Χατζημιχαήλ Θεόφιλος, (1870-1934) Ιδίωμα 
Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ ή Θεόφιλος Κεφαλάς ή Κεφάλας, όπως ήτανε το πραγματικό του όνομα (;/1871-24/3/1934), γνωστός απλά κι ως Θεόφιλος, ήταν Έλληνας λαϊκός ζωγράφος της νεοελληνικής τέχνης. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητά του κι η εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης κι ιστορίας.
Η ακριβής χρονολογία γέννησής του δεν είναι γνωστή. Ωστόσο θεωρείται πως γεννήθηκε κατά το διάστημα 1867–1871 στη Βαρειά Λέσβου. Ο πατέρας του, Γαβριήλ Κεφαλάς (ή Κεφάλας), ήτανε τσαγκάρης ενώ η μητέρα του, Πηνελόπη Χατζημιχαήλ, ήτανε κόρη αγιογράφου. Σε νεαρή ηλικία επέδειξε μέτριες σχολικές επιδόσεις, αλλά κι ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, πάνω στην οποία απέκτησε βασικές γνώσεις δίπλα στον παππού του. Η ζωή του ήταν πολύ δύσκολη εξαιτίας του κόσμου που τον χλεύαζε, επειδή κυκλοφορούσε φορώντας την παραδοσιακή φουστανέλα.
Σε ηλικία περίπου 18 ετών εγκατέλειψε το οικογενειακό του περιβάλλον κι εργάστηκε ως θυροφύλακας («Καβάσης») στο Ελληνικό Προξενείο Σμύρνης. Εκεί έμεινε για μερικά χρόνια, πριν εγκατασταθεί στο Βόλο, περίπου το 1897, αναζητώντας ευκαιριακές δουλειές και ζωγραφίζοντας σε σπίτια και μαγαζιά της περιοχής ενώ σήμερα σώζονται τοιχογραφίες που πραγματοποίησε εκεί. Μένει μερικά χρόνια εκεί και μετά τονε βρίσκουμε στο Πήλιο να ζωγραφίζει σπίτια και μαγαζιά. Σήμερα μπορούμε να δούμε μερικές τοιχογραφίες του εκεί. Στο Πήλιο έμεινε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του.
Προστάτης του κείνη τη περίοδο, στάθηκε ο κτηματίας Γιάννης Κοντός, και για λογαριασμό του έφτιαξε πολλά έργα. Η οικία Κοντού αποτελεί σήμερα το Μουσείο Θεόφιλου. Εκτός από τη ζωγραφική, συμμετείχε στη διοργάνωση λαϊκών θεατρικών παραστάσεων στις εθνικές γιορτές και τη περίοδο της Αποκριάς, που κρατούσε πρωταγωνιστικό ρόλο, άλλοτε ντυμένος σα Μεγαλέξαντρος, με τους μαθητές σε παράταξη μακεδονικής φάλαγγας κι άλλοτε σαν ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης, με εξοπλισμό και κοστούμια που ‘φτιαχνε ο ίδιος. Αφορμή για να φύγει από κει, ήταν επεισόδιο σε καφενείο, όταν κάποιος -για να διασκεδάσει τους παρευρισκόμενους- τον έριξε από μία σκάλα που ήταν ανεβασμένος και ζωγράφιζε.
Το 1927 επιστρέφει στη Μυτιλήνη. Παρά τις κοροϊδίες και τα πειράγματα του κόσμου συνεχίζει να ζωγραφίζει, πραγματοποιώντας αρκετές τοιχογραφίες σε χωριά, έναντι ευτελούς αμοιβής, συνήθως για ένα πιάτο φαΐ και λίγο κρασί. Πολλά από τα έργα του αυτής της περιόδου έχουνε χαθεί, είτε από φυσική φθορά είτε εξαιτίας καταστροφής τους από κατόχους τους.
Για τον Θεόφιλο μαθαίνει ο εκδότης Στρατής Ελευθεριάδης-Τεριάντ, (Teriade) που μένει στο Παρίσι κι έχει φίλους τους διασημότερους ζωγράφους της εποχής. Του αρέσουν οι ζωγραφιές. Τονε βρίσκει, του αγοράζει χρώματα και μουσαμάδες και τον αφήνει να δουλέψει. Σ' αυτόν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η αναγνώριση της αξίας του έργου του αλλά κι η διεθνής προβολή, που ωστόσο σημειώθηκε μετά το θάνατό του. Με έξοδα του Τεριάντ ανεγέρθη επίσης το 1964, το Μουσείο Θεοφίλου στη Βαρειά.
Τα έργα του υπέγραφε συνήθως χρησιμοποιώντας το επώνυμο της μητέρας του, ενώ το μοναδικό έργο που φέρει το κατά κόσμον όνομά του, έχει υπογραφή «Έργο Θεόφιλου Γαβριήλ Κεφαλά» είναι η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης στο σκευοφυλάκιο του Ιερού Ναού Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου.
Ο Θεόφιλος πέθανε 24 Μάρτη 1934, παραμονές Ευαγγελισμού, πιθανότατα από τροφική δηλητηρίαση, στη Μυτιλήνη, -τονε βρήκανε νεκρό το πρωί. Δε πρόλαβε τούτη τη φορά να γιορτάσει την Εθνική Επέτειο, που τόσο λάτρευε.
Τον Ιούνη 1961 εγκαινιάστηκε μεγάλη έκθεση μ' έργα του στο Μουσείο Λούβρου. Ήταν ο θρίαμβος του φουστανελά που κάποτε τον έλεγαν "σοβατζή". Το κοσμοπολίτικο Παρίσι υποδέχθηκε τον Έλληνα αυτοδίδακτο καλλιτέχνη, τον "παρθένο μαθητή των αισθήσεων", που, κατά τον Ελύτη "έδωσε έκφραση πλαστική στο αληθινό μας πρόσωπο". Η έκθεση οφείλετο στον Τεριάντ, βαθύ πατριώτη κι εμπνευστή κορυφαίων δημιουργών του 20ου αι., που ανακάλυψε τον Θεόφιλο και προσέδωσε κύρος στο έργο του, κινώντας το ενδιαφέρον της Ευρώπης, των διανοουμένων της εποχής. Ο "εν ξιφήρεις" φουστανελάς μπήκε στις αίθουσες του πιο λαμπρού μουσείου κι οι Λουδοβίκοι συναντήθηκαν με τον Κατσαντώνη, το Διάκο, τον Κολοκοτρώνη, τον Μέγαλέξανδρο, την Αρετούσα.Έργα απλά, ελεύθερα, γεμάτα φως, σοφία και γλαφυρότητα, ενθουσίασαν τους επισκέπτες της έκθεσης "οι οποίοι εξεφράζοντο με θαυμασμό δια τη πρωτοτυπία του ζωγράφου Θεόφιλου, που θεωρείται ως ο πρωτοπόρος της λαϊκής αυτής τεχνοτροπίας".
Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους.
Το Μουσείο Θεόφιλου στη Λέσβο
Παρουσίαση της ζωής και του έργου του Θεόφιλου από τα παιδικά του χρόνια μέχρι το τέλος του σαν παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές ενός σπουδαίου λαϊκού Έλληνα καλλιτέχνη. Υμνεί την ελληνικότητα, την πατρίδα και την λαϊκή παράδοση, ενώ φορτίζει έντονα συναισθηματικά. Πραγματεύεται έξυπνα και κυρίως εύληπτα την ελληνικότατα, τον ανθρωπισμό, τις ρίζες, ζωγραφίζοντας ψυχογραφικά τους χαρακτήρες κι αναπλάθει ολόκληρη εποχή.
Υπήρξε ένας εξαιρετικός Έλληνας λαϊκός ζωγράφος, κι έφυγε από τη ζωή μόνος και σχεδόν άγνωστος ακόμα. Ήτανε το μεγαλύτερο από τα 8 παιδιά του Γαβριήλ και της Πηνελόπης. Ο «ζερβοκουτάλας», καθότι αριστερόχειρας, ο «μισακάτης», ο «αχμάκης», όπως τον αποκαλούσαν περιπαικτικά όσο ζούσε, έμελλε να αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στην ιστορία της ελληνικής κι όχι μόνο τέχνης. Με τη τέχνη του να αποτελεί συνώνυμο της ελληνικότητας, απαθανάτισε θρύλους και παραδόσεις, καθημερινές στιγμές από την ελληνική πραγματικότητα με το μοναδικό του προσωπικό ύφος, που καθιστά τα έργα του από τα πλέον αναγνωρίσιμα της ελληνικής ζωγραφικής.
Σε όλη του την ζωή ήταν ιδιαίτερα φτωχός και συχνά ζωγράφιζε τοίχους καφενείων, ελαιοτριβείων, φούρνους, μύλους ή σπιτιών μόνο για ένα πιάτο φαγητό. Στο Βόλο ζωγραφίζει και πλήθος επιγραφών στα προσφυγικά των εκδιωχθέντων από την Μικρά Ασία. Δυστυχώς ελάχιστα έργα του έχουνε διασωθεί μετά από σεισμούς και πυρκαγιές αλλά κι από κατεδαφίσεις κι αμέλεια. Ο Γιάννης Κοντός ο πλούσιος γαιοκτήμονας της Μαγνησίας του αναθέτει το 1912 την τοιχογράφηση του σπιτιού του στην Ανακασιά. Ο Θεόφιλος ζωγραφίζει σκηνές από την Επανάσταση του 1821, αρχαίους θεούς και τοπία. Ο γαιοκτήμονας συνήθιζε να λέει για τον Θεόφιλο : "Αυτός, παιδί μου, ήτανε τρελλός στο μυαλό και σοφός στα χέρια". Σήμερα, η οικία Κοντού είναι το Μουσείο Θεόφιλου στον Βόλο.
Η ντελικάτη φύση του αλλά κυρίως η επιλογή του από μια ηλικία και μετά, να εγκαταλείψει τον ευρωπαϊκό τρόπο ένδυσης και να φοράει φουστανέλα, όπως ακριβώς οι ήρωες που απεικονίζονταν στα έργα του, σε συνδυασμό με την τραχύτητα της εποχής, τον έφερναν συχνά σε δύσκολη θέση, καθώς έπεφτε θύμα εμπαιγμού και περιφρόνησης. Ένα ιδιαίτερα σκληρό περιστατικό έλαβε χώρα στον Βόλο, το 1927, μετά από αυτό τρόμαξε τόσο κι επέστρεψε στη Μυτιλήνη. Λέγεται ότι κάποιος, για να διασκεδάσει τους θαμώνες ενός καφενείου, έριξε τον Θεόφιλο από μια σκάλα, όπου ήταν ανεβασμένος και ζωγράφιζε. "Πήρε παραγγελία από κάποιον φούρναρη να του ζωγραφίσει στον τοίχο το πορτραίτο του. Ο Θεόφιλος άρχισε να τον ζωγραφίζει τη στιγμή που έβαζε στον φούρνο τα ψωμιά του. Αλλά αντί να τοποθετήσει το φουρνιστήρι οριζόντιο το γύρισε κάθετα, χωρίς ίχνος προοπτικής και επάνω του τοποθέτησε το ψωμί. Όταν του παρατηρήθηκε ότι έτσι το ψωμί θα έπεφτε, απάντησε: Έννοια σου και μόνον τα αληθινά ψωμιά πέφτουν, τα ζωγραφισμένα στέκονται, στη ζωγραφιά πρέπει όλα να φαίνονται".
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας φτωχός φουστανελάς που είχε τη μανία να ζωγραφίζει. Τονε λέγανε Θεόφιλο. Τα πινέλλα του τα κουβαλούσε στο σελάχι του, εκεί που οι πρόγονοί του 'βάζανε τις πιστόλες και τα μαχαίρια τους. Τριγύριζε στα χωριά της Λέσβου, τριγύριζε στα χωριά του Πηλίου και ζωγράφιζε. Ζωγράφιζε ό,τι του παράγγελναν, για να βγάλει το ψωμί του. Ο Σεφέρης με έναυσμα την ομιλία του στην Αλεξάνδρεια το 1943 για τον Μακρυγιάννη, με αυτόν τον τρόπο περιέγραψε την καλλιτεχνική πορεία και τη ζωή του Θεόφιλου αναφέροντας επίσης, "Θυμούμαι πάντα τον Θεόφιλο, όταν συλλογίζομαι τον Μακρυγιάννη. Το επιμύθιο αυτής της ιστορίας είναι ότι λαϊκή παιδεία δεν σημαίνει μόνο να διδάξουμε το λαό, αλλά και να διδαχτούμε από τον λαό".
Παρατηρώντας προσεκτικά τη δουλειά του θα μπορούσαμε να τη διαιρέσουμε σε 3 σημαντικές κι απολύτως διακριτές περιόδους μεταξύ τους. 1η είναι η περίοδος της Θεσσαλίας, τα δημιουργήματα που φιλοτέχνησε εκεί, είναι στη πλειονότητά τους, εκτός κάποιων αριστουργηματικών εξαιρέσεων, τονικά περιορισμένα, με σχεδιαστική τάση που δεν ολοκληρώνεται κι ίσως σφιγμένα. Ωστόσο οι εξαιρέσεις αυτής της περιόδου είναι θαυμάσιες παρουσιάζουν ένα αποτέλεσμα σχεδιαστικό αλλά σκληρό. Η εποχή της επιστροφής του στη Λέσβο μπορεί να σηματοδοτήσει τη 2η καλλιτεχνική περίοδο της ζωής του, την οποία χαρακτήριζε ένα είδος δισταγμού αλλά κι επιμέλειας που φαίνεται στα έργα του Βόλου.
Τη χρωματική του παλέττα συνθέτουνε σπάνιοι τόνοι, δουλεμένοι με λεπτότητα που αντικατοπτρίζουν μια χρωματική ευφορία. Στα έργα αυτά αν κι ο Θεόφιλος ασχολείται λιγότερο με το σχεδιαστικό τους κομμάτι δίνουνε την αίσθηση των περισσότερο σχεδιασμένων. Ο τρόπος που χρησιμοποιεί το χρώμα ο καλλιτέχνης μαγεύει. Όπως λέει και ο Τσαρούχης "… Το χρώμα τους φτάνει σε μια λάμψη που εκφράζει ευτυχία, ξενοιασιά και, συγχρόνως, εκστασιακή αυτοσυγκέντρωση. Έχουν μιαν απίστευτη ποιότητα στην ύλη τους, μια δυνατή συνείδηση των κανόνων του έργου τέχνης, με την ανατολίτικη και βυζαντινή σημασία του όρου".
Όταν ο ζωγράφος Γιώργος Γουναρόπουλος είδε το έργο του μίλησε με ενθουσιασμό στον Μυτιληνιό Στρατή Ελευθεριάδη (Teriade). Περίπου στο χρονικό διάστημα που συναντά τον Teriade ίσως και λίγο νωρίτερα η ζωγραφική του αλλάζει ξανά. Αυτή μπορεί να θεωρηθεί η 3η περίοδός του. Τα ζωηρά έντονα και πολύτιμα χρώματά του, παίρνουνε πλέον μια πιο ζεστή και περισσότερο ζωγραφική χροιά, έτσι λειτουργούνε πρωταγωνιστικά και το αποτέλεσμα του σχεδιασμένου το επιτυγχάνει με τον δικό του προσωπικό τρόπο.
Ο Ελύτης, έγραψε: "Επιστρέφοντας από την Αμερική, τον Ιούνιο του 1961, σταμάτησα για λίγες μέρες στο Παρίσι και, καθώς βγήκα να χαζέψω στους δρόμους, το πρώτο πράγμα που είδα ήταν, σε μια βιτρίνα βιβλιοπωλείου όπου συνήθιζα να πηγαίνω άλλοτε, τη μεγάλη αφίσσα της Έκθεσης του Θεόφιλου, που είχε ανοίξει ακριβώς εκείνη την εβδομάδα στις αίθουσες του Λούβρου. Η καρδιά μου άρχισε να χτυπά δυνατά. Ε, λοιπόν, ναι. Υπήρχε δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον κόσμο".
Ο πολιτισμός -με τις εννοιολογικές προεκτάσεις- και κάθε μορφή τέχνης, εκπαιδεύουνε τους ίδιους τους ανθρώπους δίνοντάς τους ερεθίσματα να σκέφτονται, να δρούνε και να εξελίσσονται. Η γνώση του παρελθόντος, το ψυχογράφημα μιας εποχής, η πορεία μιας προσωπικότητας όπως εκείνης του Θεόφιλου μόνο να μας διδάξει μπορεί.
¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥¥
"Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου" (Σ' εκκλησάκι στον Κέδρο στη Γέρα)
Καπετάν-Γιαταγάνας (Μουσείο Ρόδου)
Ελληνίδα Χορεύτρια ’ποψη Της Μυτιλήνης
Λημνιός Κεχαγιάς Ρομβέρτος & Ιουλία
Κολοκοτρώνης
Ο Μέγας Αλέξανδρος
Τοιχογραφία Κοντού
Στρατής Ελευθεριάδης-Τεριάντ
Η Αγία ’ννα Της Χαλκίδας
Ο Θάνατος Του Μπότσαρη
Στο Αρχηγείο Του Κατσαντώνη
Αθηνά & ’ρτεμις
Ο Παλαιολόγος Μπροστά Στα Τείχη Της Πόλη
Η Ωραία Ανδριάννα Των Αθηνών
Περικλής εκ της Πνυκός
Ο Κουστίνας & Η Ωραία Διαμάντω
Το Ηφαίστειο Της Καντάνειας
Κοραής & Ρήγας υποβαστάζουνε την Ελλάδα
___________________________________________________
Σημ: Οι υπόλοιποι πίνακες εκτίθενται στο Μουσείο "Θεόφιλος" στη Μυτιλήνη.
Ερωτόκριτος & Αρετούσα
