυνος πολιτικüς, καθοδηγοýμενος απü την λεπταισθησßα της κρßσης του, üση διαθÝτει. Και σε αντßθεση με τις νοητικÝς κατασκευÝς πλεßστων üσων θεωρητικþν και φιλοσüφων, που μπορεß να παραλλÜζει Þ και να ανατρÝπει κανεßς επ' Üπειρο χωρßς να μεταβÜλλει τßποτε παραπÜνω εκτüς απü τις μüδες που επικρατοýν εναλλÜξ σε τÝτοιους αιθεροβÜμονες και λεξιλÜγνους κýκλους, εδþ πρüκειται για μεγÝθη ου παικτÜ, συνδεδεμÝνα με βαρýνουσες και μη ανακλητÝς αποφÜσεις. Ο Poincare, ο μεγÜλος ΓÜλλος μαθηματικüς, εßπε κÜποτε üτι ο πüλεμος εßναι πειραματικÞ επιστÞμη στην οποßα δεν εßναι δυνατüν να διεξαχθοýν πειρÜματα. Τα περιθþρια για πειραματισμοýς εßναι ακüμα στενüτερα σε χþρες üπως η ΕλλÜδα που, αν δοýμε τα πρÜγματα Ýστω και σε μεσοπρüθεσμη απλþς ιστορικÞ προοπτικÞ, περπατοýν πÜνω στη κüψη του ξυραφιοý. Το λυπηρü παρÜδοξο σε ακροσφαλεßς ιστορικÝς καταστÜσεις συνοδευüμενες απü διÜχυτα παρακμιακÜ φαινüμενα εßναι üτι η στρατηγικÞ σκÝψη θολþνει τüσο περισσüτερο, üσο εντονüτερα τη χρειÜζεται Ýνα Ýθνος. ¼πως ο βαριÜ Üρρωστος δεν αναρωτιÝται τß θα κÜμει σε δÝκα χρüνια, αλλÜ αν θα βγÜλει τη νýχτα, Ýτσι ο ιστορικÜ ανßσχυρος χαρακτηρßζεται απü την Ýλλειψη μακρüπνοων συλλÞψεων και την προσÞλωση στα Üμεσα δεδομÝνα - η διαφορÜ ανÜμεσα σ' üποιον χαροπαλεýει βιολογικÜ και σ' üποιον αποσυντßθεται ιστορικÜ εßναι βÝβαια üτι η προσÞλωση του πρþτου στα Üμεσα δεδομÝνα εμφανßζεται ως προσπÜθεια υπÝρβασης ενüς πüνου, ενþ του δεýτερου ως κοντüθωρη ευδαιμονιστικÞ επιδßωξη. Η τÜση Üρνησης Þ απþθησης των μακροπρüθεσμων παραγüντων και εξελßξεων, δηλαδÞ των δεδομÝνων της πολιτικÞς υπü την αντικειμενικÞ Ýννοια του üρου, δυναμþνει üταν τα δεδομÝνα αυτÜ θßγουν νευραλγικÜ ψυχολογικÜ σημεßα, με Üλλα λüγια τις εθνικÝς αυταρÝσκειες και ψευδαισθÞσεις. Υπü την επÞρειÜ τους συνÞθως υπερτιμÜται η σημασßα των τομÝων, στους οποßους υπερÝχει πραγματικÜ Þ φανταστικÜ η ΕλλÜδα (π .χ. θεωρεßται ουσιþδες πολιτικü και ιστορικü πλεονÝκτημα üτι η ΕλλÜδα εßναι χþρα ευρωπαúκÞ και δημοκρατικÞ, ενþ η Τουρκßα οθωμανικÞ, βÜρβαρη, φασιστικÞ κ.τ.λ.) και ταυτüχρονα η ισχýς Þ οι επιτυχßες της Üλλης πλευρÜς αποδßδονται κατÜ σýστημα στην εýνοια των ΜεγÜλων, στον ανθελληνισμü της Δýσης κ.ο.κ. ΤÝτοια φαινüμενα εßναι απü πολλÝς απüψεις φυσιολογικÜ κι αναπüδραστα, ιδιαßτερα üταν δροýν οι μηχανισμοß της μαζικÞς ψυχολογßας και της διαμüρφωσης συλλογικþν ταυτοτÞτων και δεν θα Þσαν οýτε καν επικßνδυνα, αν υπÞρχαν σοβαρÝς ενδεßξεις üτι η πολιτικÞ ηγεσßα του τüπου, στο σýνολο και στη διαχρονικÞ της συνÝχεια, σκεφτüταν κι ενεργοýσε με βÜση εντελþς διαφορετικÝς κατηγορßες και παραστÜσεις. ¼μως αυτü δεν συμβαßνει, επαρκþς τουλÜχιστον. Τη σκÝψη σε ιστορικÝς και στρατηγικÝς διαστÜσεις τη κατÜπιε εντελþς σχεδüν, μαζß με üσα θα ‘πρεπε να τη στηρßζουν Ýμπρακτα, το πελατειακü σýστημα, το δοýναι και λαβεßν, το οποßο τελευταßα, στο πλαßσιο του ακÜθεκτου εκσυγχρονισμοý μας, Ýχει πÜρει την πολιτισμÝνη ονομασßα του διαλüγου -διαλüγου οπισθοβοýλου, πολυδαιδÜλου και πολυμÞχανου, διαλüγου των πÜντων με τους πÜντες περß των πÜντων εις πÜντας τüπους και πÜντας χρüνους. ¼ποιος δεν μετÝχει σε τÝτοιους διÜλογους και δεν υπüκειται στις σκοπιμüτητÝς τους, Ýχει την ελευθερßα -και την υποχρÝωση- να σταθμßσει στρατηγικÜ Ýναν ενδεχüμενο ελληνοτουρκικü πüλεμο στο φως της εννοιολογικÞς κλßμακας που αναπτýξαμε εισαγωγικÜ. Απü τα μακροδεδομÝνα της αντικειμενικÞς πολιτικÞς θα πρÝπει να περÜσει στους σκοποýς της υποκειμενικÞς πολιτικÞς, εξετÜζοντας κατÜ πüσο και με ποια μορφÞ μπορεß ο πüλεμος ν' αποτελÝσει μÝσο για τη πραγμÜτωσÞ τους. Και θα πρÝπει να θυμÜται πÜντοτε üτι ο καθÝνας εßναι τüσο σοβαρüς ο ßδιος, üσο σοβαρü θεωρεß τον εχθρü του και üσο σοβαρÜ τον αντιμετωπßζει. Οι ηθικολογßες εßναι Ýνας εýκολος τρüπος για να καθßσταται ο εχθρüς αξιοπεριφρüνητος. Γι' αυτü και δεν αποδεικνýουν τßποτε Üλλο πÝρα απü την πολιτικÞ ελαφρüτητα εκεßνου που τις χρησιμοποιεß.
(...)
ΦυσικÜ, οι ελπßδες δεν ισοδυναμοýν με βεβαιüτητες. Ας υπογραμμßσουμε ακüμα μια φορÜ üτι η βαθýτερη αιτßα της αýξουσας τουρκικÞς πßεσης πÜνω στην ΕλλÜδα δεν εßναι οýτε πολιτισμικÞ οýτε στενÜ πολιτικÞ και παροδικÞ, αλλÜ Ýγκειται στη συνεχÞ διεýρυνση της διαφορÜς ανÜμεσα στο γεωπολιτικü δυναμικü των δýο χωρþν. Σε ορισμÝνους κρßσιμους τομεßς, üπως ο δημογραφικüς, ξÝρουμε απü τþρα üτι το παιγνßδι εßναι χαμÝνο. Αν θÝλουμε να παραμεßνουμε νηφÜλιοι, Ýστω και με αντßτιμο την απαισιοδοξßα, οφεßλουμε να ποýμε üτι και σε Üλλα πεδßα στρατηγικÞς σημασßας αρχßζουν να παγιþνονται αναντßστροφες εξελßξεις.
Η ΕλλÜδα μεταβÜλλεται σταθερÜ σε χþρα με περιορισμÝνα κυριαρχικÜ δικαιþματα, δηλαδÞ δικαιþματα των οποßων η κυρßαρχη Üσκηση εξαρτÜται απü τη βοýληση και τις αντιδρÜσεις τρßτων, ενþ παρÜλληλα η στÜση της γßνεται üλο και περισσüτερο παθητικÞ Þ αντιφατικÞ. Η διακÞρυξη «δεν παραχωροýμε τßποτε» δεν Ýχει Ýμπρακτο αντßκρυσμα üταν η χþρα εκλιπαρεß σε κρßσιμες þρες τις μεσολαβητικÝς προσπÜθειες των ΗνωμÝνων Πολιτειþν ξÝροντας εκ των προτÝρων üτι αυτÝς θα πληρωθοýν με παραχωρÞσεις Þ üταν αποσýρει χωρßς χειροπιαστÜ ανταλλÜγματα το βÝτο της για την τελωνειακÞ Ýνωση της Τουρκßας με την ΕυρωπαúκÞ ¸νωση, αποδεικνýοντας Ýτσι ÜθελÜ της πüσο εßναι πιθανü να μετατραπεß σε δορυφüρο της Τουρκßας ακριβþς μÝσω του «ευρωπαúκοý δρüμου» και της επιρροÞς των «Ευρωπαßων εταßρων».
ΤÝτοιες ενÝργειες δεν εßναι απλþς εσφαλμÝνοι Þ Ýστω συζητÞσιμοι χειρισμοß. Συνιστοýν τα εýγλωττα επιφαινüμενα μιας βαθýτερης ιστορικÞς κüπωσης, μιας προúοýσας, ηδονικÞς μÜλιστα παρÜλυσης. Στο βαθμü üπου η ΕλλÜδα θα καθßσταται ανεπαßσθητα γεωπολιτικüς δορυφüρος της Τουρκßας, ο κßνδυνος πολÝμου θα απομακρýνεται, οι ψευδαισθÞσεις θα αυγατßζουν κι η παρÜλυση θα γßνεται ακüμα ηδονικüτερη, εφ' üσον η υποχωρητικüτητα θα αμεßβεται με αμερικανικοýς και ευρωπαúκοýς επαßνους, που τους χρειÜζεται κατεπειγüντως ο εκσυγχρονιζüμενος ΒαλκÜνιος κι επßσης με δÜνεια και δþρα για να χρηματοδοτεßται ο παρασιτικüς καταναλωτισμüς. Απ' αυτÝς τις συνθÞκες ü,τι στη πραγματικüτητα θα συνιστÜ κÜμψη της ελληνικÞς αντßστασης κÜτω απü την πßεση του υπÝρτερου τουρκικοý δυναμικοý, οι ¸λληνες θα συνηθßσουν σιγÜ-σιγÜ να το ονομÜζουν «πολιτισμÝνη συμπεριφορÜ», «υπÝρβαση του εθνικισμοý» και «εξευρωπαúσμü».
ΠρÜγματι το σημερινü δßλημμα εßναι αντικειμενικÜ τρομακτικü και ψυχολογικÜ αφüρητο: η ειρÞνη σημαßνει για την ΕλλÜδα δορυφοροποßηση κι ο πüλεμος σημαßνει συντριβÞ. Η υπÝρβαση του διλÞμματος αυτοý, η ανατροπÞ των σημερινþν γεωπολιτικþν και στρατηγικþν συσχετισμþν απαιτεß οýτε λßγο οýτε πολý την επιτÝλεση ενüς ηρÜκλειου Üθλου, για τον üποιο η ελληνικÞ κοινωνßα, Ýτσι üπως εßναι, δεν διαθÝτει τα κüτσια.
Οι μετριüτητες, υπομετριüτητες και ανθυπομετριüτητες, που συναπαρτßζουν τον ελληνικü πολιτικü και παραπολιτικü κüσμο, δεν Ýχουν το ανÜστημα να θÝσουν και να λýσουν ιστορικÜ προβλÞματα τÝτοιας Ýκτασης και τÝτοιου βÜθους, ßσως να καταρρεýσουν ακüμα και στην περßπτωση üπου θα βρεθοýν μπροστÜ στη μεγÜλη απüφαση να διεξαγÜγουν Ýναν πüλεμο γιατß, αν ο πüλεμος εßναι συνÝχεια της πολιτικÞς, ποιος πüλεμος θα συνεχßσει μια σπασμωδικÞ πολιτικÞ; Οι ευρýτερες μÜζες, καθοδηγοýμενες απü το ßδιο Ýνστικτο της βραχυπρüθεσμης αυτοσυντÞρησης, Ýχουν βρει τη δικÞ τους ψυχολογικÜ βολικÞ λýση: το Ýθνος το υπηρετοýν ανÝξοδα περιβαλλüμενες γαλανüλευκα ρÜκη, οπüτε το καλεß η περßσταση κι Ýχοντας κατüπιν Þσυχη συνεßδηση το κλÝβουν μüνιμα με παντοειδεßς τρüπους: απü τη φοροδιαφυγÞ, την αισχροκÝρδεια και τα αυθαßρετα ßσαμε τα ευκολοαπüκτητα πτυχßα, τη χαμηλÞ παραγωγικüτητα εργασßας (οýτε το 50% του μÝσου üρου της ΕυρωπαúκÞς ¸νωσης!) και την κραυγαλÝα ανισüτητα ανÜμεσα σ' ü,τι παρÜγεται και σ' ü,τι καταναλþνεται, με αποτÝλεσμα την καταχρÝωση και την πολιτικÞ εξÜρτηση του τüπου. Αν λÜβουμε υπ' üψιν μας μüνον üσα πρÜττονται και αφÞσουμε εντελþς στην Üκρη την εικüνα που Ýχουν για τον εαυτü τους οι πρÜττοντες, τüτε φαßνεται να βρισκüμαστε σε συλλογικÞ αναζÞτηση της ιστορικÞς ευθανασßας, υπü τον ορü να σκηνοθετηθοýν Ýτσι τα πρÜγματα, þστε κανεßς να μην Ýχει την Üμεση ευθýνη, και επßσης υπü τον ορü να τεχνουργηθοýν απροσμÜχητες ανακουφιστικÝς εκλογικεýσεις («ελληνοκεντρικÝς» Þ «εξευρωπαιστικÝς», αδιÜφορο). Τις τραγωδßες Þ τις κωμωδßες, που μποροýν να περιγρÜψουν με τις αρμüζουσες αποχρþσεις αυτÞν την ιδιαßτερη κοινωνικÞ και ψυχολογικÞ κατÜσταση, θα τις γρÜψουν ßσως Üλλοι. ΕμÝνα μου Ýρχεται στον νου η τετριμμÝνη, αλλÜ πÜντοτε ευθýβολη θυμοσοφßα: üπως στρþνει καθÝνας, Ýτσι και κοιμÜται.
