ΣκÝφτεται σωστÜ αυτüς που δεν λυπÜται για üσα δεν Ýχει,
αλλÜ που χαßρεται για üσα Ýχει.
Βιογραφικü
Ο Δημüκριτος -ετυμολιγικÜ τ' üνομÜ του σημαßνει αρχ. "ο κριτÞς του δÞμου", δῆμος + κριτüς< κρßνω- Þταν ¸λληνας προσωκρατικüς φιλüσοφος, που γεννÞθηκε στα ¢βδηρα της ΘρÜκης. ¹τανε μαθητÞς του Λεýκιππου. Πßστευε πως η ýλη αποτελεßτο απü αδιÜσπαστα, αüρατα στοιχεßα, τα Üτομα. Επßσης Þταν ο πρþτος που αντιλÞφθηκε üτι ο Γαλαξßας εßναι το φως απü μακρινÜ αστÝρια. ¹ταν ανÜμεσα στους πρþτους που ανÝφεραν üτι το σýμπαν Ýχει κι Üλλους κüσμους και μÜλιστα ορισμÝνους κατοικημÝνους. ΞεκαθÜριζε πως το κενü δεν ταυτßζεται με το τßποτα (μη ον), εßναι δηλαδÞ κÜτι το υπαρκτü.
ΓεννÞθηκε στα ¢βδηρα της ΘρÜκης γýρω στα 470-460 π.Χ απü οικογÝνεια αριστοκρατικÞς καταγωγÞς, δημοκρατικþν üμως πεποιθÞσεων. Για το üνομα του πατÝρα του δεν εßμαστε βÝβαιοι. ¸χουμε τρßα πιθανÜ ονüματα: Ηγησßστρατος, Αθηνüκριτος, ΔαμÜσιππος. ΠÜντως, üποιο και να Þταν το üνομα, ο πατÝρας του Þταν απü τζÜκι αριστοκρατικü κι αρκετÜ πλοýσιος. Τα ¢βδηρα, ανατολικÜ του ποταμοý ΝÝστου στην ακτÞ της ΘρÜκης, υπÞρξαν ιωνικÞ αποικßα που ιδρýθηκε το 654 π.Χ. απü κατοßκους των μικρασιατικþν Κλαζομενþν. ¹ταν η 3η πλουσιüτερη πüλη της ΑθηναúκÞς συμμαχßας -Ýδινε φüρο 15 τÜλαντα- κι üφειλε τον πλοýτο της στην Üφθονη παραγωγÞ σιτηρþν και στο γεγονüς üτι αποτελοýσε λιμÜνι για τη διεξαγωγÞ του εμπορßου με το εσωτερικü της ΘρÜκης.
Εκεß ο ΞÝρξης ξεκοýρασε το στρατü του το 480 π.Χ. κατεβαßνοντας προς τη νüτια ΕλλÜδα. Σýμφωνα, μÜλιστα, με μια μαρτυρßα αυτüς που τονε φιλοξÝνησε Þταν ο πατÝρας του Δημüκριτου, αλλÜ γενικÜ η ιστορßα αυτÞ θεωρεßται απü τους μελετητÝς ως πλαστÞ: το ανÝκδοτο φαßνεται να προÝκυψε απü μια γενικüτερη προσπÜθεια σýνδεσης της ελληνικÞς φιλοσοφßας με την ΑνατολÞ, αφοý σýμφωνα μ' αυτü ο ΞÝρξης Üφησε στον πατÝρα του Δημüκριτου κÜποιους ΜÜγους, που τον μυÞσανε στα μυστικÜ δüγματα της φιλοσοφßας τους . Απü αυτοýς τους ΠÝρσες "μÜγους" (σοφοýς) ο Δημüκριτος, μικρü παιδß ακüμη (Ýτι παις ων), διδÜχτηκε θεολογßα κι αστρονομßα. ΜετÜ μαθÞτευσε στο Λεýκιππο (κι ενδεχομÝνως στον Αναξαγüρα). ¼πως αναφÝρει ο ßδιος στο Μικρü ΔιÜκοσμο, Þταν νÝος üταν ο Αναξαγüρας Þτανε γÝρος. Με βÜση αυτü το στοιχεßο η ημερομηνßα γÝννησης που παραδßδει ο Απολλüδωρος (80η ολυμπιÜδα=460-456 π.Χ.) φαßνεται λογικüτερη απü Üλλες χρονολογßες που μας παραδüθηκαν.
Απü τη νεανικÞ ηλικßα Ýδειξε κλßση προς τη μελÝτη και την Ýρευνα της φýσης. Χαρακτηριστικü εßναι το ανÝκδοτο που παραδßδει ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος (9, 36) και που φανερþνει το βαθμü αφοσßωσÞς του στο στοχασμü: "(Ο ΔημÞτριος) αναφÝρει üτι Þτανε τüσο φιλüπονος, þστε χþρισε Ýνα δωμÜτιο στον κÞπο του σπιτιοý και κλεßστηκε εκεß μÝσα. ¼ταν κÜποτε ο πατÝρας του οδÞγησε Ýνα βüδι για να το θυσιÜσει και το Ýδεσε σε κεßνο το μÝρος, ο Δημüκριτος για αρκετÞ þρα δεν τον αντιλÞφθηκε, ως üτου ο πατÝρας του τον σÞκωσε με πρüφαση τη θυσßα και του ανÝφερε τα σχετικÜ με το βüδι".
ΚατÜ τη μοιρασιÜ της πατρικÞς περιουσßας ανÜμεσα στο Δημüκριτο και τα δυο αδÝρφια του ο 1ος, σýμφωνα με μια μαρτυρßα, προτßμησε να λÜβει το μικρüτερο μερßδιο σε χρÞματα (100 τÜλαντα). ΑυτÜ τα χρÞματα τα ξüδεψε ταξιδεýοντας σε üλο σχεδüν τον τüτε γνωστü κüσμο. Τα ταξßδια του στην Αßγυπτο, την Περσßα και τη Βαβυλþνα θεωροýνται σχεδüν σßγουρα, ενþ τα ταξßδια στην Αιθιοπßα και την Ινδßα εßναι λιγüτερο βÝβαιο üτι πραγματοποιÞθηκαν. ¼πως αναφÝρει κι ο ßδιος: "Εγþ, λοιπüν περιπλανÞθηκα σε περισσüτερους τüπους της γης απ' τους ανθρþπους της εποχÞς μου, ερευνþντας τα πιο μακρινÜ μÝρη και γνþρισα πÜρα πολλÝς χþρες και κλßματα κι Üκουσα πÜρα πολλοýς μορφωμÝνους ανθρþπους, αλλÜ στη σýνθεση σχημÜτων που συνοδεýονται απü απüδειξη κανεßς ως τþρα δε με ξεπÝρασε, οýτε ακüμη κι αυτοß απü τους Αιγυπτßους που ονομÜζονται ΑρπεδονÜπτες. Μαζß και με τη παραμονÞ μου σ' αυτοýς, Ýζησα συνολικÜ οχτþ χρüνια σε ξÝνη χþρα".
Ταξßδεψε στην Αßγυπτο για να μÜθει γεωμετρßα (γεωμετρßαν μαθησüμενον) απü τους εκεß ιερεßς, μετÜ πÞγε στην Περσßα, κι Ýφτασε μÝχρι την ΕρυθρÜ ΘÜλασσα. ΠÞγε και στην Ινδßα, üπου ανακατεýθηκε με τους Ινδοýς γυμνοσοφιστÝς (γυμνοσοφισταßς συμμßξαι αυτüν εν Ινδßα). Στην Αιθιοπßα αγνοοýμε για ποιον λüγο πÞγε. ΕπισκÝφτηκε και την ΑθÞνα (και ΑθÞναζε ελθεßν), αλλÜ δεν μπÞκε στον κüπο να κÜνει γνωστÞ την επßσκεψÞ του, γιατß δεν τον ενδιÝφερε η υπüληψÞ του (δüξης καταφρονþν). Στην ΑθÞνα εßδε τον ΣωκρÜτη, αλλÜ ο ΣωκρÜτης δεν τον γνþρισε απü κοντÜ (και ειδÝναι μεν ΣωκρÜτη, αγνοεßσθαι δε υπ' αυτοý). ¼πως ο ßδιος λÝει: "Þλθον γαρ εις ΑθÞνας και οýτις με Ýγνωκεν" (Þρθα στην ΑθÞνα και κανÝνας δεν με Þξερε). ¸ζησε με το γÝλιο στο στüμα και πÝθανε, σýμφωνα με τον ºππαρχο, σε ηλικßα 109 ετþν (εννÝα προς τοις εκατüν Ýτη βιοýς).
Τα ενδιαφÝροντÜ του Þταν εξαιρετικÜ πλατιÜ. ΑσχολÞθηκε σχεδüν μ' üλους τους τομεßς της ανθρþπινης γνþσης: μαθηματικÜ, μουσικÞ, γεωμετρßα, μετεωρολογßα, γλωσσολογßα, τÝχνη του πολÝμου, κοσμολογßα, αστρονομßα, βιολογßα, γεωλογßα, γεωγραφßα, λογικÞ, ηθικÞ, αισθητικÞ, ιστορßα, παιδεßα, με φανερÞ αποχÞ απü τη θρησκεßα και τη πολιτικÞ. Απ' αυτÞ την Üποψη υπÞρξε κατÜ κÜποιο τρüπο πρüδρομος του ΑριστοτÝλη, Ýνας καθολικüς νους, πνεýμα εγκυκλοπαιδικü. ΜεταγενÝστεροι μελετητÝς του στην αρχαιüτητα (ßσως Þδη ο Καλλßμαχος) χþρισαν το Ýργο του σε 13 4λογßες, ενταγμÝνες σε 5 ομÜδες Ýργων: τα ηθικÜ (2 4λογßες), τα φυσικÜ (4), τα μαθηματικÜ (3), τα μουσικÜ (2), τα τεχνικÜ (2). Σ' αυτÝς πρÝπει να προστεθοýν 9 αταξινüμητα Ýργα κι 9 που φÝρουνε τßτλο: Αιτßαι, σýνολο 70 Ýργα. ΚατÜλογο των Ýργων του μας παραδßδει ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος, ενþ κÜποιοι επιπλÝον τßτλοι σþζονται στο Σουßδα, στο ΣÝξτο και τον Απολλþνιο Δýσκολο.
Στη διÜρκεια αυτþν των περιπλανÞσεων θα πρÝπει σßγουρα να επισκÝφτηκε τα μεγÜλα πνευματικÜ κÝντρα της Ιωνßας, κυρßως την ¸φεσο και τη Μßλητο, üπου θα γνþρισε απü κοντÜ τη φιλοσοφßα του ΘαλÞ, του Αναξßμανδρου, του ΑναξιμÝνη και του Ηρακλεßτου. Στη Μßλητο ßσως να συνÜντησε 1η φορÜ τον Üνθρωπο που Ýμελλε να σημαδÝψει η ζωÞ του, το Λεýκιππο. Απ' αυτüν θα πρÝπει να διδÜχτηκε τη φιλοσοφßα του Παρμενßδη, του ΕμπεδοκλÞ, του Πυθαγüρα. ΜÜλιστα, για τον τελευταßο θα συντÜξει αργüτερα ειδικÞ πραγματεßα. Δεν παρÝλειψε να επισκεφτεß και το μεγαλýτερο πνευματικü κÝντρο της εποχÞς του, την ΑθÞνα, φαßνεται üμως üτι η παρουσßα του εκεß πÝρασε σχετικÜ απαρατÞρητη. Σýμφωνα με μια εκδοχÞ αυτü αποτελοýσε επιλογÞ του ßδιου, επειδÞ Ýνιωθε μεγÜλη περιφρüνηση προς τη δüξα. Η επßσκεψÞ του στην ΑθÞνα Þτανε κÜτι φυσιολογικü, αφοý η πüλη αποτελοýσε τη πνευματικÞ πρωτεýουσα της ΕλλÜδας, ενþ και τα ¢βδηρα Þταν μÝλος της ΑθηναúκÞς Συμμαχßας. ºσως, üμως, η εμπüλεμη κατÜσταση, που βρισκüτανε τüτε η ΑθÞνα λüγω του Πελοποννησιακοý πολÝμου, να οδÞγησε το Δημüκριτο στην απüφαση να ιδρýσει τη σχολÞ του στα ¢βδηρα. ΠÜντως, ο φιλüσοφος σε καμμιÜ περßπτωση δεν πρÝπει να περιφρονοýσε την ΑθÞνα, αφοý ο ßδιος Þτανε δημοκρατικüς, ενþ πολλÝς απü τις απαντÞσεις που Ýδωσε σε φιλοσοφικÜ προβλÞματα υποβÜλλουν την εντýπωση üτι γνþριζε καλÜ τη φιλοσοφßα του ΣωκρÜτη, του ΠλÜτωνα, του ΑντισθÝνη, του Αρßστιππου και του Αναξαγüρα.
¼ταν επÝστρεψε κÜποτε στα ¢βδηρα, εßχε αναλþσει πια üλο το μερßδιü του της πατρικÞς κληρονομιÜς. Τη φροντßδα και τη συντÞρησÞ του ανÝλαβε ο αδελφüς του ΔÜμασος. Ο Δημüκριτος αποδεßχτηκε χρÞσιμος για τον αδερφü του: σýμφωνα με μια μαρτυρßα προÝβλεψε επικεßμενη νεροποντÞ και τον συμβοýλεψε να μαζÝψει τη παραγωγÞ του απü τους αγροýς. ¼σοι απü τους Αβδηρßτες τον πßστεψαν Ýσωσαν τις περιουσßες τους, οι Üλλοι καταστρÜφηκαν. Το ανÝκδοτο αυτü φαßνεται üτι πλÜστηκε, για να απαντÞσει στις κατηγορßες üτι η μελÝτη της φιλοσοφßας εßναι Üχρηστη σε πρακτικÜ ζητÞματα της ανθρþπινης ζωÞς. Το ßδιο φαßνεται να ισχýει και για την ακüλουθη ιστορßα: ο Δημüκριτος προÝβλεψε μελλοντικÞ ανατßμηση του λαδιοý κι αγüρασε üλη τη ντüπια ελαιοπαραγωγÞ πολý φθηνÜ. ¼ταν η ανατßμηση πρÜγματι Ýγινε, ο ßδιος απÝδωσε τα κÝρδη του στους συμπολßτες του, επειδÞ περιφρονοýσε τα πλοýτη.
Φαßνεται üτι η εκτßμηση που απολÜμβανε απü τους συμπατριþτες του προκÜλεσε το φθüνο ορισμÝνων απ' αυτοýς, και σκÝφτηκαν να ζητÞσουν στη περßπτωση του φιλοσüφου την ενεργοποßηση ενüς πατροπαρÜδοτου νüμου, που προÝβλεπε την απαγüρευση της ταφÞς στην πατρßδα üποιου εßχε σπαταλÞσει τη πατρικÞ περιουσßα. Ο Δημüκριτος απÜντησε διαβÜζοντας στους συμπολßτες του το ΜÝγα ΔιÜκοσμο. Το Ýργο αποτιμÞθηκε απü τους συμπολßτες του στα 500 τÜλαντα, ενþ ορßστηκε να του αφιερωθοýν και 20 ανδριÜντες απü χαλκü. Κι αυτÞ η ιστορßα φαßνεται πλαστÞ, αφοý ο ΜÝγας ΔιÜκοσμος πρÝπει να εßναι Ýργο του Λεýκιππου. Η δημιουργßα της ßσως να αποτελεß και πÜλι μια απÜντηση στη κατηγορßα üτι η μελÝτη της φιλοσοφßας εßναι Üχρηστη: üχι μüνο δε σπατÜλησε τη πατρικÞ περιουσßα, αλλÜ τη πολλαπλασßασε (απü 100 την Ýκανε 500 τÜλαντα), αφοý δημιοýργησε Ýνα πολýτιμο φιλοσοφικü Ýργο. Στα ¢βδηρα αφοσιþθηκε στη διδασκαλßα και τη συγγραφÞ των Ýργων του κι ανÜμεσα στους μαθητÝς του Þτανε κι ο Βßων. Η εκτßμηση για τον Δημüκριτο Þταν μεγÜλη και μια απü τις ονομασßες που Ýλαβε Þτανε Γελασßνος (=ο γελαστüς), αφοý αντιμετþπιζε τη ζωÞ πÜντα με αισιοδοξßα, γαλÞνη και καρτερßα. ΚατÜ μια εκδοχÞ ονομÜστηκε Ýτσι, επειδÞ περιγελοýσε τις καθημερινÝς θλßψεις κι ελπßδες που απασχολοýσαν τους Üλλους ανθρþπους. Το πιθανüτερο εßναι ο χαρακτηρισμüς να προÝρχεται απü την ÜποψÞ του πως η ευθυμßα αποτελεß στüχο για τη ζωÞ του κÜθε ανθρþπου.
Σýμφωνα με μια Üλλη φανταστικÞ ιστορßα αυτοτυφλþθηκε καßγοντας τα μÜτια του με την αντανÜκλαση του Þλιου πÜνω σε μια χÜλκινη ασπßδα. Το κßνητρο που δινüτανε γι' αυτÞ τη πρÜξη δýσκολα μπορεß να ανταποκρßνεται στις διαθÝσεις του ßδιου του φιλοσüφου: Þθελε τÜχα να επιδοθεß απερßσπαστος απü τη μαγεßα της üρασης στο στοχασμü και την ερμηνεßα των νüμων της φýσης. ΑυτÞ η περιφρüνηση της αßσθησης φαßνεται üτι Ýχει ως πηγÞ της τη πλατωνικÞ παρÜδοση παρÜ τη γνÞσια διδασκαλßα του Δημüκριτου. Ο ßδιος ο φιλüσοφος θεωροýσε πολýτιμες τις εντυπþσεις των αισθÞσεων ως πρþτη ýλη για την ερμηνεßα της φýσης, αρκεß αυτÝς οι εντυπþσεις να διυλßζονταν απü τη κριτικÞ ικανüτητα του ανθρþπινου νου.
Δημüκριτος Γελαστüς & ΗρÜκλειτος ΚλαμμÝνος
Πßστευε üτι το σýμπαν αποτελεßται απü δýο μüνο πρÜγματα: Üτομα και κενü χþρο (Üτομο σημαßνει ατεμÜχιστο). ¼ταν κüβουμε με το μαχαßρι Ýνα μÞλο, το μαχαßρι δεν κüβει τα Üτομα του μÞλου, αλλÜ περνÜ ανÜμεσα απü αυτÜ, στον κενü χþρο. Δεν υπÜρχει σþμα Üυλο. Τα πÜντα εßναι ýλη. Ακüμη κι η ψυχÞ εßναι ýλη: αποτελεßται απü μικροσκοπικÜ σφαιροειδÞ, ευκßνητα Üτομα, üμοια με αυτÜ της φωτιÜς. Ο ΠλÜτωνας δεν τονε χþνευε γιατß δεν μποροýσε ν’ ανεχθεß υλικÞ ψυχÞ. Ο Αθηναßος σοφüς Þθελε τη ψυχÞ Üυλη κι αθÜνατη.
Φαßνεται üτι πÝθανε σε πολý προχωρημÝνη ηλικßα, αφοý κατατασσüταν στους μακροβιüτερους ¸λληνες στοχαστÝς. ΔιÜφορες πηγÝς παραδßδουν üτι Ýζησε απü 90 ως και 109 χρüνια. Δε γνωρßζουμε την ακριβÞ χρονολογßα του θανÜτου του, η οποßα τοποθετεßται συμβατικÜ στο 370 Þ 360 π.Χ. Και για το τÝλος του φιλοσüφου υπÜρχουν διÜφοροι θρýλοι. Σýμφωνα με Ýναν απ' αυτοýς Þθελε να αυτοκτονÞσει, üντας σε βαθιÜ γερÜματα, με αποχÞ απü την τροφÞ. ΕπειδÞ, üμως, Þταν οι μÝρες των Θεσμοφορßων κι οι γυναßκες της οικογÝνειας Þθελαν να τις γιορτÜσουν, τον παρακÜλεσαν να αναβÜλλει το θÜνατü του για λßγες μÝρες. ΔιÝταξε τüτε να του φÝρουν κοντÜ Ýνα αγγεßο με μÝλι (Þ ζεστÜ ψωμιÜ κατÜ Üλλη εκδοχÞ) κι Ýζησε, þσπου να περÜσουν οι γιορτÝς, μüνο με τη μυρωδιÜ του μελιοý. ¼ταν πÝρασαν οι μÝρες, παραδüθηκε στο θÜνατο.
Πολλοß προσπÜθησαν να εξηγÞσουν το λüγο, που χÜθηκαν τα Ýργα του Δημüκριτου. ¢λλοι απÝδωσαν την απþλεια στην τýχη, Üλλοι στους Επικοýρειους, οι οποßοι θα ωφελοýνταν απü την απþλεια του Ýργου του Δημüκριτου, καθþς μ’ αυτüν τον τρüπο δε θα Þταν πια φανερÞ η Ýλλειψη πρωτοτυπßας της θεωρßας τους. ¢λλοι θεþρησαν την απþλεια συνÝπεια της κακÞς φÞμης που εßχε ο Δημüκριτος ως πρüδρομος των Επικουρεßων. Η τρßτη εκδοχÞ φαßνεται πλησιÝστερη στην αλÞθεια, αφοý ως γνωστüν χÜθηκε και το Ýργο των ßδιων των Επικουρεßων.
Το αδιαßρετο του ατüμου: Μια απü τις βασικÝς ιδιüτητες που αποδßδονται στα Üτομα εßναι η μη διαιρετüτητα τους. ¢λλωστε η λÝξη Ü-τομο αυτü σημαßνει, δηλαδÞ κÜτι το οποßο δεν επιδÝχεται τομÞ, διαßρεση. Το μη διαιρετü των ατüμων αποτελεß αναγκαßα συνθÞκη για τη διατÞρηση της αιωνιüτητας της ýπαρξÞς τους: αν τÝμνονταν, θα διαιροýνταν σε Üλλα σþματα, επομÝνως θα Ýπαυαν να υπÜρχουν. ¢ρα η μη διαιρετüτητα των ατüμων εßναι και αυτÞ που τα καθιστÜ πρωταρχικÜ σωματßδια της δομÞς του κüσμου. Με τον üρο λοιπüν ατομικÞ θεωρßα εννοεßται στη φυσικÞ και στη φιλοσοφßα η θεωρßα που υποστηρßζει üτι η ýλη, Üρα και ο κüσμος, συγκροτεßται απü στοιχειþδη αδιÜσπαστα σωματßδια.
ΣυγκεκριμÝνα υποστηρßζει πως υπÜρχουν αμÝτρητα εßδη ατüμων (στρογγυλÜ, λεßα, με σχÞμα ακανüνιστο Þ στραβü). Κι επειδÞ εßναι τüσα πολλÜ κα διαφορετικÜ μεταξý τους μποροýν να σχηματßσουν αμÝτρητα διαφορετικÜ πρÜγματα .Εßναι üμως üλα τους αιþνια και αναλλοßωτα και δεν τεμαχßζονται .Το απειροελÜχιστο και αδιαßρετο μüριο της ýλης ονομÜζεται Üτομο ,το Üτομο και το κενü εßναι τα μüνα σταθερÜ καθþς üλα τα υπüλοιπα μεταβÜλλονται ανÜλογα με την κατÜσταση και τη φýση των εξωτερικþν επιδρÜσεων και αντεπιδρÜσεων. Το κενü θεωρεßται υπαρκτü και δεν εßναι απλÜ Ýνας χþρος που βρßσκονται τα Üτομα αλλÜ μια σýνθετη κι υπαρκτÞ οντüτητα
Η παραπÜνω θεωρßα που διατυπþθηκε απü το Δημüκριτο και το δÜσκαλü του Λεýκιππο δεν προηγÞθηκε της εποχÞς της αλλÜ η ανθρωπüτητα καθυστÝρησε μερικÝς χιλιÜδες χρüνια καθþς ακολοýθησαν η ηθικÞ δεισιδαιμονßα των σωκρατικþν φιλοσüφων, η καταστροφÞ της βιβλιοθÞκης της ΑλεξÜνδρειας και μετÝπειτα ο συντηρητισμüς του χριστιανικοý ιερατεßου. Ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος διασþζει τη βεβαßωση πως ο ανþνυμος φιλüσοφος που αναφÝρεται στο διÜλογο Αντερασται (αποδßδεται στον ΠλÜτωνα) εßναι ο Δημüκριτος. Εκεß, σημειþνεται:
"Ην ως αληθþς εν φιλοσοφßα πÝνταθλος τα γαρ φυσικÜ και τα ηθικÜ, αλλÜ και τα μαθηματικÜ και τους εγκυκλßους λüγους και περß τεχνþν πÜσαν εßχεν εμπειρßαν".
Στη φιλοσοφßα του Þτανε "πενταθλητÞς": ασχολÞθηκε με πολλοýς κλÜδους (φυσικÞ, ηθικÞ, μαθηματικÜ κ.Ü.). Σ’ αυτüν ανÞκει η φρÜση: "η λÝξη εßναι η σκιÜ της πρÜξης". ¹ταν τüσο φυγüπονος, που κλεινüτανε σ' Ýνα δωμÜτιο, στον κÞπο του σπιτιοý του. ΥπÞρξε οπαδüς των πυθαγορεßων δογμÜτων (ζηλωτÞς γεγονÝναι των Πυθαγορικþν) κι ο ßδιος εξÝφραζε το θαυμασμü του για τον Πυθαγüρα, που ενδεχομÝνως μαθÞτευσε. ΣυνÞθιζε να εξετÜζει τις ιδÝες του με λεπτομÝρεια, απομονωμÝνος (ερημÜζων),και μερικÝς φορÝς σýχναζε στο νεκροταφεßο (ενßοτε και τοις τÜφοις ενδιατρßβων)!
Αν κρßνουμε απü τον αριθμü των Ýργων του Δημüκριτου, η συγγραφικÞ του δραστηριüτητα πρÝπει να εκτεινüταν σε μια μεγÜλη χρονικÞ περßοδο. Δεν μποροýμε, ωστüσο, να αποδþσουμε διαφορετικÜ Ýργα σε διαφορετικÝς περιüδους της ζωÞς του, αφοý κανÝνα απ’ αυτÜ τα Ýργα δε σþθηκε ακÝραιο. Το ýφος του Δημüκριτου επαινοýνταν πολý στην αρχαιüτητα και αξιολογοýνταν στο ßδιο επßπεδο μ' αυτü του ΠλÜτωνα και του ΑριστοτÝλη. ¹τανε ποιητικü, αν κι üχι σε στßχο, γοργü και με διαυγÞ εκφραστικÜ μÝσα, διακρινüταν για τη μορφικÞ του τελειüτητα, την εýστοχη χρÞση των λÝξεων και τη σαφÞνεια. Απü τον τερÜστιο üγκο των γραπτþν του σþζονται ελÜχιστα αποσπÜσματα, κυρßως ηθικοý περιεχομÝνου, τα οποßα ανευρßσκονται σε μεταγενÝστερους συγγραφεßς ως παραθÝματα Þ παραφρÜσεις.
Κýριες πηγÝς μας για τη φιλοσοφßα του εßναι ο ΑριστοτÝλης, ο Θεüφραστος, ο ΣÝξτος ο Εμπειρικüς, ο ΑλÝξανδρος απü την ΑφροδισιÜδα, ο ΙωÜννης Φιλüπονος, ο Σιμπλßκιος. Οι ερμηνεßες της φιλοσοφßας του Δημüκριτου, οι οποßες δßνονται απ' αυτοýς τους συγγραφεßς, αποτελοýν οδηγü και για τη σýγχρονη Ýρευνα. Η τελευταßα πρÝπει πÜντα να εßναι προσεκτικÞ κυρßως στην περßπτωση του ΑριστοτÝλη (και των σχολιαστþν του), αφοý ο τελευταßος Ýχει την τÜση να παρουσιÜζει τις απüψεις των προγενεστÝρων του φιλοσüφων μÝσα απü το πρßσμα της δικÞς του τελολογικÞς φιλοσοφßας.
Δυστυχþς κανÝνα Ýργο των προσωκρατικþν φιλοσüφων δεν σþζεται ακÝραιο. ¸χουμε πληροφορßες γι' αυτοýς στα Üμεσα παραθÝματα, σε αρχαßους συγγραφεßς απü τον ΠλÜτωνα μÝχρι και τους üψιμους Βυζαντινοýς και στις μαρτυρßες, τις Ýμμεσες δηλαδÞ αναφορÝς. Η πρþτη εκτενÞς δοξογραφικÞ αναφορÜ απαντÜ στα ΜετÜ τÜ φυσικÜ 1, 3-10 του ΑριστοτÝλη, üπου και τßθεται το πρüβλημα των πρþτων αρχþν. Αυτοý του εßδους η συστηματικÞ ιστορßα της φιλοσοφßας συνεχßστηκε στο χαμÝνο Ýργο του Θεüφραστου Φυσικῶν Δüξαι. Εκεßνος που ανασýνθεσε το Ýργο του ΘεοφρÜστου και κατηγοριοποßησε πρþτος üλα τα αποσπÜσματα των προσωκρατικþν, Þταν ο Hermann Diels στο Ýργο του Die Fragmente der Vorsokratiker το 1903. Οι εκδüσεις του συγγρÜμματος ανανεþνονταν, σημαντικüτερη εκ των οποßων εßναι αυτÞ του φιλολüγου Walter Kranz το 1952.
Απü τα αποδιδüμενα στο Δημüκριτο Ýργα εßναι σχεδüν βÝβαιο üτι ο ΜÝγας ΔιÜκοσμος Þταν στη πραγματικüτητα Ýργο του Λεýκιππου. Η πληροφορßα αυτÞ προÝρχεται απü την ΠεριπατητικÞ ΣχολÞ και μπορεß να θεωρηθεß Ýγκυρη, αφοý Ýχει την αφετηρßα της στις ειδικÝς πραγματεßες για το Δημüκριτο, που συνÝταξαν τüσο ο ΑριστοτÝλης üσο και ο Θεüφραστος. Στον Λεýκιππο αποδßδεται απü τον ΑÝτιο κι Ýνα Üλλο Ýργο, το Περß Νου. Δεν Ýχουμε λüγους να αμφιβÜλλουμε γι' αυτÞ τη πληροφορßα. Το περιεχüμενο του Ýργου μπορεß να αποτελοýσε μια επßθεση κατÜ της αναξαγüρειας θεωρßας για το Νου που διακοσμεß τα πρÜγματα.
Στον ΑριστοτÝλη (Μετ. Α4, 985b 4 (DK 67a 6)) διαβÜζουμε, πως ο Λεýκιππος κι ο Δημüκριτος υποστηρßζουν, üτι τα στοιχεßα εßναι το πλÞρες και το κενü, αποκαλþντας τα αντßστοιχα ὄν και μÞ ὄν. το ὄν εßναι γεμÜτο και στερεü, το μÞ ὄν Üδειο και αραιü. ΕπειδÞ, üπως λÝνε, το κενü υπÜρχει üσο και το σþμα, γι' αυτü το μÞ ὄν υπÜρχει üσο και το ὄν. ΑυτÜ τα δýο εßναι οι υλικÝς αιτßες των υπαρκτþν πραγμÜτων. ¼πως ακριβþς Üλλοι λÝνε, πως η υποκειμενικÞ ουσßα εßναι προúüν της συμπýκνωσης και της αραßωσης üπως ο ΑναξιμÝνης, Ýτσι και ο Λεýκιππος και ο Δημüκριτος λÝνε, üτι οι αιτßες των Üλλων πραγμÜτων εßναι οι διαφορÝς στα στοιχεßα τους. Και αυτÝς εßναι: το σχÞμα, η διÜταξη και η θÝση. Το ὄν διαφÝρει μüνο στο ρυθμü, στην επαφÞ και στην τροπÞ. Απü αυτÜ ο ρυθμüς εßναι το σχÞμα, η επαφÞ η διÜταξη και η τροπÞ η θÝση. Γιατß ,üπως χαρακτηριστικÜ αναφÝρει ο ΑριστοτÝλης, το Α διαφÝρει απü το Ν στο σχÞμα, το ΑΝ απü το ΝΑ στη διÜταξη και το Ζ απü το Ν στη θÝση.
Για να καταλÞξουμε στην ΑτομικÞ Θεωρßα αξßζει να διαβÜσουμε και το απüσπασμα απü τον Σιμπλßκιο (Περß Οὐρανοῦ 242,18 (DK 67a 14)): Αυτοß (δηλαδÞ ο Λεýκιππος, ο Δημüκριτος κι ο Επßκουρος) Ýλεγαν, üτι οι πρþτες αρχÝς των üντων εßναι Üπειρες στο πλÞθος και πßστευαν, üτι εßναι Üτομες και αδιαßρετες και απαθεßς, επειδÞ εßναι συμπαγεßς καθþς επßσης και üτι δεν Ýχουν καθüλου κενü μÝσα τους. Γιατß η διαßρεση οφεßλεται στο κενü που υπÜρχει στα σþματα. Απü τα παραπÜνω καταλÞγουμε, στο üτι πραγματικü θεωρεßται αυτü που εßναι σωματικü Þ στερεü και εξισþνεται με το πλÞρες, αποκλεßοντας Ýτσι το κενü Þ τα οποιαδÞποτε μεσοδιαστÞματα. ¸τσι στο πραγματικü Ὄν του Παρμενßδη αντιπαρατßθεται το Üτομο και το κενü, δηλαδÞ αυτü που εßναι πλÞρες και στερεü πρÝπει να εßναι αδιαßρετο Þ με Üλλα λüγια Ýνα Üτομο (ετυμ: αρχ. α (στερ.) + τÝμνω). Τα Üτομα δεν γßνονται αισθητÜ απü τον Üνθρωπο, δεν εßναι ορατÜ, γιατß εßναι πολý μικρÜ. Εßναι αιþνια, αναλλοßωτα και Üφθαρτα. Εßναι Üπειρα στο πλÞθος και το σχÞμα και διασκορπισμÝνα στο Üπειρο κενü, επομÝνως οι ιδιüτητες στις οποßες διαφÝρουν ανÜμεσÜ τους εßναι το σχÞμα και τη διÜταξη. ¸τσι, üλες οι «ποιοτικÝς» διαφορÝς στα αντικεßμενα εξαρτþνται μüνο απü ποσοτικÝς διαφορÝς και διαφορÝς θÝσης και διÜταξης.
Ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος (ΙΧ, 31 (DK67a 1)) μας ενημερþνει για τη θεωρßα των ατομιστþν σχετικÜ με τη γÝνεση του κüσμου: "Ο Λεýκιππος λÝει, πως το παν εßναι Üπειρο... Ýνα μÝρος του εßναι γεμÜτο και Ýνα Üλλο Üδειο... Απü αυτü δημιουργοýνται Üπειροι κüσμοι, που διαλýονται πÜλι σ' αυτÜ τα στοιχεßα. Οι κüσμοι δημιουργοýνται με τον εξÞς τρüπο: πολλÜ σþματα, με κÜθε λογÞς σχÞματα, μετακινοýνται στο μεγÜλο κενü, αποχωρþντας απü το Üπειρο. ΑυτÜ τα σþματα συναθροßζονται και παρÜγουν μια ενιαßα δßνη, στην οποßα, συγκρουüμενα το Ýνα με το Üλλο και περιστρεφüμενα με κÜθε τρüπο, αρχßζουν να διαχωρßζονται και τα üμοια να προσεγγßζουν τα üμοια. ¼ταν, üμως, το πλÞθος τους αρχßζει να τα εμποδßζει να περιστρÝφονται ισüρροπα, τα λεπτÜ κινοýνται προς τα Ýξω, προς το κενü, σαν να περνοýν απü κüσκινο, ενþ τα υπüλοιπα παραμÝνουν μαζß και, μπλÝκοντας το Ýνα με το Üλλο, ενþνουν τις κινÞσεις τους και παρÜγουν μια πρþτη σφαιροειδÞ δομÞ. ΑυτÞ η δομÞ εßναι σαν μια μεμβρÜνη που εμπεριÝχει κÜθε λογÞς σþματα. Και καθþς αυτÜ στροβιλßζονται γýρω γýρω χÜρη στην αντßσταση του κÝντρου, η περιβÜλλουσα μεμβρÜνη γßνεται λεπτÞ, ενþ τα γειτονικÜ Üτομα εξακολουθοýν να συρρÝουν, χÜρη στην επαφÞ με τη δßνη. ¸τσι, γεννÞθηκε η Γη, καθþς τα Üτομα που εßχαν παρασυρθεß στο κÝντρο Ýμειναν üλα εκεß μαζß. Και η περιβÜλλουσα μεμβρÜνη αυξÜνεται πÜλι, καθþς τραβÜει κοντÜ της τα εξωτερικÜ σþματα. Καθþς περιστρÝφεται στη δßνη, ενσωματþνει καθετß που αγγßζει. ΜερικÜ απü αυτÜ τα σþματα που μπλÝκουν το Ýνα με το Üλλο σχηματßζουν Ýνα σýστημα που στην αρχÞ εßναι υγρü και λασπþδες, αλλÜ, καθþς περιστρÝφονται με την üλη δßνη, στεγνþνουν και Ýπειτα αναφλÝγονται, για να σχηματßσουν Ýτσι την ουσßα των ουρÜνιων σωμÜτων".
Αναλýοντας τη παραπÜνω περιγραφÞ θα Ýλεγε κανεßς, πως η δημιουργßα του κüσμου χωρßζεται σε φÜσεις: πρþτα Ýνα μεγÜλο Üθροισμα ατüμων απομονþνεται σε Ýνα μεγÜλο τμÞμα κενοý. ¸πειτα τα Üτομα σχηματßζουν δßνη, δηλαδÞ κßνηση. Η δρÜση της δßνης κÜνει τα üμοια Üτομα να τεßνουν προς τα üμοια. Τα μεγαλýτερα Üτομα συγκεντρþνονται στο κÝντρο, ενþ τα μικρüτερα σπρþχνονται προς τα Ýξω. Το σýνολο τυλßγει Ýνα εßδος μεμβρÜνης Þ χιτþνα, μÝσα στην οποßα τα Üτομα Ýρχονται σε επαφÞ με την περιστρεφüμενη μÜζα. Λüγω της ταχýτητας της περιστροφÞς ορισμÝνα απü αυτÜ αναφλÝγονται και Ýτσι σχηματßζουν τα ουρÜνια σþματα, ενþ η γη σχηματßζεται απü τα ογκωδÝστερα Üτομα που βρßσκονται στο κÝντρο. Οι ατομικοß φιλüσοφοι θεωροýσαν, üτι το σχÞμα της γης εßναι επßπεδο και υποστÞριζαν μÜλιστα, πως Ýγερνε προς τα κÜτω, δηλαδÞ προς τον Νüτο. ΡιζοσπαστικÞ στην αρχαßα ελληνικÞ σκÝψη εßναι η εισαγωγÞ της Ýννοιας των αναρßθμητων κüσμων. Οι ατομικοß εßναι οι πρþτοι στοχαστÝς, στους οποßους με απüλυτη βεβαιüτητα αποδßδουμε την ιδÝα των Üπειρων κüσμων, που γεννιοýνται και πεθαßνουν σε üλην την Ýκταση του κενοý. Αφοý, λοιπüν, υπÜρχουν αναρßθμητα Üτομα και Ýνα Üπειρο κενü, δεν υπÜρχει λüγος γιατß να σχηματßστηκε μüνον Ýνας τÝτοιος κüσμος.
Ἐν βυθῷ γÜρ ἡ ἀλÞθεια. Σε αυτÞν τη φρÜση στηρßζεται ουσιαστικÜ üλο το ηθικü οικοδüμημα του Δημοκρßτου. Ο ατομικüς φιλüσοφος ξεκινÜ απü τον Παρμενßδη. Με κοινÜ στοιχεßα την καχυποψßα απÝναντι στην αξιοπιστßα των αισθÞσεων, την προτεραιüτητα της νοητικÞς οδοý και την βεβαιüτητα, üτι αυτü που υπÜρχει πραγματικÜ εßναι αμετÜβλητο, καταλÞγει στο συμπÝρασμα, üτι üλα üσα αντιλαμβανüμαστε εßναι μüνο κατÜ συνθÞκη αληθινÜ. Η μüνη, αξιüπιστη -γνÞσια, üπως την ονομÜζει ο ßδιος- γνþση εßναι αυτÞ που προσλαμβÜνεται μÝσω της Νüησης, διαφορετικÜ εκεßνη που προσλαμβÜνεται μÝσω των αισθÞσεων θεωρεßται σκοτεινÞ. ¼ντας, λοιπüν, φυσιοκρÜτης ο Δημüκριτος υποστηρßζει, πως συμβατικÜ υπÜρχει το γλυκü, το πικρü, το θερμü, το ψυχρü, το χρþμα. Στην πραγματικüτητα υπÜρχουν μüνο τα Üτομα και το κενü., τονßζοντας την αναßρεση της γνþσης μÝσω των αισθÞσεων ως αποκýημα της φαντασßας του ανθρþπου. ¼σον αφορÜ στη γλþσσα, οι απüψεις του συμπßπτουν με εκεßνες του σοφιστÞ Πρωταγüρα: Η γλþσσα εßναι προúüν συμφωνßας των ανθρþπων για την επιτυχÞ επικοινωνßα μεταξý τους και δεν αποτελεß φýσει χαρακτηριστικü του ανθρþπου.
Ἀνθρωπος εὐθυμßη γßνεται μετριüτητι τÝρψιος καß βßου συμμετρßη. Τα δÝ ἐλλεßποντα και ὑπερβÜλλοντα μεταπßπτειν φιλεῖ καß μεγÜλας κινησßας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ. ΒασικÞ επιδßωξη της ζωÞς για τον Δημüκριτο εßναι η ευθυμßα, που περιλαμβÜνει ψυχικÞ γαλÞνη και σταθερüτητα. Οι Üνθρωποι δεν ευτυχοýν με τα σωματικÜ αγαθÜ, οýτε με τα χρÞματα, αλλÜ με την ορθÞ σκÝψη και την πολυμÜθεια. Σημαντικü στοιχεßο στην ηθικÞ του φιλοσοφßα εßναι η επÜρκεια: κανεßς πρÝπει να εßναι ευτυχισμÝνος με üσα Ýχει. Η οργÜνωση της ζωÞς πρÝπει να διÝπεται απü το μÝτρο. ¼που υπÜρχει υπερβολÞ Þ Ýλλειψη συντελοýνται μεταπτþσεις και προκαλοýνται απüτομες συγκινÞσεις στην ψυχÞ. Η εσωτερικÞ γαλÞνη εßναι συνυφασμÝνη με την απαλλαγÞ απü Ýντονες αλλαγÝς στη διÜθεση. Αγαθü για τον Δημüκριτο δεν εßναι το να μην αδικοýμε, αλλÜ το να μην θÝλουμε να αδικÞσουμε. Ως προς την ψυχÞ, αυτÞ μοιÜζει με το πυρ και εßναι ü,τι ευγενÝστερο και θεßο υπÜρχει στο σþμα. ¼ντας, üμως, üπως αναφÝρθηκε πιο πÜνω φυσιοκρÜτης, ο Δημüκριτος δεν πιστεýει στην αθανασßα της ψυχÞς, αλλÜ αντßθετα τη θεωρεß φθαρτÞ.
Στον πολιτικü τομÝα ο Δημüκριτος υποστÞριζε σχεδüν ü,τι και ο ΑριστοτÝλης στα ΠολιτικÜ του σχετικÜ με τη κυριαρχßα του ΔÞμου. Τα ζητÞματα της πüλης θεωροýνται σπουδαιüτερα απü τα Üλλα, καθþς üταν καταστρÝφεται αυτÞ, καταστρÝφονται τα πÜντα. Η πεßνα στο δημοκρατικü πολßτευμα εßναι πÜντοτε προτιμüτερη απü την ευδαιμονßα των δυναστικþν πολιτευμÜτων, üσο η δουλεßα απü την ελευθερßα. Γι' αυτü και πρÝπει η επιλογÞ των αρχüντων να γßνεται βÜσει των προσüντων τους, þστε να κυβερνοýν οι Üριστοι και οι συνετοß. Μüνον Ýτσι θα ευτυχÞσει μια πüλη, κÜτι το οποßο συνεπÜγεται και με την ευτυχßα των ßδιων της των πολιτþν, τüσο ατομικÜ üσο και στο σýνολü της.
Απü πολλÝς απüψεις ο ατομισμüς εßναι η κορωνßδα της ελληνικÞς φιλοσοφßας πριν απü τον ΠλÜτωνα. ΕκπλÞρωσε τον απþτερο σκοπü του ιωνικοý υλικοý μονισμοý, κüβοντας τον γüρδιο δεσμü της ελεατικÞς κριτικÞς. ¼σα και αν χρωστοýσε üχι μüνο στον Παρμενßδη, τον ΖÞνωνα και τον ΜÝλισσο, αλλÜ και στα πλουραλιστικÜ συστÞματα του ΕμπεδοκλÞ και του Αναξαγüρα, ο ατομισμüς δεν Þταν μια εκλεκτικÞ φιλοσοφßα, üπως εκεßνη του ΔιογÝνη ΑπολλωνιÜτη. ¹ταν ουσιαστικÜ μια καινοýρια σýλληψη, που την επεξεργÜστηκε διεξοδικÜ και επιδÝξια ο Δημüκριτος και που, περνþντας στον Επßκουρο και το ΛουκρÞτιο, επρüκειτο να παßξει σημαντικü ρüλο στην ελληνικÞ σκÝψη, ακüμα και μετÜ τον ΠλÜτωνα και τον ΑριστοτÝλη. ΤÝλος, Ýδωσε Ýνα ερÝθισμα για την ανÜπτυξη της σýγχρονης ατομικÞς θεωρßας -που üμως εßναι ολüτελα διαφορετικÞ στην αληθινÞ της φýση και στα κßνητρÜ της.
ΕΡΓΑ:
¼πως για τη ζωÞ, το ßδιο και για τα Ýργα του, δεν εßμαστε σßγουροι για τßποτε. ΚατÜ Σουßδα: "γνÞσια δε αυτοý βιβλßα εßσι δýο, ο τε ΜÝγας διÜκοσμος και το Περß φýσεως κüσμου. ¸γραψε δε και επιστολÜς". Ο ΔιογÝνης ΛÝρτιος αντßθετα αναφÝρει χλογßες, üπως Ýκανε και για τα Ýργα του ΠλÜτωνα. ΑυτÜ που εßχε υπüψη του ο Θρασýλος πρÝπει να Þταν περßπου 50. Εμεßς Ýχουμε τους τßτλους κοντÜ 70 Ýργων. Δυστυχþς δεν σþθηκε κανÝνα Ýργο του. ¸χουμε μερικÜ μüνο αποσπÜσματα που μας διασþζουν οι αρχαßοι συγγραφεßς. Ο ΛαÝρτιος, με βÜση τη κατÜταξη του Θρασýλου, αναφÝρει:
α. ΗθικÜ Ýργα:
Ι 1. Πυθαγüρης
2. Περß της του σοφοý διαθÝσεως
3. Περß των εν ¢ιδου
ΙΙ. 1. Περß ανδραγαθßας Þ περß αρετÞς
2. Αμαλθεßης κÝρας
3. Περß ευθυμßης
4. ΥπομνημÜτων ηθικþν.
β.ΦυσικÜ Ýργα:
ΙΙΙ. 1. ΜÝγας διÜκοσμος
2. Μικρüς διÜκοσμος
3. Κοσμογραφßη.
4. Περß των πλανητþν
IV. 1. Περß φýσεως πρþτον
2. Περß ανθρþπου φýσεως δεýτερον
3. Περß νοý
4. Περß αισθÞσεων
V. 1. Περß χυμþν
2. Περß χροþν
3. Περß των διαφερüντων ρυσμþν
4. Περß αμειψιρυσμιþν
VI, 1. ΚρατυντÞρια
2. Περß ειδþλων Þ περß προνοßας
3. Περß λογικþν κανþν α β γ
γ. Ασýντακτα Ýργα:
1. Αιτßαι ουρÜνιαι
2. Αιτßαι αÝριοι
3. Αιτßαι επßπεδοι
4. Αιτßαι περß πυρüς και των εν πυρß
5. Αιτßαι περß φωνþν
6. Αιτßαι περß σπερμÜτων και φυτþν και καρπþν
7. Αιτßαι περß ζþιων α β γ
8. Αιτßαι σýμμικτοι, Περß της λßθου.
δ. ΜαθηματικÜ Ýργα:
VII. 1. Περß διαφορÞς γνþμης Þ περß ψαýσιος κýκλου και σφαßρης
2. Περß γεωμετρßης
3. Γεωμετρικþν
4. Αριθμοß
VIII. 1. Περß αλüγων γραμμþν και ναστþν α β
2. ΕκπετÜσματα
3. ΜÝγας ενιαυτüς Þ Αστρονομßη, παρÜπηγμα
4. ¢μιλλα κλεψýδραι
IX. 1. Ουρανογραφßη
2.Γεωγραφßη
3. Πολογραφßη
4. Ακτινογραφßη
ε. ΜουσικÜ Ýργα:
X. 1. Περß ρυθμþν και αρμονßης
2. Περß ποιÞσιος
3. Περß καλλοσýνης επÝων
4. Περß ευφþνων και δυσφþνων γραμμÜτων
XI. 1. Περß ΟμÞρου Þ Ορθοεπεßης και γλωσσÝων
2. Περß αοιδÞς
3. Περß ρημÜτων
4. Ονομαστικþν
στ. ΤεχνικÜ Ýργα:
XII. 1. Πρüγνωσις
2. Περß διαßτης Þ διαιτητικüν
3. ΙατρικÞ γνþμη
4. Αιτßαι περß ακαιριþν και επικαιριþν
XIII. 1. Περß γεωργßης Þ Γεωμετρικüν
2. Περß Ζωγραφßης
3. Τακτικüν
4. Οπλομαχικüν
z. ΥπομνÞματα
1. Περß των εν Βαβυλþνι ιερþν γραμμÜτων
2. Περß των εν Μερüηι
3. Ωκεανοý περßπλους
4. Περß ιστορßης
5. Χαλδαúκüς λüγος
6. Φρýγιος λüγος
7. Περß πυρετοý και των απü νüσου βησσüντων
8. ΝομικÜ αßτια
9. ΧερνικÜ Þ προβλÞματα
Απü την αναφορÜ των τßτλων και μüνο φαßνεται ο πλοýτος κι η ευρýτητα ενδιαφερüντων του και δικαιολογεßται γιατß αποκλÞθηκε "πÝνταθλος της φιλοσοφßας". Ο ΧÝρμαν Ντιλς ,στο βιβλßο του Τα ΑποσπÜσματα Των Προσωκρατικþν, τ. 2ος, συγκÝντρωσε üλα τα αποσπÜσματα που παραθÝτουν αρχαßοι συγγραφεßς για τη ζωÞ και το Ýργο του Δημüκριτου, καθþς και τα αποσπÜσματα απü Ýργα του ßδιου. Απü τα 300 αποσπÜσματα που αποδßδονται στον Αβδηρßτη σοφü τα περισσüτερα εßναι ηθικÜ. Απü τους συγχρüνους του, ο ΠλÜτωνας üχι μüνο αποσπÜσματα δεν παραθÝτει, αλλÜ οýτε το üνομα του Δημüκριτου αναφÝρει. Αντßθετα, ο ΑριστοτÝλης -που τον θαυμÜζει κι ο ßδιος προερχüταν απü τη βüρεια ΕλλÜδα, τα ΣτÜγιρα της ΧαλκιδικÞς- παραθÝτει πÜμπολλα αποσπÜσματα απü τα Ýργα του και σημειþνει: "ΜοιÜζει να φρüντισε για üλα τα θÝματα με προβλÞματα". ΑσχολÞθηκε με üλους τους τομεßς και δημιοýργησε μια θεωρßα για üλα τα επßπεδα της πραγματικüτητας, εßναι ο πρþτος που διατýπωσε σýστημα στη φιλοσοφßα.
ΡΗΤΑ:
Φοβερü να σε κυβερνÜ χειρüτερος.
Να διδÜσκεις τα πιο σýγχρονα.
ΖωÞ χωρßς γιορτÝς, μακρýς δρüμος χωρßς πανδοχεßο.
Οι Üνθρωποι Ýπλασαν το εßδωλο της τýχης, ως πρüφαση και δικαιολογßα για την δικÞ τους αβουλßα. Γιατß σπÜνια μÜχεται η τýχη με τη φρüνηση, ενþ, στις περισσüτερες περιπτþσεις, η συνετÞ διορατικüτητα κατευθýνει τη ζωÞ.
ΛÜθε βιþσας.
Ο χειρüτερος τρüπος για την ανατροφÞ των νÝων εßναι το να τους δßνονται üλες οι ευκολßες. Γιατß η ευκολßα γεννÜ τις ηδονÝς κι απ' αυτÝς προÝρχεται κÜθε κακοÞθεια.
Οι Üνθρωποι επινüησαν τη φανταστικÞ μορφÞ της τýχης, για να δικαιολογοýνε τις αποτυχßες που οφεßλονται στην απερισκεψßα τους.
Η μÜθηση σ' üσους ευτυχοýν εßναι στολßδι και σ' üσους ατυχοýν εßναι καταφýγιο.
Η ευδαιμονßα δε βρßσκεται οýτε στα κοπÜδια οýτε στο χρυσÜφι, μα στη ψυχÞ που ‘ναι κατοικßα του Θεοý.
Ο πατÝρας εßναι το καλλßτερο παρÜδειγμα για τα παιδιÜ του.
ΠρÝπει κανεßς ν' ασκεß τη βαθιÜ και πλατιÜ σκÝψη κι üχι τη πολυμÜθεια.
¼ταν λησμονεß κανεßς τα λÜθη του, γßνεται θρασýς.
ΜικρÝς ευεργεσßες, αν δοθοýν στη κατÜλληλη στιγμÞ, κÜνουνε την εντýπωση πιο μεγÜλη.
Η τüλμη εßναι η αρχÞ της δρÜσης.
Εκεßνος που σε επαινεß για κÜτι που δεν Ýχεις, επιθυμεß να σου αποσπÜσει εκεßνο που 'χεις.
Καλλßτερα να ξεσκεπÜζεις τα δικÜ σου λÜθη, παρÜ των Üλλων.
Οι περισσüτεροι γßνονται καλοß στην πορεßα της ζωÞς, παρÜ απü τη φýση.
Καλü δεν εßναι το να μην αδικεßς, αλλÜ να μη θÝλεις να αδικεßς.
Η δüξα κι ο πλοýτος, χωρßς σýνεση, δεν εßναι πρÜγματα ασφαλÞ.
¼που η αρετÞ δεν εκτιμÜται, εκεß η κακßα μιλÜει ελεýθερα.
Δýο μορφÝς γνþσης υπÜρχουν, η μßα εßναι γνÞσια, η Üλλη ασαφÞς και σκοτεινÞ. Στη σκοτεινÞ ανÞκουν üλα τα παρακÜτω: ü,τι βλÝπουμε, ü,τι ακοýμε, ü,τι μυρßζουμε, ü,τι γευüμαστε, ü,τι αγγßζουμε. Η Üλλη μορφÞ γνþσης εßναι η γνÞσια, που εßναι ξεχωριστÞ απü την πρþτη. ¼ταν η σκοτεινÞ γνþση δε μπορεß πια οýτε να βλÝπει στα μικρüτερα οýτε να ακοýει οýτε να αντιλαμβÜνεται οσμÝς οýτε να αισθÜνεται γεýση οýτε να αισθÜνεται με την αφÞ, αλλÜ χρειÜζεται να ερευνηθεß κÜτι πιο λεπτü, τüτε εμφανßζεται η γνÞσια, που Ýχει Ýνα λεπτüτερο üργανο, για να καταλÜβει κÜτι.
Στη πραγματικüτητα δεν καταλαβαßνουμε τßποτα σταθερü, αλλÜ μüνο ü,τι μεταβÜλλεται ανÜλογα με την κατÜσταση του σþματος και τη φýση των εξωτερικþν επιδρÜσεων και των αντεπιδρÜσεων που προÝρχονται μÝσα απü τους ßδιους. Στη συμβατικÞ μας καθημερινÞ γλþσσα μιλÜμε για γλυκü, πικρü, θερμü, ψυχρü, για χρþματα ενþ στην πραγματικüτητα υπÜρχουν μüνο Üτομα και κενü.
Μερικοß Üνθρωποι χωρßς να γνωρßζουν τη διÜλυση της θνητÞς φýσης μας Ýχουν üμως γνþση της δυστυχßας που επικρατεß στη ζωÞ περνοýν το χρüνο τους αυτÞς της ζωÞς μÝσα σε ταραχÝς, φüβους και ταλαιπωρßα πλÜθοντας ψεýτικα παραμýθια για το μετÜ το τÝλος της ζωÞς τους χρüνο.
Καλλßτερος σýμβουλος για την αρετÞ αποδεικνýεται εκεßνος που χρησιμοποιεß τη συμβουλÞ και την πειθþ παρÜ εκεßνος που χρησιμοποιεß το νüμο και τον εξαναγκασμü. Γιατß εßναι φυσικü να κÜνει κρυφÜ το κακü αυτüς που κρατÞθηκε μακριÜ απü την αδικßα με το φüβο του νüμου, ενþ αυτüς που οδηγÞθηκε στο σωστü με την πειθþ δεν εßναι φυσικü οýτε κρυφÜ οýτε φανερÜ να κÜνει κÜτι ανÜρμοστο. Γι? αυτü, αν κÜποιος κÜνει το σωστü κÜτω απü το φως της σýνεσης και της γνþσης, γßνεται γενναßος και ταυτüχρονα Üνθρωπος με ευθυκρισßα.
ΥπÜρχουν και νÝοι μυαλωμÝνοι και γÝροι Üμυαλοι, τη σωστÞ σκÝψη δεν τη διδÜσκει ο χρüνος, αλλÜ η αγωγÞ στον κατÜλληλο καιρü κι εκλεκτÞ φýση.
Οι Üνθρωποι ζητοýν την υγεßα απü τους θεοýς με προσευχÝς, χωρßς να γνωρßζουν üτι Ýχουν μÝσα τους τη δýναμη της, κÜνοντας μÜλιστα τα αντßθετα με την αμετρßα τους, γßνονται οι ßδιοι προδüτες της υγεßας τους με τις υπερβολικÝς επιθυμßες τους.
Η ευτυχßα κι η δυστυχßα εßναι της ψυχÞς
ΣκÝφτεται σωστÜ αυτüς που δε λυπÜται για üσα δεν Ýχει, αλλÜ που χαßρεται για üσα Ýχει.
Απü τα ευχÜριστα, αυτÜ που μας ευχαριστοýν τα απολαμβÜνουμε σπÜνια.
Αν κανεßς ξεπερνοýσε το μÝτρο, τüτε τα πολý ευχÜριστα θα γßνονταν πολý δυσÜρεστα.
ΠρÝπει να προτιμÜμε üχι οποιαδÞποτε ηδονÞ, αλλÜ κεßνη που Ýχει σχÝση με την ομορφιÜ.
Τη μουσικÞ δεν την ξεχþρισε η ανÜγκη, αλλα προÞλθε απü Ýνα ψυχικü περßσσευμα, που υπÞρχε απü την αρχÞ.
Ο ποιητÞς üσα γρÜφει χωρßς θεúκÞ Ýμπνευση, αυτÜ εßναι χωρßς αξßα.
Του σοφοý Üνδρα κÜθε γη εßναι βατÞ. Της αγαθÞς του ψυχÞς πατρßδα εßναι ολüκληρος ο κüσμος.
Πολλοß πολυμαθεßς δεν Ýχουν νου.
Η τüλμη αρχßζει μια πρÜξη κι η τýχη την ολοκληρþνει.
Περισσüτεροι γßνονται σωστοß με την εξÜσκηση και δεν εßναι Ýτσι απü τη φýση τους.
Η αμÜθεια του δυνατüτερου γßνεται αιτßα για σφÜλμα.
Οι Üμυαλοι Ýχουν παρÜλογες ελπßδες.
¼ποιος δεν Ýχει οýτε Ýνα καλü φßλο, δεν αξßζει να ζει.
Δεν εßναι περιττü να βγÜζεις χρÞματα, μα πολý κακü εßναι να τα βγÜζεις Üδικα.
Εßναι δýσκολο να συμπερÜνεις αμÝσως τι εßναι το καθετß.
Τßποτε δεν ξÝρουμε κατευθεßαν. γιατß η αλÞθεια βρßσκεται στο βÜθος.
Μη πασχßζεις να μÜθεις το καθετß, για να μη γßνεις αμαθÞς σε üλα.
Η απλÞ σοφßα αξßζει περισσüτερο.
Η ομορφιÜ του σþματος εßναι ζωþδικη, αν δεν υπÜρχει νους.
Σπουδαßο στις συμφορÝς να σκÝφτεσαι ü,τι πρÝπει.
Οι θεοß δßνουν στους ανθρþπους üλα τα καλÜ, και παλιÜ και τþρα. Αντßθετα, üσα κακÜ και βλαβερÜ και ανþφελα Ýχουμε, αυτÜ οýτε παλιÜ οýτε τþρα τα δωρßζουν οι θεοß στους ανθρþπους, αλλÜ οι ßδιοι οι Üνθρωποι τα πλησιÜζουν, γιατß εßναι τυφλüς ο νους τους κι εßναι απερßσκεπτοι.
ΠρÝπει να ασκεßς το νου για πολλÜ, üχι τη πολυμÜθεια.
ΠρÝπει να λες αληθινÝς κουβÝντες, üχι πολλÝς.
Τα σωστÜ γνωρßζουν και με ζÞλο επιδιþκουν üσοι απü τη φýση εßναι ικανοß γι' αυτÜ.
Ο Üνθρωπος πρÝπει να παßρνει υπüψη του τοýτο τον κανüνα, üτι δεν μπορεß να πιÜσει την απüλυτη αλÞθεια.
Σε πολλÝς περιπτþσεις ο λüγος πεßθει εντονüτερα απ' ü,τι το χρυσÜφι.
ΧÜνει τον καιρü του üποιος συμβουλεýει αυτüν που φαντÜζεται πως Ýχει νου.
Πολλοß αν και δε διδÜχτηκαν τη λογικÞ, ζοýνε σýμφωνα με τη λογικÞ.
Οýτε τÝχνη οýτε σοφßα χτßζεται, αν δε μÜθεις.
¼λοι οι Üνθρωποι το ßδιο θεωροýν ως αγαθü και αληθινü. ο καθÝνας üμως διαφορετικü πρÜγμα θεωρεß ως ευχÜριστο.
Η φÞμη και ο πλοýτος χωρßς σýνεση δεν εßναι σßγουρα αποκτÞματα.
Ο Δημüκριτος Ýλεγε üτι περισσüτερο Þθελε να συλλÜβει μια αιτßα για τα πρÜγματα, παρÜ να πÜρει τη βασιλεßα των Περσþν.
Λüγος σκιÜ Ýργου.
Να μην εμπιστεýεσαι τον καθÝνα αλλÜ τους δοκιμασμÝνους. Το πρþτο εßναι ανüητο, το δεýτερο δεßχνει συνετü.
Στο σοφü Üντρα κÜθε χþρα εßναι ανοιχτÞ. πατρßδα της αγαθÞς ψυχÞς εßναι ολüκληρος ο κüσμος.
Οι ανüητοι ζουν χωρßς να χαßρονται τη ζωÞ.
Σπουδαιüτερο εßναι να σκÝφτεσαι πριν απü τις πρÜξεις παρÜ να μετανιþνεις.
Η τýχη παραθÝτει πλοýσιο τραπÝζι, η σωφροσýνη üμως üσο αρκεß για να χορτÜσουμε.
Η ευδαιμονßα δεν κατοικεß οýτε στα βοσκÞματα οýτε στο χρυσÜφι. κατοικßα της θεüτητας εßναι η ψυχÞ.
Η συνεχÞς αναβολÞ αφÞνει τις πρÜξεις ανολοκλÞρωτες.
Απατεþνες και υποκριτÝς εßναι üσοι λÝνε τα πÜντα, αλλÜ δεν πρÜττουν τßποτε.
Ο δοκιμασμÝνος και ο Üπειρος Üντρας κρßνεται üχι μüνο απü üσα κÜνει, μα και απü üσα θÝλει να κÜνει.
Εßναι πλεονεξßα να λες το καθετß, και τßποτε να μη θÝλεις να ακοýς.
Εßναι φοβερü να μιμεßσαι τους κακοýς και να μη θÝλεις τους καλοýς.
Αγαθü εßναι üχι να μην αδικεßς, αλλÜ κι οýτε να το θÝλεις.
Να αποφεýγεις τα σφÜλματα, üχι επειδÞ φοβÜσαι την τιμωρßα, αλλÜ γιατß Ýτσι οφεßλεις.
Ωραßο εßναι να εμποδßζεις αυτüν που αδικεß. αν δεν μπορεßς, τουλÜχιστον μην αδικεßς μαζß του.
¹ να εßσαι αγαθüς Þ να μιμεßσαι τον αγαθü.
Και μüνος üταν εßσαι μÞτε να λες μÞτε να κÜνεις κÜτι τιποτÝνιο. μÜθε να ντρÝπεσαι πιüτερο τον εαυτü σου παρÜ τους Üλλους.
Ο δßκαιος Ýρωτας απλÜ ποθεß το καλü.
Ο Üδικος εßναι πιο δυστυχισμÝνος απü τον αδικημÝνο.
Οι θεοß αγαποýν μονÜχα üσους εχθρεýονται την αδικßα.
ΠρÝπει πρþτα να ντρÝπεται τον εαυτü του üποιος πρÜττει Üσχημα.
Αξßζει να ευγνωμονεßς üχι αυτüν που αποβλÝπει στην ανταμοιβÞ, αλλ' αυτüν που συνειδητÜ αποφÜσισε να κÜνει το καλü.
Αντρεßος εßναι üχι μüνο üποιος νικÜ τους εχθροýς, αλλÜ και τις ηδονÝς. Μερικοß κυβερνοýν πüλεις, μα εßναι δοýλοι στις γυναßκες.
Τους üρκους που δßνουν οι κακοß ενþ βρßσκονται σε ανÜγκη, τους καταπατοýν üταν ξεφýγουν τον κßνδυνο.
¼ποιος προτιμÜ τα αγαθÜ της ψυχÞς, προτιμÜ αυτÜ που ταιριÜζουν περισσüτερο στη θεüτητα. ¼ποιος προτιμÜ τα αγαθÜ του σþματος, προτιμÜ τα ανθρþπινα.
Η μεγÜλη ευχαρßστηση δημιουργεßται üταν βλÝπεις τα ωραßα Ýργα.
¼ταν ξεχνÜς τις κακßες σου γßνεσαι θρασýς.
ΠρÝπει να διαλÝγεις üχι κÜθε ηδονÞ, μα αυτÞν που οδηγεß στο καλü.
Η ευχαρßστηση και η δυσαρÝσκεια εßναι στα σýνορα που χωρßζουν τα ωφÝλιμα απü τα βλαβερÜ.
¼ταν ο κακüς κατηγορεß, ο αγαθüς σιωπÜ.
Ο αγαθüς οδηγεßται σε Ýργα δßκαια και νüμιμα, και χαßρεται ξυπνητüς και στον ýπνο του, και Ýχει δýναμη και ζει χωρßς σκοτοýρες. ¼ποιος üμως δε λογαριÜζει το δßκιο και δεν πρÜττει üσα πρÝπει, στενοχωριÝται üταν τα βÜλει στο μυαλü του, φοβÜται και κακßζει τον εαυτü του.
¼ταν κοιμÜσαι τη μÝρα, αυτü σημαßνει Þ πως Ýχεις σωματικÝς ενοχλÞσεις Þ ψυχικÝς ανησυχßες Þ τεμπελιÜ Þ αμορφωσιÜ.
Εßδωλα καλοντυμÝνα και στολισμÝνα üμορφα στο μÜτι, εξüν χωρßς καρδιÜ.
Η συνεχÞς συναναστροφÞ με κακοýς μεγαλþνει την Ýφεση στο κακü.
Οι Üνθρωποι Ýπλασαν το εßδωλο της τýχης, για να δικαιολογοýν τη δικÞ τους αβουλßα. Γιατß σπÜνια η τýχη αντιμÜχεται τη φρüνηση. Στη ζωÞ τα περισσüτερα τα κατευθýνει η συνετÞ διορατικüτητα.
ΜικρÞ ευγνωμοσýνη με τον καιρü τρανεýει σ' üποιον τη δÝχτηκε.
Να μην υποπτεýεσαι τον καθÝνα, αλλÜ να εßσαι διακριτικüς και σταθερüς.
¢καιρες ηδονÝς γεννοýν αηδßα.
Στα ζþα αρχοντιÜ εßναι η δýναμη στο σþμα τους, ενþ στον Üνθρωπο ο ηθικüς χαρακτÞρας.
Εßναι μεγαλοψυχßα να αντιμετωπßζεις με πραüτητα κÜποιο σφÜλμα.
Η μετÜνοια για αισχρÜ πρÜγματα σþζει τη ζωÞ.
¼σοι Ýχουν κατασταλαγμÝνο χαρακτÞρα, αυτοß Ýχουν και αρμονικÞ ζωÞ.
Να μη δÝχεσαι κÜτι ευχÜριστο, αν δεν ωφελεß.
Εßναι Üσχημο να ασχολεßσαι με τα ξÝνα και να αγνοεßς τα δικÜ σου.
Η ισüτητα στο καθετß εßναι ωραßο. Η υπερβολÞ κι η Ýλλειψη δε γßνονται αποδεκτÜ.
Το συνηθισμÝνο ψÜρι δεν Ýχει αγκÜθια.
Οι Üνθρωποι θα γßνουν Ýνας κι ο Üνθρωπος θα εßναι üλοι.
Εßναι φυσικü να υποχωρεßς στο νüμο, στον Üρχοντα και στο σοφüτερο.
Να διδÜσκουμε την πολιτικÞ τÝχνη-πολý σπουδαßα-και να επιδιþκουμε τους κüπους. ¸τσι, οι Üνθρωποι κατορθþνουν τα μεγÜλα και λαμπρÜ Ýργα.
Ο νüμος θÝλει να ευεργετεß την ανθρþπινη ζωÞ, το μπορεß üμως üταν κι οι Üνθρωποι θÝλουν να ευτυχοýν. Γιατß ο νüμος δεßχνει τη δýναμÞ του σ' üποιον του υποτÜσσεται.
Η φτþχια στη δημοκρατßα εßναι τüσο προτιμüτερη απü την ευτυχßα στην τυραννßα, üσο η ελευθερßα εßναι προτιμüτερη απü τη δουλεßα.
Μια εμφýλια επανÜσταση εßναι κακü και για τις δýο μερßδες. üμοια καταστρÝφονται και νικητÝς και νικημÝνοι.
Η αρχηγßα απü τη φýση ανÞκει στον ανþτερο.
Εßναι σκληρü να εξουσιÜζει ο χειρüτερος.
Καλλßτερα να εξουσιÜζεις τους ανüητους παρÜ να εξουσιÜζουν οι ανüητοι.
ΖωÞ χωρßς γιορτÝς, δρüμος μακρýς χωρßς ξενοδοχεßο.
Η ειλικρßνεια στο λüγο εßναι δεßγμα ελευθερßας, εßναι üμως επικßνδυνο να διακρßνεις την κατÜλληλη στιγμÞ.
Οι νüμοι δε θα απαγüρευαν να ζει ο καθÝνας αυτεξοýσια, αρκεß να μην εκμεταλλευüταν ο Ýνας τον Üλλο. γιατß ο φθüνος προετοιμÜζει την επανÜσταση.
¼ποιος δεν αγαπÜ κανÝναν, κανÝνας δεν τον αγαπÜ.
Η φιλßα ενüς συνετοý εßναι δυνατüτερη απ' üλων των ανüητων η φιλßα.
Εßναι εýκολο να βρεις φßλο στην ευτυχßα, üταν üμως δυστυχεßς εßναι το πιο δýσκολο απ' üλα.
Φßλοι δεν εßναι üλοι οι συγγενεßς, αλλÜ üσοι συμφωνοýν για το ωφÝλιμο.
Η συμφωνßα στις ιδÝες δημιουργεß τη φιλßα.
Πολλοß που νομßζουν πως εßναι φßλοι, δεν εßναι. ¢λλοι, που δεν το νομßζουν, εßναι.
Η εχθρüτητα ανÜμεσα σε συγγενεßς εßναι πολý σκληρüτερη απ' την εχθρüτητα ανÜμεσα σε ξÝνους.
Πολλοß αποφεýγουν τους φßλους, üταν πÝσουν απ' τον πλοýτο στη φτþχια.
Η μüρφωση εßναι στολßδι στους ευτυχισμÝνους και καταφýγιο στους Üτυχους.
Η σωφροσýνη του πατÝρα εßναι η σπουδαιüτερη υποθÞκη για τα τÝκνα.
Το χειρüτερο απ' üλα εßναι να μεγαλþνει η νεüτητα με μεγÜλη Üνεση. γιατß η Üνεση γεννÜ τοýτες τις ευχαριστÞσεις που φÝρνουν την κακßα.
Στα νÞπια δÜσκαλος γßνεται üχι ο λüγος, αλλÜ τι συμβαßνει γýρω τους.
Παιδß, üχι Üντρα δεßχνει η αμÝτρητη επιθυμßα.
Τα λßγα λüγια εßναι στολßδι της γυναßκας. ωραßο üμως και το στολßδι τοýτο να' ναι απλü.
Η συγκÝντρωση πολλþν χρημÜτων για τα παιδιÜ εßναι πρüφαση, για να καλýπτει το φιλÜργυρο χαρακτÞρα του ο γονιüς.
ΜερικÝς φορÝς οι νÝοι Ýχουν σýνεση και οι γÝροι ανοησßα. ο χρüνος δε διδÜσκει τη σκÝψη, αλλÜ η Ýγκαιρη ανατροφÞ και η φýση.
Οι θεληματικοß κüποι σε προετοιμÜζουν να υπομÝνεις και τους ανεπιθýμητους ευκολüτερα.
Απ' ü,τι βγαßνει το καλü, βγαßνει και το κακü, μακÜρι üμως να εßμαστε μακριÜ απü το κακü. Το βαθý νερü σε πολλÜ χρησιμεýει, εßναι üμως και κακü, γιατß κρýβει τον κßνδυνο να πνιγεßς. ΕφευρÝθηκε λοιπüν κÜποιο μηχÜνημα, να διδÜσκεσαι το κολýμπι.
Οι Üνθρωποι ευδαιμονοýν με τις πολλÝς και σωστÝς σκÝψεις, üχι με τα σþματα και τα χρÞματα.
Αν δεν ποθεßς πολλÜ, πολλÜ θα σου φαßνονται τα λßγα, γιατß και μικρÞ üρεξη ακüμη δημιουργεß φτþχια δυνατÞ üσο κι ο πλοýτος.
ΕυτυχισμÝνος üποιος ικανοποιεßται με μετρημÝνα πρÜγματα, δυστυχισμÝνος üποιος στενοχωριÝται για πολλÜ.
Οι Ýντονες επιθυμßες για κÜτι τυφλþνουν την ψυχÞ και δε βλÝπει τßποτε Üλλο.
¼ποιος υποκýπτει μπροστÜ στα χρÞματα δεν μπορεß να εßναι δßκαιος.
Ο πüθος χρημÜτων, αν δεν τον σταματÜ η απληστßα, εßναι χειρüτερος απü την Ýσχατη φτþχια πολλþν, οι μεγÜλοι πüθοι γεννοýν μεγÜλη φτþχια.
Πλοýτος που αποχτÞθηκε απü κακÞ εργασßα δεßχνει ολοφÜνερη τη ντροπÞ.
Καλüγνωμος üποιος δε λυπÜται για üσα δεν κατÝχει, αλλÜ χαßρεται για üσα Ýχει.
Ελπßζοντας κακü κÝρδος αρχßζεις να ζημιþνεις.
Τα κακÜ κÝρδη ζημιþνουν την αρετÞ.
Ο Δημüκριτος Ýλεγε üτι το να ζεις χωρßς φρüνηση, σýνεση και ηθικÞ: δεν εßναι κακÞ ζωÞ, αλλÜ Ýνας μακροχρüνιος θÜνατος.
Δυνατüτερες εßναι οι ελπßδες των μορφωμÝνων παρÜ ο πλοýτος των αμαθþν.
Οι λογικοß Ýχουν πραγματοποιÞσιμες ελπßδες, ενþ οι ελπßδες των ανüητων εßναι απραγματοποßητες.
Να επιδιþκεις Ýργα και πρÜξεις αρετÞς, üχι λüγια.
Οι ανüητοι βÜζουν μυαλü σαν δυστυχÞσουν.
Πολλοß πρÜττουν τα χειρüτερα μα λÝνε τα καλýτερα.
¼σοι επαινοýν υιοýς ανüητους πολý τους βλÜπτουν.
Καλλßτερα Üλλος να σ' επαινεß παρÜ να επαινεßσαι μüνος σου.
Σπουδαιüτερο να κρßνεις τα δικÜ σου σφÜλματα παρÜ τα ξÝνα.
Ο συνεχÞς κüπος γßνεται ελαφρüτερος με τη συνÞθεια.
Οι Üνθρωποι την þρα που αποφεýγουν το θÜνατο τον επιδιþκουν.
