"Ο καλλίτερος τρόπος για να αντιστέκεσαι είναι να μην εξομοιώνεσαι.
      Η ευτυχία στη ζωή εξαρτάται από πολύ λίγα πράγματα.
           Πρέπει να στέκεσαι ορθός κι όχι να σε κρατάνε.
              Ό,τι πεθαίνει δεν πέφτει έξω από τον κόσμο.
                  Διότι όλα είναι μια ιδέα".
                                                              Μάρκος Αυρήλιος

 Βιογραφικό

     Ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος (Imperator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus, 26 Απρίλη 121 - 17 Μάρτη 180) ήτανε Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 161 έως το 180. Κυβέρνησε σαν συναυτοκράτορας με τον Λεύκιο Βέρο από το 161 ως το θάνατο του Βέρου το 169. Ήταν ο τελευταίος από τους "Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες" και θεωρείται επίσης ως ένας από τους σημαντικότερους στωικούς φιλοσόφους. Στη λατινική επιγραφική το όνομα του Αυρήλιου θα γραφόταν ως MARCVS AVRELIVS ANTONINVS AVGVSTVS. Το αρχικό του όνομα ήταν Μάρκος Άννιος Κατίλιος Σεβήρος (ή ίσως Μάρκος Κατίλιος Σεβήρος). Όταν νυμφεύτηκε πήρε το όνομα Μάρκος Άννιος Βέρος κι όταν έγινε αυτοκράτορας πήρε το όνομα Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος.



     Στη διάρκεια της βασιλείας του, η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία νίκησε την αναγεννημένη Παρθική Αυτοκρατορία στην Ανατολή. Επίσης πολέμησε εναντίον των γερμανικών φυλών στη Γαλατία και τον Δούναβη, ενώ σημειώθηκε και μία στάση εναντίον του, στην Ανατολή, από τον Αβίδιο Κάσσιο, που απέτυχε. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε το περίφημο έργο, Τα Εις Εαυτόν, στα ελληνικά, στη διάρκεια των εκστρατειών του. Ακόμη και σήμερα θεωρείται ως έργο-μνημείο για μια διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου.



     Ήταν ο μοναδικός γιος του Μάρκου Αννίου Βήρου του Νεότερου. Ο πατέρας του ήταν ρωμαιο-ισπανικής καταγωγής, υπηρετούσε ως πραίτωρ κι απεβίωσε όταν ο γιος του ήτανε 3 ετών. Η μητέρα του Δομιτία Καλβίλα, κόρη του πατρικίου Πούμπλιου Καλβίσιου Τούλου Ρούσο, καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Είχε και μία αδελφή, την Αννία Κορνιφικία Φαυστίνα, που ήτανε 2 χρόνια νεότερή του. Η θεία του πατέρα του, (από τη πλευρά της μητέρας του), ήταν η Βιβία Σαβίνα, σύζυγος του Αυτοκράτορα Αδριανού. Η Ρουπιλία Φαυστίνα (η γιαγιά του από τη πλευρά του πατέρα του) κι η Βιβία Σαβίνα ήτανε κόρες της Σαλονίας Ματιδίας, ανιψιάς του Αυτοκράτορα Τραϊανού. Η αδελφή του πατέρα του, η Φαυστίνα η Πρεσβύτερη, ήτανε σύζυγος του Αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου. Μετά το τέλος του πατέρα, ανατράφηκε από τη μητέρα και τον παππού του, Μάρκο Άννιο Βήρο τον Πρεσβύτερο, με τους οποίους και μεγάλωσε. Ο παππούς του αυτός απεβίωσε το 138, σε ηλικία σχεδόν 90 ετών.



     Το 137, ο Αδριανός ανακοίνωσε ότι ο διάδοχός του θα 'ναι ο Λεύκιος Κειώνιος Κόμμοδος, που μετονομάστηκε Λεύκιος Αίλιος Καίσαρ. Ο Μάρκος είχεν ήδη τραβήξει τη προσοχή του Αδριανού, που τονε φώναζε με το παρατσούκλι, ο "Πιο Αληθινός", και τον έκανε ιππέα στην ηλικία των 6. Μετά αυτός αρραβωνιάστηκε τη Κειώνια Φαβία, κόρη του Αιλίου. Ο αρραβώνας ακυρώθηκε μετά το θάνατο του Αιλίου, όταν ο Μάρκος Αυρήλιος έκανε δεσμό με τη κόρη του Αντωνίνου Πίου. Έτσι μετά τον θάνατο του Αιλίου, ο Αδριανός έκανε καινούριο διάδοχό του τον Αντωνίνο Πίο και του επέβαλε να υιοθετήσει τον Μάρκο Αυρήλιο και το Λεύκιο Κειώνιο Κόμμοδο (τον γιό του θανόντος Αίλιου, που ήτανε 10 χρόνια μικρότερος από τον Μάρκο) και να τους βάλει επόμενους στη διαδοχή μετά από αυτόν. Ο Αντωνίνος Πίος τους έκανε διαδόχους στις 17 Φλεβάρη 138, όταν ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν μόνο 17. Θα γινόταν Αυτοκράτορας στην ηλικία των 40 ετών, το 161. Λέγεται πως ο Αντωνίνος Πίος κι ο Κόμμοδος προορίζονταν μόνο να προετοιμάσουνε το δρόμο για τη διαδοχή από τους Μάρκο Αυρήλιο και Λεύκιο Βέρο.



     Ο Μάρκος Αυρήλιος διδάχθηκε από μερικούς από τους καλλίτερους διανοούμενους της εποχής του. Ο Ευφορίων του δίδαξε λογοτεχνία, ο Γεμίνος το δράμα, ο Άνδρων τη Γεωμετρία, ο Κάνινος Κέλερ κι ο Ηρώδης ο Αττικός την ελληνική ρητορική. Ο Αλέξανδρος ο Κοτυεύς του δίδαξε την Ελληνική γλώσσα κι ο Μάρκος Κορνήλος Φρόντων τη Λατινική γλώσσα. Λόγω της σχέσης τού Μάρκου Αυρήλιου με τον Φρόντωνα, σήμερα έχουμε πολλές πληροφορίες για την εποχή και τη βασιλεία του Αντωνίνου Πίου. Μέσα από αυτά τα γράμματα φαινεται ότι ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν έξυπνος, σοβαρός κι εργατικός νέος. Επίσης δείχνουνε και το ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον τού μελλοντικού Αυτοκράτορα για τη φιλοσοφία. Δείχνοντας ανυπομονησία για τα ατέλειωτα μαθήματα των Ελληνικών και των Λατινικών, έγινε υποστηρικτής των Διατριβών του Επίκτητου, ενός σημαντικού ηθικού φιλοσόφου της Στωικής Φιλοσοφικής Σχολής. Επίσης μετείχε ολοένα και περισσότερο στο δημόσιο βίο δίπλα στον Αντωνίνο Πίο, καθώς έγινε ύπατος το 140, το 145 και το 161. Το 145 νυμφεύτηκε την Άννα Γαλερία Φαυστίνα που έμεινε στην ιστορία ως η Φαυστίνα η Νεώτερη, κόρη του Αντωνίνου Πίου κι (από τη πλευρά της μητέρας της) δική του εξαδέλφη από τη πλευρά του πατέρα του.


                                        Φαουστίνα Η Νεώτερη

     Όταν απεβίωσε ο Αντωνίνος Πίος στις 7 Μάρτη 161, ο Μάρκος Αυρήλιος αποδέχτηκε το θρόνο με τον όρο ότι θα ήταν συναυτοκράτορας με τον Λεύκιο Βέρο κι ότι κι οι 2 θα ήταν Αύγουστοι. Παρόλο ότι θεωρητικά ήταν ίσοι στη νομή της εξουσίας, ο Βέρος ήταν νεότερος και πιθανά λιγότερο δημοφιλής. Η επιθυμία του Μάρκου Αυρηλίου για τη συγκυριαρχία του Βέρου, οφειλόταν στον σεβασμό προς τη θέληση του θετού πατέρα του κι ενδεχομένως στο ότι τον περισσότερο χρόνο της βασιλείας του βρισκόταν στα διάφορα μέτωπα πολεμώντας με τις διάφορες φυλές στα σύνορα της Αυτοκρατορίας. Για τη διοίκηση του στρατού χρειαζόταν ένα πολύ πειθαρχημένο κι ηγετικό πρόσωπο. Αλλά κανένας δεν θα μπορούσε να βρίσκεται ταυτόχρονα στο βορρά απέναντι στις Γερμανικές φυλές και στη Μέση Ανατολή απέναντι στους Πάρθους. Ούτε μπορούσε να βάλει ένα αρχιστράτηγο για τις λεγεώνες του: ακόμη κι οι παλαιότεροι και δημοφιλείς Ρωμαίοι στρατιωτικοί όπως ο Ιούλιος Καίσαρας κι ο Βεσπασιανός χρησιμοποίησαν τον στρατό, για να ρίξουνε τη κυβέρνηση και να γίνουν απόλυτοι ηγέτες.


                           Νομίσματα της συναυτοκρατορίας

     Ο Μάρκος Αυρήλιος έλυσε το πρόβλημα, στέλνοντας τον Λεύκιο Βέρο στην ανατολή ως αρχιστράτηγο του Ρωμαϊκού στρατού στη περιοχή. Ο Βέρος έμεινε πιστός στον Μάρκο ως το τέλος του, το 169. Αυτή η συγκυριαρχία θύμιζε πολύ το παλαιό σύστημα των δύο υπάτων της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, που δεν επέτρεπε σ'ε ένα άτομο να κρατήσει την εξουσία μόνο για τον εαυτό του. Η συγκυριαρχία θα ξαναδημιουργηθεί αργότερα στα τέλη τού 3ου αι. από τον Διοκλητιανό, που θα θεσπίσει Συναύγουστο και διαδόχους (Τετραρχία). Μόλις ανέλαβε τον θρόνο, ο Μάρκος Αυρήλιος έκανε ό,τι κι οι προκάτοχοί του, δηλαδή μεταρρυθμίσεις στους νόμους της Αυτοκρατορίας. Ευνόησε με τους νόμους του κυρίως τις ασθενείς ομάδες της Αυτοκρατορίας, όπως τους δούλους, τις χήρες και τους ανήλικους. Αναγνώρισε την εξ αίματος σχέση ως κύριο χαρακτηριστικό της κληρονομιάς. Τους νόμους για τα εγκλήματα τους χώρισε σε 2 κατηγορίες, τους πιο "αυστηρούς" και τους "λιγότερο αυστηρούς". Υπό τη βασιλεία του, η κατάσταση των Χριστιανών παρέμεινε η ίδια από την εποχή του Τραϊανού, δηλαδή κανονικά τιμωρούνταν από τον νόμο, αλλά στη πραγματικότητα σπάνια τους τιμωρούσε. Το 177 στη Λυών, μια ομάδα Χριστιανών εκτελέστηκε, αν κι αυτό θεωρείται περισσότερο ευθύνη του τοπικού διοικητή.



     Στην Ασία, η ενδυναμωμένη Παρθική Αυτοκρατορία αντεπιτέθηκε το 161, νικώντας 2 ρωμαϊκές στρατιές κι εισβάλλοντας στη Συρία και στην Αρμενία. Ο Μάρκος Αυρήλιος έστειλε τον συναυτοκρατορά του, Λεύκιο Βέρο ν' αντιμετωπίσει αυτό τον κίνδυνο που προερχόταν από τη Μ. Ανατολή. Ο πόλεμος τελείωσε επιτυχημένα για τη Ρώμη το 166, παρόλο που η επιτυχία πρέπει να αποδοθεί περισσότερο σε κατώτερους αξιωματικούς όπως ο Γάιος Αβίδιος Κάσσιος. Στην επιστροφή του στη Ρώμη, ο Βέρος ανταμείφθηκε με περίεργη παρέλαση θριάμβου, που συμπεριελάμβανε 2 αυτοκράτορες, τους γιους τους και τις ανύπαντρες κόρες τους κι έμοιαζε σαν μεγάλη οικογενειακή γιορτή. Οι 2 γιοι του Μάρκου Αυρήλιου, ο Άννιος Βέρος κι ο Κόμμοδος, 3 και 5 ετών αντίστοιχα, γίνανε Καίσαρες για τη περίσταση.



     Η επιστροφή του Ρωμαϊκού στρατού από το μέτωπο, έφερε μιαν επιδημία, μετέπειτα γνωστή ως επιδημία του Αντωνίνου ή επιδημία του Γαληνού, που επεκτάθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μεταξύ των ετών 165 κι 180 μ.Χ. Έγινε πανδημία και στο τέλος αφαίρεσε τις ζωές δύο αυτοκρατόρων, του Λεύκιου Βέρου, που πέθανε το 169, και του Μάρκου Αυρήλιου που πέθανε το 180. Το όνομα της οικογένειας του Μάρκου Αυρήλιου, Αντωνίνοι, δόθηκε στην επιδημία. Η επιδημία επανεμφανίστηκε 9 χρόνια μετά κι ο Ρωμαίος ιστορικός Δίων Κάσσιος έγραψε ότι σκότωνε μέχρι και 2.000 άτομα στη Ρώμη κάθε μέρα. Οι συνολικοί θάνατοι υπολογίζονται σε 5 μύρια.



     Αρχίζοντας από το 160, γερμανικές φυλές άρχισαν να κάνουν επιθέσεις στα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας, κυρίως στη Γαλατία και στον ποταμό Δούναβη. Πιθανόν οι επιθέσεις να προκλήθηκαν από τη πίεση άλλων φυλών από τα ανατολικά. Η 1η εισβολή στο Σατί, στην Άνω Γερμανία αποκρούστηκε το 162. Πολύ πιο επικίνδυνη αποδείχθηκε η εισβολή των Μαρκομάννων από τη Βοημία, που ήταν υποτελείς στην αυτοκρατορία από το 19 μ.Χ. και διασχίσανε το Δούναβη το 166, μαζί με τους Λογγοβάρδους κι άλλες γερμανικές φυλές. Την ίδια εποχή, οι Σαρμάτες επιτέθηκαν στις περιοχές μεταξύ των ποταμών Δούναβη και Τίσα.


                            Οδός στη Πλάκα φέρουσα τ' όνομά του

     Λόγω της κατάστασης στην Ανατολή της αυτοκρατορίας μόνο μία αποφασιστική εκστρατεία θα μπορούσε να σταματήσει τον κίνδυνο. Ο Μάρκος Αυρήλιος κι ο Λεύκιος Βέρος την ανέλαβαν από κοινού. Μετά το θάνατο του Βέρου, το 169, ο Μάρκος Αυρήλιος οδήγησε μόνος του τις λεγεώνες εναντίον των βαρβαρικών φυλών για το υπόλοιπο της ζωής του. Οι Ρωμαίοι ηττήθηκαν από τους Κουάδους και τους Μαρκομάννους, που περάσανε τις Άλπεις και πολιορκήσανε τη κύρια ρωμαϊκή πόλη στη βορειοανατολική Ιταλία, την Ακυληία. Τον ίδιο καιρό, οι Κοστοβότοι (Δακική φυλή), περνώντας από τη περιοχή των Καρπαθίων, εισέβαλαν στη Μοισία, στη Μακεδονία και στην Ελλάδα. Μέτα από μεγάλους αγώνες οι λεγεώνες του Μάρκου Αυρήλιου, κατάφεραν να διώξουν τους εισβολείς. Πολλές γερμανικές φυλές εγκαταστάθηκαν στη Δακία, στη Παννονία, στη Γερμανία και στην Ιταλία. Αυτό δεν ήτανε κάτι το καινούριο, καθώς ο μεγάλος αριθμός των φυλών που εγκατασταθήκανε, δημιουργούσε ανάγκη για δημιουργία νέων συνοριακών επαρχιών στην αριστερή πλευρά του Δούναβη, στη Σαρματία και στη Μαρκομαννία, συμπεριλαμβανομένων των σημερινών περιοχών της Βοημίας και Ουγγαρίας.


                                              Μνημείο του

     Τα σχέδια του αυτοκράτορα, ανατράπηκαν από μιαν επανάσταση στην Ανατολή, με επικεφαλής τον Αβίδιο Κάσσιο, που διέδωσε πως ο αυτοκράτορας πέθανε μετά από ασθένεια. Από τις ανατολικές επαρχίες, μόνο η Βιθυνία κι η Καππαδοκία δεν συμμάχησαν με τους επαναστάτες. Όταν έγινε γνωστό πως ο Μάρκος Αυρήλιος ήτανε ζωντανός, η μοίρα του Κάσσιου άλλαξε και δολοφονήθηκε από τα στρατεύματά του μετά από μόνον 100 μέρες στην εξουσία. Με τη σύζυγό του Φαουστίνα, επισκέφθηκε τις ανατολικές επαρχίες μέχρι το 173. Επισκέφθηκε την Αθήνα, ανακηρύσσοντας τον εαυτό του προστάτη της Φιλοσοφίας. Μετά το θρίαμβο στη Ρώμη, έκανε εκστρατεία και πάλι προς τα σύνορα στο Δούναβη. Μετά από μία αποφασιστική νίκη το 178, το σχέδιό του να καταλάβει τη Βοημία ματαιώθηκε, διότι αρρώστησε και πάλι το 180.



     Το 97, ο Μπάο Χαν, στρατηγός των δυτικών επαρχιών της δυναστείας των Χαν της Κίνας (220 π.Χ. - 220 μ.Χ.), έστειλε τον υποτελή του Γκαν Γιν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που όμως συνελήφθη από τους Πάρθους κάπου κοντά στον Περσικό Κόλπο. Μπόρεσε πάντως να γράψει μία έκθεση για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, από αυτά που άκουγε στα ταξίδια του. Παρ' όλ' αυτά ένα κινέζικο βιβλίο του 5ου αι. μ.Χ., Το Βιβλίο Του Αείμνηστου Χαν, γραμμένο από τον ιστορικό Φαν Γε, λέει ότι Ρωμαίοι επισκέπτες που φτάσανε στη Κίνα, μέσω του θαλάσσιου δρόμου της Νότιας Θάλασσας, επισκεφθήκανε τον αυτοκράτορα Χουάν της δυναστείας των Χαν (βασ., 146-168 μ.Χ.) στη Λουογιάνγκ και του φέρανε δώρα φιλίας το 166. Το κινέζικο βιβλίο λέει ότι φέρανε τα δώρα εκ μέρους του Αντωνίνου (Αντούν), αν κι ο ιστορικός Ράφε ντε Κρεσπινύ λέει ότι πιθανώς ήταν Ρωμαίοι έμποροι κι όχι απαραίτητα διπλωμάτες του Μάρκου Αυρήλιου Αντωνίνου.



     Ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε στις 17 Μάρτη 180 μ.Χ. στη πόλη Βιντομπόνα (σημερινή Βιέννη) κι ο γιος και διάδοχός του Κόμμοδος, ήτανε μαζί του. Θεοποιήθηκε κι οι στάχτες μεταφερθήκανε πίσω στη Ρώμη και μείνανε στο Μαυσωλείο του Αδριανού μέχρι τη καταστροφή της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410. Οι εκστρατείες του εναντίον των γερμανικών φυλών και των Σαρμάτων μνημονεύτηκαν από μία στήλη κι έναν ναό που φτιάχτηκε προς τιμήν τους.
     Έκανε το γιο και διάδοχό του Κόμμοδο, Καίσαρα το 166 και συναυτοκράτορα το 177. Η απόφασή του να σταματήσει την εξ υιοθεσίας διαδοχή ήταν εξαιρετικά ατυχής κι υπήρξε αντικείμενο κριτικής από τους μετέπειτα ιστορικούς. Ο Κόμμοδος υπήρξε ένας κακός αυτοκράτορας και στρατηγός, ένας εγωιστής με ψυχονευρωτικά προβλήματα. Ο θάνατος του Μάρκου Αυρήλιου θεωρείται από πολλούς ως το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana). Η απόφαση του να βάλει τον Κόμμοδο ως διάδοχό του ήταν μάλλον λόγω της απουσίας ικανών διαδόχων και της προσπάθειας του να αποφύγει η αυτοκρατορία εμφύλιους πολέμους διαδοχής.



     Ο ιστορικός Μάικλ Γκραντ στο βιβλίο του The Climax Οf Rome (1968) λέει όσον αφορά στον Κόμμοδο, "η νεανική του ζωή ήταν τόσο απογοητευτική και μη παραδοσιακή, που η καταστροφή ήταν πραγματικά αναπόφευκτη. Αλλά είτε το ήξερε αυτό ο Μάρκος είτε όχι, η επιλογή κάποιου άλλου θα σήμαινε σίγουρα εμφύλιο πόλεμο όπως οι πολυάριθμοι που γίνανε στο μέλλον".
     Ο Μάρκος Αυρήλιος νυμφεύτηκε τη Φαουστίνα τη Νεώτερη το 145 και στη διάρκεια των 30 ετών γάμου τους απέκτησε 14 παιδιά. Μόνον 1 γιος και 4 κόρες έζησαν μετά το τέλος του:

 * Αννία Γαλερία Αυρηλία Φαουστίνα (π. 151 - μετά το 165), παντρεύτηκε τον Γναίο Κλαύδιο Σεβήρο ύπατο.
 * ένας γιος (απεβ. πριν το 158).
 * Αννία Αυρηλία Γαλερία Λουκίλλα (148/50 - 182), παντρεύτηκε πρώτα τον Λεύκιο Βέρο Συναυτοκράτορα του πατέρα της και μετά τον Τιβέριο Κλαύδιο Πομπηιανό.
 * Τίτος Αίλιος Αντωνίνος (μετά το 150 - πριν τις 7 Μάρτη, 161), απεβ. το πολύ 11 ετών.
Τίτος Αίλιος Αυρήλιος (μετά το 150 - πριν τις 7 Μάρτη 161), απεβ. το πολύ 11 ετών.
 * Αδριανός (152 - 157), απεβ. 5 ετών.
 * Δομιτία Φαουστίνα (μετά το 150 - πριν τις 7 Μάρτη 161), απεβ. το πολύ 11 ετών.
 * Τιβέριος Αίλιος Αντωνίνος (152 - πριν το 156), απεβ. το πολύ 4 ετών.
 * Αννία Αυρηλία Φαδίλλα (159 - μετά το 211), παντρεύτηκε τον Μάρκο Πεδουκαίο Πλαύτιο Κουιντίλλο.
 * Αννία Κορνιφικία Φαουστίνα η Νεώτερη (160 - μετά το 211), παντρεύτηκε τον Μάρκο Πετρώνιο Σούρα Μαμερτίνο.
 * Τίτος Αυρήλιος Φούλβος Αντωνίνος (161 - 165), απεβ. 4 ετών.
 * Λεύκιος Αυρήλιος Κόμμοδος Αντωνίνος Κόμμοδος (161 - 192), δίδυμος αδελφός του προηγούμενου, Ρωμαίος Αυτοκράτορας.
 * Μάρκος Άννιος Βήρος Καίσαρ (162-169), απεβ. 7 ετών.
 * Βιβία Αυρηλία Σαβίνα (170 - πριν το 217), παντρεύτηκε τον Λεύκιο Αντίστιο Βούρρο.



EΡΓΑ ΤΟΥ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ:

 * Επικτήτου Εγχειρίδιον. Μάρκου Αυρηλίου Τα εις εαυτόν. Κλεάνθους Ύμνος εις Δία. Παράφραση [= μετάφραση] Στέφανου Δέλτα. Αθήνα, 1935.   * Επανέκδοση: Αθήνα: Εκδόσεις Εστία, 2002, με προλογικό σημείωμα Αλ. Π. Ζάννα.
 * Μάρκος Αυρήλιος. Τα εις εαυτόν. Μτφρ. A.S.L. Farquharson, 1944
 * Μάρκος Αυρήλιος. Τα εις εαυτόν. Μτφρ. Γιάννης Αβραμίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Θύραθεν, 2009.
 * Μάρκος Αυρήλιος. Τα εις εαυτόν. Μτφρ. Felix De Giorgio. Αθήνα: Εκδόσεις Δαίδαλος-Ζαχαρόπουλος, χ.χ.
 * Μάρκος Αυρήλιος. Επιλογή από τα Εις εαυτόν. Μτφρ. Ν.Μ.Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις Στιγμή, 2007.
 * Μάρκος Αυρήλιος. Άπαντα. 2 τόμ. Μτφρ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος, 1998.

ΡΗΤΑ:

 * Παρόλο που περιφρονεί ο ένας τον άλλο, καλοπιάνει ο ένας τον άλλο, και παρόλο που θέλουν να υπερέχουν, υποκλίνονται ο ένας στον άλλο.
 * Σκάβε μέσα σου· μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβλύζει πάντα αν πάντα την αναζητείς.
 * Ο καλλίτερος τρόπος για να αντιστέκεσαι είναι να μην εξομοιώνεσαι.
 * Τίποτε δεν μπορεί να σου συμβεί που δεν είναι στη φύση σου να το αντέξεις.
 * Αν δεν είναι σωστό, μη το κάνεις· αν δεν είναι αλήθεια, μη το πεις.
 * Μη φέρεσαι σαν να πρόκειται να ζήσεις μύρια χρόνια. Το μοιραίο κρέμεται πάνω σου. Όσο ζεις, όσο είναι ακόμα δυνατόν, γίνε καλός.
 * Του ανθρωπίνου βίου ο μεν χρόνος στιγμή, η δε ουσία ρέουσα, η δε αίσθησις αμυδρά, η δε όλου του σώματος σύγκρισις εύσηπτος, η δε ψυχή ρόμβος, η δε τύχη δυστέκμαρτον, η δε φήμη άκριτον.
 * Η ευτυχία στη ζωή εξαρτάται από πολύ λίγα πράγματα.
 * Είναι όλα εφήμερα: και αυτός που επαινεί και ο επαινούμενος, και αυτός που μνημονεύει και ο μνημονευόμενος.
 * Πρέπει να στέκεσαι όρθιος, όχι να σε κρατάνε όρθιο.
 * Ό,τι δεν συμφέρει το μελίσσι, δεν συμφέρει και τη μέλισσα.
 * Η τέχνη της ζωής μοιάζει περισσότερο με πάλη παρά με χορό, με την έννοια ότι πρέπει να είσαι έτοιμος και ακλόνητος σ' αυτά που συμβαίνουν απροειδοποίητα.
 * Ό,τι πεθαίνει δεν πέφτει έξω από τον κόσμο.
 * Σύντομα θα τα έχεις ξεχάσει όλα και σύντομα θα σε έχουν ξεχάσει όλοι.
 * Όποιος είδε τα τωρινά, τα είδε όλα, και αυτά που γίνονταν ανέκαθεν και όσα θα γίνουν στο άπειρο μέλλον. Γιατί όλα είναι ίδια κι όμοια.
 * Να πορεύεσαι σαν κάθε πράξη σου να είναι η τελευταία της ζωής σου.
 * Αξίζει κανείς τόσο όσο αξίζουν τα πράγματα με τα οποία ασχολήθηκε συστηματικά.
 * Διότι τα πάντα είναι μια ιδέα.
 * Ζητώ γαρ την αλήθειαν υφ' ής ουδείς πώποτε εβλάβη.
 * Πρόσεχε την ουσία του πράγματος λαμβάνοντας υπόψη ή τις ενέργειες ή τα κίνητρα ή το πώς παρουσιάζεται.
 * Δεν θα κάνουν τίποτα λιγότερο, ακόμα κι αν εσύ γίνεις έξαλλος.
 * Έκανα κάτι για το κοινωνικό σύνολο; άρα είμαι ωφελημένος.
 * Τί κάνεις άνθρωπε; Δεν χρειάζεται να το λες από πριν. Αυτό [που κάνεις] θα φανεί.
 * Το να επιδιώκεις πράγματα που είναι αδύνατα είναι τρελό· και είναι αδύνατο οι φαύλοι να μην κάνουν κάτι τέτοιο.
 * Είναι γελοίο τη δική σου κακία να μη προσπαθείς να την αποφύγεις -παρόλο που αυτό είναι δυνατό- ενώ προσπαθείς να αποφύγεις την κακία των άλλων -πράγμα που είναι αδύνατο.
 * Λένε ότι πρέπει να κάνεις λίγα αν θες να είσαι σε καλή διάθεση.
 * Να λες στον εαυτό σου κάθε πρωί: Θα συναντήσω σήμερα ανθρώπους που θα είναι παράξενοι, αχάριστοι, υβριστές, δολεροί, φθονεροί, αντικοινωνικοί. Όλα αυτά τα έχουν εξαιτίας της άγνοιάς τους για το καλό και το κακό.
 * Καμμιά μορφή της φύσης δεν είναι κατώτερο από την τέχνη, αφού οι τέχνες απλά μιμούνται τη φύση.
 * Να μην αποστρέφεσαι τον θάνατο αλλά να τον βλέπεις με ευαρέσκεια. Γιατί ακόμα και ο θάνατος είναι ένα από τα πράγματα που θέλει η φύση.
 * Μήτε ακούσιος ενέργει μήτε ακοινώνητος μήτε ανεξέταστος μήτε ανθελκόμενος. Μήτε κομψεία την διάνοιάν σου καλλωπιζέτω, μήτε πολυρρήμων μήτε πολυπράγμων έσο.
 * Τα πάντα αλλάζουν συνεχώς. Και εσύ είσαι σε μια διαδικασία διαρκούς αλλοίωσης και φθοράς, και επίσης όλος ο κόσμος.
 * Φοβάται κανένας την αλλαγή; Αλλά τι μπορεί να γίνει χωρίς αλλαγή!
 * Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, όπως οι σειρές των επάνω και των κάτω δοντιών. Οπότε το να είμαστε αντίθετοι και να πολεμούμε ο ένας τον άλλον είναι παρά φύσιν.
 * Αυτό είμαι: σαρκίο και πνεύμα και μυαλό για να τα συντονίζει.
 * Για ποιο σκοπό όλα αυτά; Επιβιβάστηκες, ταξίδεψες, αποβιβάστηκες.
 * Σταμάτα πια να επιχειρηματολογείς για το πώς πρέπει να είναι ο καλός άνθρωπος, αλλά να είσαι τέτοιος.
 * Να βλέπεις κάτω από την επιφάνεια. Να μη σου διαφεύγει η ιδιαίτερη αξία κανενός πράγματος μήτε η ποιότητά του.
 * Πάντοτε να θυμάμαι, ποια είναι η φύση όλων των πραγμάτων και ποια είναι η δικιά μου.
 * Να αγαπάς τη μικρή τέχνη που έμαθες και να στηρίζεσαι σε αυτήν.
 * Ο καθένας ζει για λίγο. Και μικρή είναι η γωνιά της γης όπου ζει.
 * Όλα όσα συμβαίνουν είναι συνηθισμένα και γνώριμα όπως το τριαντάφυλλο την άνοιξη και τα φρούτα το καλοκαίρι. Έτσι είναι κι η αρρώστια κι ο θάνατος και η βλασφημία και η κακία και όλα όσα ευφραίνουν ή λυπούν τους μωρούς.
 *Αν στα είκοσι δεν μάθεις, στα τριάντα δεν κάνεις, στα σαράντα δεν έχεις, τότε στα πενήντα ούτε θα μάθεις, ούτε θα κάνεις, ούτε θα έχεις.
 * Το αγγούρι είναι πικρό; Πέταξέ το. Υπάρχουν θάμνοι στον δρόμο; Απόφυγέ τους. Αυτό είναι αρκετό. Δεν είναι ανάγκη να λες «γιατί υπάρχουν τέτοια πράγματα στον κόσμο;»
 * Μην επιτρέπεις ποτέ το μέλλον να σε προβληματίζει. Θα το αντιμετωπίσεις, αν πρέπει, με τα ίδια όπλα της λογικής που σε εξοπλίζουν σήμερα εναντίον του παρόντος.
 * Περιορίσου στο παρόν.
 * Κάθε απώλεια δεν είναι παρά μια αλλαγή κι η αλλαγή είναι η απόλαυση της φύσης.
 * Η αξία ενός ανθρώπου δεν ξεπερνά την αξία των φιλοδοξιών του.
 * Υπάρχει το ενδεχόμενο να εξομοιωθείς με θεό και να μείνεις απαρατήρητος.

      Στη διάρκεια εκστρατειών μεταξύ του 170 και του 180, ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε Τα Εις Εαυτόν στα ελληνικά, ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του. Ήταν εκπρόσωπος της Στωικής Φιλοσοφίας και το έργο αυτό θεωρείται εξαιρετικό έργο, κλασσικό δείγμα της φιλοσοφίας αυτής. Το βιβλίο τυπώθηκε το 1558 στη Ζυρίχη, από ένα αντίγραφο χειρογράφου που τώρα έχει χαθεί. Ένα ακόμη αντίγραφο του χειρογράφου, το μοναδικό σωζόμενο, βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού.
    Μια ζωή μοιρασμένη ανάμεσα στις εκστρατείες στο σύνορο του Δούναβη και τη μελέτη της φιλοσοφίας, ένας αυτοκράτορας της Ρώμης που συνέγραψε το φιλοσοφικό του έργο του στα ελληνικά, ο τελευταίος από τους "πέντε καλούς αυτοκράτορες" του Imperium Romanum. Ένας στωικός φιλόσοφος ήτανε, που παρέμεινε στο θρόνο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας για σχεδόν 20 χρόνια. Ένα μοναδικό φαινόμενο ηγεμόνα που κατάφερε να συνδυάσει το φιλοσοφικό βίο με τη διακυβέρνηση ενός αχανούς Οργανισμού. Τα κατάφερε όμως, όσο περίεργο κι αν ακούγεται αυτό... Μες στη στρατιωτική του σκηνή, στα διαλείμματα των πολέμων και των εκστρατειών, στο ανάκτορο του στη Ρώμη ή ταξιδεύοντας πάνω σε μια γαλέρα, ο Μάρκος Αυρήλιος έγραφε. Το έργο του αυτό, αν και προοριζότανε για προσωπική χρήση, από μια εύνοια της τύχης έφτασε ως εμάς. Τα Εις Εαυτόν, το σπουδαίο φιλοσοφικό έργο του, αποτελεί μέχρι τις ημέρες μας ένα παγκόσμιο best seller, που συνεχίζει να εμπνέει τους αναγνώστες του. Ένα εγχειρίδιο για μια καλλίτερη ζωή, ένας μόνιμος φιλοσοφικός αναστοχασμός πάνω στη ματαιότητα των πραγμάτων, ένα -ίσως- βιβλίο αυτογνωσίας, γραμμένο από ένα Ρωμαίο αυτοκράτορα κι από τους σπουδαιότερους. Βασίλεψε από το 161 ως το 180 μ.Χ. Επί των ημερών του η ρωμαϊκή αυτοκρατορία έφτασε στο απόγειό της (η αρχή της πτώσης της έγινε με το διάδοχό του Κόμοδο). Ανάμεσα στα άλλα θεωρείται και σπουδαίος στωικός φιλόσοφος.…
     Η σημασία του θανάτου ήτανε πολύ βασική στη φιλοσοφία του Μάρκου Αυρήλιου. Δεν πίστευε στη μετά θάνατο ζωή. Έγραφε ότι "Εμείς ζούμε για μία στιγμή, μόνο για να ξεχαστούμε μετά σε μία τέλεια άγνοια. Δες πόσοι έχουν περάσει τη ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες... και τώρα είναι νεκροί, μόνο στάχτη". Σύμφωνα μ' αυτόν, όλα θα μπορούσαν να γίνουν σχεδόν θρύλοι. "Από τη ζωή του ανθρώπου η διάρκεια είναι ένα σημείο, αλλά η ουσία ξεφεύγει, όλα τα σώματα είναι προκαθορισμένα να καταστραφούν κι η ψυχή αβέβαιη κι η φήμη άγνωστη. Σ' ένα κόσμο που όλα τα υλικά σώματα είναι σαν ένα ποτάμι κι όλα τα ψυχικά και πνευματικά σαν ένα όνειρο άυλο, η ζωή είναι ένας πόλεμος κι η μετά θάνατον φήμη είναι κάτι που θα ξεχαστεί. Όλα υπάρχουν για να πεθάνουν". Η διάρκεια της ζωής κάποιου δεν έχει σημασία. Για τον Μάρκο Αυρήλιο, ο θάνατος ήτανε θεμιτός, επειδή βάζει ένα τέλος σ' όλες τις επιθυμίες.
     Το έργο αυτό λοιπόν, Τα Εις Εαυτὸν, γράφτηκε μετά το 172 μ.Χ. κι ενώ ο συγγραφέας κατείχε ήδη το αυτοκρατορικό αξίωμα (161-180 μ.Χ.). Είναι γραμμένο στην Ελληνική -τη γλώσσα των μορφωμένων Ρωμαίων- και παραδίδεται διαιρεμένο σε 12 βιβλία (η διαίρεση δεν ανταποκρίνεται σε εσωτερικά κριτήρια κι επομένως δεν πρέπει να οφείλεται στον ίδιο τον συγγραφέα). Εκτός από το 1ο βιβλίο, που, αν και γράφτηκε τελευταίο, προτάχθηκε εκ των υστέρων ως εισαγωγή κι αναφέρεται στις οφειλές του Αυρηλίου σε συγγενείς και δασκάλους, τα υπόλοιπα έχουνε τη μορφή σκόρπιων στοχασμών σε αφοριστικό ύφος, παραινέσεων εις εαυτόν χωρίς καμμιά συστηματική κατάταξη.
     Ως προς το περιεχόμενο το έργο εντάσσεται στη παράδοση της στωικής φιλοσοφίας με ιδιαίτερα έκδηλη την επίδραση του Επικτήτου (55-120 μ.Χ). Στο αγωνιώδες ερώτημα της εποχής, πώς μπορεί κανείς να κατακτήσει την ευδαιμονία, απαντά ως γνήσιος στωικός: η απαλλαγή από τα πάθη και τα έντονα συναισθήματα (ηδονή, πόνος), η απάθεια έναντι του εξωτερικού κόσμου, η αδιαφορία για τα υλικά αγαθά συντείνουνε στη κατάκτηση της εσωτερικής γαλήνης. Ένα αίσθημα που ενισχύεται από τη πεποίθηση πως η ζωή του ανθρώπου διέπεται εν τέλει από την ίδια αρμονία που διέπει τον κόσμο ως ολότητα και που οφείλεται στην ύπαρξη του Λόγου. Από το έργο του δεν απουσιάζουν οι έννοιες της παροδικότητας του χρόνου, του εφήμερου της ζωής, της πλήρους αβεβαιότητας, μόνο που δεν σχετίζονται με μιαν απαισιόδοξη θεώρηση του κόσμου. Αντίθετα, αποτελούνε τη παραδοχή απ' όπου εκκινεί κανείς για να αναζητήσει μέσω της φιλοσοφίας την ευδαιμονία.
     Η αλήθεια είναι πως ο Μάρκος Αυρήλιος δε σκόπευε να γράψει κανένα βιβλίο ούτε να μιλήσει για τις στρατιωτικές του επιτυχίες. Ως γνήσιος Στωικός, δεν επιζητούσε υστεροφημία από τα κατορθώματά του. Στα διαλείμματα των πολεμικών επιχειρήσεων, αντί να πανηγυρίζει τις νίκες με εορτασμούς, ξετύλιγε τους στοχασμούς στον εαυτό του (ο τίτλος Εις εαυτὸν δόθηκε αργότερα από μελετητές). Εν είδει ημερολογίου, στη σκηνή του, τις λίγες στιγμές της ξεκούρασης, κατέγραφε στα ελληνικά (τη γλώσσα των μορφωμένων της εποχής) τις σκέψεις του, με μόνο συνομιλητή τη ψυχή του. Από την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου ως σήμερα μεσολάβησαν χιλιάδες χρόνια. Το ημερολόγιο έγινε μία συνήθης πρακτική των Στωικών που ακόμη και σήμερα εφαρμόζεται ως άσκηση, καθώς η αποτύπωση των προσωπικών σκέψεων οδηγεί σε εσωτερική γαλήνη.
     Πολύ πριν ερευνηθούν τα οφέλη της καταγραφής των σκέψεων στο χαρτί, επιστήμονες, ζωγράφοι, λογοτέχνες και πολιτικοί αισθάνονταν την ανάγκη να περνάνε χρόνο με τον εαυτό τους, φιλτράροντας τις εμπειρίες τους κι οργανώνοντας τη σκέψη τους. Ο κατάλογος είναι μακρύς: Leonardo da Vinci, Isaac Newton, Charles Darwin, Albert Einstein, Ernest Hemingway, Mark Twain, Benjamin Franklin είναι λίγοι από όλους όσοι ακολούθησαν τη συνήθεια του Μάρκου Αυρήλιου. Η διαδικασία είναι απλή κι η αρχή του νέου έτους αποβαίνει μια εξαιρετική ευκαιρία να πείσουμε τα παιδιά (και τον εαυτό μας) να ξεκινήσουν.
     Το ημερολόγιο, χωρίς κάτι τέτοιο να απαγορεύεται, δε λειτουργεί μόνο ως αποθήκη αναμνήσεων. Όλοι όσοι κατέγραφαν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος, δεν είχαν σκοπό να τα εκδώσουν στο μέλλον, αλλά να ξεδιπλώσουν τις πιο μύχιες σκέψεις τους, να γνωρίσουν τον εαυτό τους και να συμφιλιωθούν μαζί του. Το ημερολόγιο είναι προσωπική υπόθεση, δεν το γράφουμε για να το διαβάσουν άλλοι. Είναι ο παρατηρητής της δικής μας ζωής, αυτόπτης μάρτυρας της καθημερινής εμπειρίας. Όλα τα άλλα είναι δευτερεύοντα: επιλογή σωστών λέξεων, λογοτεχνικό ύφος, γλωσσική έκφραση εμποδίζουν το ζητούμενο που είναι η ψυχολογική αποσυμπίεση κι η κατανόηση του εσώτερου εαυτού. Ένα ημερολόγιο απαιτεί καταρχήν χρόνο καθημερινά και πρέπει να ξεκινά ως δέσμευση.
     Παρά το γεγονός ότι τα οφέλη του είναι πολλαπλά κι άμεσα ορατά, θεωρούμε άλλες ασχολίες πιο σημαντικές από το να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας. Αναμφίβολα, φέρνει σε ισορροπία σκέψεις, αισθήματα και συμπεριφορές. Αφενός, ερχόμαστε πιο κοντά με τον εαυτό μας, κατανοώντας σε μεγαλύτερο βαθμό τις πράξεις μας και τα συναισθήματά μας, αφ' ετέρου κρατάμε απόσταση, παίρνοντας τη θέση του κριτή όσων βιώσαμε. Η διαδικασία αυτή απαιτεί συνεργασία των δύο ημισφαιρίων του εγκεφάλου: την εφαρμογή του αναλυτικού, λογικού, αριστερού μέρους, σε συνδυασμό με το δημιουργικό δεξί μέρος του εγκεφάλου. Η καταγραφή των σκέψεων οδηγεί σε ευεξία, ενώ αποτελεί θεραπεία ψυχικών παθήσεων. Πρόσφατες έρευνες από την ομάδα του Αμερικανού ψυχολόγου James Pennebaker πηγαίνουν πέρα από τα ψυχικά οφέλη (καταπολέμηση άγχους) και πλέον μιλάνε για ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος και θεραπεία σωματικών παθήσεων.
     Ο Μάρκος Αυρήλιος αγνοούσε τις έρευνες, αλλά γνώριζε τον εαυτό του. Το ημερολόγιο τον βοήθησε να κατακτήσει την αυτοσυνειδησία και την ηρεμία της ψυχής που τόσο επιζητούσε. Σε μας κληροδότησε τη σοφία του και μία στάση ζωής, οδηγό για μια νέα αρχή. Ένα δώρο για τη νέα χρονιά. Με το θάνατό του έληξε η περίοδος της Ρωμαϊκής Ειρήνης, αλλά το έργο του δεν ξεχάστηκε. Ο ίδιος δεν καταχράστηκε ποτέ την απόλυτη εξουσία που του προσέφερε ο τίτλος του αυτοκράτορα, που οφείλεται μάλλον σε τυχαία γεγονότα. Μνημονεύεται ως ο "αυτοκράτορας-φιλόσοφος" και το ημερολόγιο που κρατούσε κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του, Τα Εις Εαυτόν, αποτελεί τη Βίβλο του Στωικισμού, του φιλοσοφικού ρεύματος που ιδρυτής του υπήρξε ο Ζήνων ο Κιτιεύς.
     Στη πρώτη γραμμή του πολέμου, μέσα σ' ένα αντίσκηνο, κατέγραφε τους συλλογισμούς του, έδινε στον εαυτό του συμβουλές, τον εμψύχωνε με τη δύναμη της φιλοσοφίας. Με σκοπό να σταθεί συνεπής στις ιδέες που ενστερνίστηκε στα νιάτα του, ν' αντέξει στις δυσκολίες, να μη παρασυρθεί από τον χείμαρρο των γεγονότων και καταλήξει ένας συνηθισμένος άνθρωπος της εξουσίας, αλλά να παραμείνει αυτό που ήταν: ένας φιλόσοφος-αυτοκράτορας. Δεν σκόπευε να τα δημοσιεύσει. Έγραφε για να κρατηθεί δυνατός. Δεν πίστευε στην υστεροφημία. Δεν πίστευε καν ότι θα τον θυμάται κανείς. Όμως διαψεύστηκε. Δεκαοχτώ αιώνες πέρασαν από τότε, και το βιβλίο του ζει ακόμη. Έχει γνωρίσει αναρίθμητες εκδόσεις, αγαπήθηκε κι υμνήθηκε από πάμπολλους συγγραφείς ως η ανεξάντλητη πηγή σοφίας. Ως το αιώνιο ευαγγέλιο, όπως το χαρακτήρισε ο Ρενάν. 
     Ως αυτοκράτορας ενδιαφέρθηκε κυρίως για τη νομοθεσία, μεριμνώντας επίσης για τα αδύνατα κοινωνικά στρώματα, ενώ επιτυχής ήταν η αμυντική πολιτική του, καθώς η βασιλεία του υπήρξε η αρχή του τέλους της Pax Romana. Σε εκστρατεία του μάλιστα πέθανε τον Μάρτιο του 180 μ.Χ.
     Ως φιλόσοφος είναι συνεπής εκπρόσωπος του Στωικισμού, ένας από την περίφημη τριανδρία της Νέας Στοάς (μαζί με τον Επίκτητο και τον Σενέκα). Με το -γραμμένο στα ελληνικά- σύγγραμμα (διαλογισμοί με μορφή άλλοτε σχολίου επί απόψεων κι αποφθεγμάτων φιλοσόφων του παρελθόντος, άλλοτε παρατηρήσεων απευθυνόμενων από τον γράφοντα στον εαυτό του και άλλοτε στοχασμών απολογιστικού κατά βάση χαρακτήρα) έδωσε ένα από τα διασημότερα έργα της στωικής φιλοσοφίας, δείγμα του ηθικού-πρακτικού, κατά κύριο λόγο, στοχασμού κι επί πλέον των περί θεού και φύσεως απόψεων της σχολής.


£££££££££££££££££££££


                                        Τα Εις Σεαυτόν

Βιβλίο 2ο

     Γραμμένα κοντά στον ποταμό Γρανούα, στα μέρη των Κουάδων

   1. Από νωρίς το πρωί να λες μέσα σου: σήμερα θα συναντηθώ με τον πολυπράγμονα, με τον αχάριστο, με τον αλαζόνα, τον δολερό, τον φθονερό, τον ακοινώνητο. Τους συμβαίνει να είναι έτσι επειδή αγνοούν το αγαθό και το κακό. Εμένα όμως, που στοχάστηκα τη φύση του άγαθοΰ κι είδα την ομορφιά του' και τη φύση του κακού κι είδα την ασχήμια του' και τη φύση του ανθρώπου που σφάλλει κι είδα ότι είναι συγγενής μου, όχι από το ίδιο αίμα ή σπέρμα αλλά από τον ίδιο Νου, και ότι έχει τη θέση του μέσα στο θείο έργο' εμένα δεν μπορεί να με βλάψει κανείς από τους παραπάνω, γιατί κανείς τους δε μπορεί να με μπλέξει στην αισχρότητα. Επίσης δεν μπορώ να οργίζομαι μ' ένα συγγενικό μου πρόσωπο και να το μισώ. Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, όπως η πάνω και κάτω σειρά των δοντιών. Το να κάνουμε αντίπραξη ένας στον άλλον είναι παρά φύσιν. Κι η αγανάκτηση κι η αποστροφή αποτελούν αντίπραξη.

   2. Ό,τι και να 'ναι αυτό που είμαι: λίγες σάρκες, λίγη πνοή και το ήγεμονικόν. Τις σάρκες περιφρόνησέ τες: αίμα βρώμικο,, κοκκαλάκια κι ένα πλέγμα από νεύρα, φλέβες, αρτηρίες. Δες και τι σόι πραματάκι είναι κι η πνοή: σκέτος αέρας και πάντα διαφορετικός -τη βγάζεις προς τα έξω και τη ξαναρρουφάς. Και τρίτο το ήγεμονικό. Παράτα τα βιβλία -μη σε αποσπούν άλλο, δεν σου επιτρέπεται. Σα να ζυγώνει ο θάνατός σου, βάλε με το νου πως γέρασες πια: μην αφήνεις άλλο να 'ναι υποδουλωμένο -να μη το ορίζουν σα νευρόσπαστο οι ορμές σου οι ακοινώνητες, να μην αγανακτά με τη μοίρα και με το παρόν, να μη στραβοκοιτάει το μέλλον.

   3. Όσα είναι έργα των θεών, είναι πλήρη προνοίας. Όσο για τα τυχαία συμβάντα, δεν είναι ανεξάρτητα από τη Φύση, παρά είναι συνυφασμένα και διαπλεγμένα με τα όσα διοικεί η πρόνοια. Όλα από κει απορρέουν -κι ενυπάρχει σ' αυτά αναγκαιότητα κι ό,τι είναι προς το συμφέρον του σύμπαντος κόσμου, που μέρος του είσαι κι εσύ. Και για κάθε επιμέρους κομμάτι της φύσης, καλόν είναι ό,τι φέρει η Φύση του σύμπαντος κόσμου κι ό,τι τη συντηρεί. Και τον κόσμο συντηρούν οι μεταβολές των στοιχείων αλλά και των σύνθετων σωμάτων. Αυτά να σου είναι αρκετά, έχε τα για θεωρητικές αρχές, πάντα. Κι άσε τη δίψα για τα βιβλία, για να μη πεθάνεις βαρυγκομώντας, μα αληθινά καλοδιάθετος κι από τα βάθη της καρδιάς σου ευγνώμων στους θεούς.

   4. Θυμήσου πόσο καιρό τ' αναβάλλεις αυτά και πόσες φορές σου δώσανε προθεσμίες οι θεοί και συ δεν τις χρησιμοποίησες. Όμως πρέπει πια να αντιληφθείς τίνος κόσμου είσαι κομμάτι και τίνος κυβερνήτη του κόσμου απόρροια είναι η υπόστασή σου και πως ο χρόνος σου έχει ένα όριο κι αν δεν τον χειριστείς έτσι ώστε να διώξεις τα σύννεφα, ο χρόνος θα φύγει, θα χαθεί και θα χαθείς κι εσύ, χωρίς να σου ξαναδοθεί καμμία δυνατότητα.

   5. Κάθε σου στιγμή, ρωμαλέος, ως άνδρας κι ως Ρωμαίος, φρόντιζε αυτό που περνά από το χέρι σου, με ανεπιτήδευτη σεμνότητα, με φιλοστοργία, ελευθεροφροσύνη και αίσθημα δικαίου, διασφαλίζοντας την αποδέσμευσή σου από κάθε άλλη εξωτερική εικόνα. Και θα τη διασφαλίσεις, αν κάθε σου πράξη την κάνεις σα να ήταν η τελευταία της ζωής σου' απαλλαγμένη από κάθε απερισκεψία κι εμπάθεια ενάντια στις λογικές κρίσεις, από κάθε υποκρισία, φιλαυτία και δυσφορία γ ι' αυτά που σου 'λαχαν από τη μοίρα.

   6. Ατιμάζεις, ατιμάζεις τον εαυτό σου, ψυχή και δεν θα σου μείνει πια καιρός να τον τιμήσεις. Μια στιγμή μοναχά κρατά η ζωή του καθενός, κι η δική σου σχεδόν πέρασε κιόλας, κι εσύ δεν σέβεσαι τον εαυτό σου, παρά αποθέτεις τη καλή σου μοίρα στις ψυχές των άλλων.

   7. Σου τραβά τη προσοχή κάτι που έρχεται απ' έξω; Δίνε στον εαυτό σου την άνεση να μάθει και κάτι καινούργιο και καλό και μη παρασύρεσαι εδώ κι εκεί. Ήδη πρέπει να φυλάγεσαι από κείνο το άλλο είδος περιπλάνησης -γιατί σαχλαμαρίζουν και με πράξεις όσοι απόκαμαν απ' τη ζωή χωρίς να έχουν βάλει ένα σκοπό στον οποίο να στρέφουν την κάθε τους ενόρμηση και σκέψη, μια για πάντα.

   8. Δύσκολα θα δεις κάποιον να δυστυχεί επειδή δεν ξέρει τι γίνεται μες στην ψυχή του άλλου' όμως εκείνοι που δεν παρακολουθούν της δικής τους ψυχής τις κινήσεις, δεν μπορεί παρά να δυστυχήσουν.

   9. Αυτό να αναλογίζεσαι πάντα: ποια είναι η Φύση τού παντός και ποια η δική μου φύση, και πώς σχετίζεται η μια με την άλλη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι η δική μου' και πως κανείς δεν σ' εμποδίζει να κάνεις και να λες ό,τι είναι σύμφωνο με τη Φύση, της οποίας είσαι μέρος.

  10. Με λόγο φιλοσοφικό ο Θεόφραστος, συγκρίνοντας τα σφάλματα μεταξύ τους -και με τρόπο απλό, έτσι που να διευκολύνει τον καθένα να κάνει τέτοιου είδους συγκρίσεις-, ισχυρίζεται ότι τα σφάλματα που οφείλονται στην επιθυμία είναι βαρύτερα από τα σφάλματα που οφείλονται σε θυμό. Γιατί ο θυμωμένος, προφανώς, όταν στρέφει τα νώτα του στη λογική το κάνει με κάποιο πόνο και με κρυφούς ενδοιασμούς. Ενώ αυτός που σφάλλει από επιθυμία, νικημένος καθώς είναι από την ηδονή, δείχνει πιο ακόλαστος και θηλυπρεπής. Σωστά λοιπόν, και με τρόπο αντάξιο της φιλοσοφίας, είπε ο Θεόφραστος ότι το σφάλμα που διαπράττεται με ευχαρίστηση αρμόζει να το καταδικάζουμε πιο αυστηρά απ' ό,τι το σφάλμα που διαπράττεται με λύπη. Γενικά, ως ήδη αδικημένος και στενοχωρημένος, ο ένας αναγκαστικά θα νιώσει θυμό' ενώ ο άλλος από μόνος του κατευθύνεται προς την αδικία, παρασυρμένος από μιαν επιθυμία του.

  11. Σαν να πρόκειται τώρα αμέσως να φύγεις από τη ζωή, έτσι να πράττεις κάθε φορά, έτσι να μιλάς, έτσι να σκέφτεσαι. Το να εγκαταλείψεις την ανθρωπότητα, αν υπάρχουν θεοί δεν είναι διόλου φοβερό, γιατί οι θεοί δεν πρόκειται να σε ρίξουν στο κακό. Αν πάλι δεν υπάρχουν θεοί ή δεν νοιάζονται για τα ανθρώπινα, τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει για σένα το να ζεις σ' ένα κόσμο όπου απουσιάζουν οι θεοί και η πρόνοια; Όμως υπάρχουν θεοί και νοιάζονται για τ' ανθρώπινα, και χάρισαν στον άνθρωπο όλες τις δυνατότητες να αποφεύγει τις πραγματικές συμφορές. Όσο για τ' άλλα, αν υπήρχε σ' αυτά κάτι το κακό, θα πρόβλεπαν ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να τ' αποφεύγει. (Όμως κάτι που δεν σε κάνει χειρότερο άνθρωπο, πώς μπορεί να σου κάνει χειρότερη τη ζωή;). Δεν είναι αλήθεια ότι τα παράβλεψε αυτά η Φύση του παντός, είτε από άγνοια είτε επειδή τάχα δεν μπόρεσε να τα προλάβει ή να τα διορθώσει. Ούτε πάλι θα μπορούσε να κάνει τόσο μεγάλο σφάλμα, είτε από αδυναμία είτε από αδεξιότητα, ώστε τα καλά και τα κακά να συμβαίνουν και στους καλούς και στους κακούς, αδιακρίτως. Θάνατος και ζωή λοιπόν, δόξα και μη δόξα, πόνος και ηδονή, πλούτος και φτώχεια, όλ' αυτά τυχαίνουν και στους καλούς και στους κακούς, χωρίς να είναι ούτε ωραία ούτε άσχημα. Άρα ούτε καλά είναι ούτε κακά.

  12. Πόσο γοργά αφανίζονται όλα -μες στον κόσμο τα ίδια τα σώματα, και μες στην αιωνιότητα η μνήμη τους. Τι λογής είναι όλα τα αισθητά πράγματα, και κυρίως εκείνα που μας δελεάζουν με την ηδονή ή μας φοβίζουν με τον πόνο ή τα κάνει η κενοδοξία μας διαβόητα, πόσο ευτελή και ευκαταφρόνητα, βρώμικα και φθαρτά και πεθαμένα -το μαθαίνουμε με τη δύναμη του νου. Τι είναι στ' αλήθεια αυτοί οι άνθρωποι που οι απόψεις τους κι οι κουβέντες τους [εξασφαλίζουν την κακή και την] καλή φήμη. Τι σημαίνει θάνατος, που αν τον εξετάσεις μεμονωμένα, και ορίσεις την έννοιά του και τον διαχωρίσεις από τους συνειρμούς που μας προκαλεί, δεν θα τον θεωρείς πια τίποτε άλλο παρά μια λειτουργία της φύσης- κι αν κάποιος φοβάται μια λειτουργία της φύσης, έχει μυαλό μικρού παιδιού. Κι όχι μόνο είναι λειτουργία της φύσης αλλά και προς το συμφέρον της. Πώς έρχεται σε επαφή με τον θεό ο άνθρωπος, και με ποιο μέρος του εαυτού του, και σε τι διάθεση βρίσκεται τούτο το μέρος του ανθρώπου.

  13. Τίποτε αθλιώτερο από εκείνον που περιδιαβαίνει τον κύκλο των πραγμάτων και «ανασκαλεύει τα υποκάτω της γης», που λέει ο ποιητής και ζητά να μάθει τι κρύβεται μες στις ψυχές των άλλων, συμπεραίνοντας από κάποια σημάδια, και δεν αντιλαμβάνεται ότι το μόνο που του χρειάζεται είναι να σχετιστεί με τον δαίμονα που ζει εντός του και να τον λατρέψει με ειλικρίνεια. Και λατρεία θα πει να τον διατηρήσει αμόλυντο από πάθη και ματαιότητα και δυσαρέσκεια για τα όσα πράττονται από θεούς κι ανθρώπους. Όσα προέρχονται από τους θεούς είναι σεβαστά λόγω της αρετής τους -όσα πάλι προέρχονται από τους ανθρώπους είναι αγαπητά ως συγγενικά μας. Κάποτε μάλιστα είναι και αξιολύπητα γιατί οφείλονται σε άγνοια του καλού και του κακού: μια αναπηρία όχι μικρότερη από το να μη μπορείς να διακρίνεις το άσπρο και το μαύρο.

  14. Ακόμη κι αν πρόκειται να ζήσεις τρεις χιλιάδες χρόνια ή και τριάντα χιλιάδες, να θυμάσαι πως κανείς δεν χάνει ζωή άλλη από αυτή που ζει, ούτε ζει άλλη ζωή από αυτή την οποία χάνει. Έτσι, η μεγαλύτερη μακροβιότητα κι η πιο σύντομη ζωή καταλήγουν να είναι το ίδιο πράγμα, αφού το παρόν είναι ίσης διάρκειας για όλους, και ό,τι έχει χαθεί δεν μας ανήκει πια' οπότε, αυτό που χάνεται είναι προφανώς ακαριαίο. Δηλαδή, ούτε το παρελθόν μπορεί να χάσει κανείς ούτε το μέλλον. Πώς γίνεται να στερηθεί αυτό που δεν έχει; Τούτα τα δυο να θυμάσαι πάντα: πρώτον, ότι τα πάντα, ανέκαθεν, είναι ίδιας λογής και ανακυκλώνονται, και δεν έχει καμμιά διαφορά το να βλέπεις τα ίδια πράγματα επί εκατό ή διακόσια χρόνια ή επί μια αιωνιότητα. Και δεύτερον, ότι ο μακροβιότερος άνθρωπος και αυτός που θα πεθάνει πολύ νωρίς, το ίδιο πράγμα χάνουν: μόνο το παρόν θα στερηθούν -αν πούμε πως κι αυτό δικό τους είναι-, ενώ ό,τι δεν έχεις, δεν μπορείς να το χάσεις.

  15. Ότι όλα είναι η ιδέα που έχουμε γι' αυτά. Είναι προφανές ότι ισχύει τούτη η φράση που αποδίδεται στον Μόνιμο τον Κυνικό. Προφανής και η χρησιμότητά της, αν δεχτείς το ουσιαστικό της νόημα στο μέτρο που αληθεύει.

  16. Ατιμάζει τον εαυτό της η ανθρώπινη ψυχή, πρώτα και κύρια όταν γίνεται ένα απόστημα, κάτι σαν σπυρί πάνω στο σώμα του κόσμου - εφ' όσον η ευθύνη βαραίνει την ίδια. Βλέπεις, το να δυσανασχετείς με κάτι που συμβαίνει, σημαίνει αποστασία από τη Φύση, στην οποία εμπεριέχονται και των άλλων οι φύσεις. Δεύτερον, ατιμάζει τον εαυτό της όταν αποστρέφεται κάποιον άνθρωπο ή όταν κινείται ενάντιά του για να του κάνει κακό' και τέτοιες είναι οι ψυχές όσων οργίζονται. Τρίτον, ατιμάζεται όταν την καταβάλλει η ηδονή ή ο πόνος. Τέταρτον, όταν υποκρίνεται και κάνει ή λέει κάτι προσποιητά και ψεύτικα. Πέμπτον, όταν οι πράξεις κι οι επιθυμίες της δεν κατευθύνονται προς κάποιον σκοπό αλλά γίνονται στην τύχη κι είναι ανακόλουθες, τη στιγμή που θα πρέπει ως και το παραμικρό να γίνεται σύμφωνα με την αναγωγή του στον τελικό σκοπό. Και τελικός σκοπός των έλλογων όντων είναι να ακολουθούν τον λόγο και τον νόμο της πιο σεβάσμιας όλων των πόλεων και πολιτειών.

  17. Της ανθρώπινης ζωής ο χρόνος είναι μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, οι αισθήσεις αμυδρές, του κορμιού η σύσταση φθαρτή, η ψυχή μια σβούρα, η τύχη ανεξιχνίαστη κι η φήμη προϊόν ακρισίας. Με δυο λόγια, όλα του σώματος είναι ρευστά σαν ποταμός, ενώ της ψυχής είναι όνειρο και ψευδαίσθηση -η ίδια η ζωή είναι πόλεμος και ταξίδι σε ξένο τόπο, κι η υστεροφημία είναι λήθη. Ποιος μπορεί να μας παρασταθεί στο δρόμο; Η φιλοσοφία και μόνον αυτή. Και φιλοσοφία θα πει, να διατηρείς τον δαίμονα που 'χεις μέσα σου απρόσβλητο, σώο και αβλαβή, υπεράνω πόνων και ηδονών -τίποτα να μην κάνεις στα κουτουρού, τίποτα στα ψεύτικα και με υποκρισία- φιλοσοφία θα πει να μην έχεις ανάγκη από το τι κάνει ή δεν κάνει ο άλλος -κι ακόμη, ό,τι σου προκύψει και ό,τι σου στέλνει η μοίρα ο δαίμονάς σου να τα δέχεται, ως προερχόμενα κάπου από κει, απ' όπου προέρχεται κι αυτός. Και πάνω απ' όλα, να περιμένεις το θάνατο με γαλήνιο νου, ως κάτι που δεν είναι παρά μια ακόμα διάλυση στοιχείων που συνθέτουν κάθε έμβιο ον. Μεταβάλλονται αυτά τα στοιχεία, το καθένα σε κάτι άλλο, και δεν είναι διόλου τρομερό αυτό. Αν είναι έτσι, τι σου κακοφαίνεται αυτή η μεταβολή και διάλυση των πάντων; Αφού γίνεται σύμφωνα με τη Φύση. Κι ό,τι είναι σύμφωνο με τη Φύση δεν είναι κακό.

   (μτφρ. Γιάννης Αβραμίδης)

                                              Τέλος αποσπάσματος