ΚÜθε καλü και κÜθε κακü βρßσκεται στην αßσθηση,
ενþ θÜνατος εßναι στÝρηση της αßσθησης.
Βιογραφικü
Ο Επßκουρος του ΝεοκλÝους ο ΓαργÞττιος (ΣÜμος, 341 π.Χ. - ΑθÞνα, 270 π.Χ.) Þταν αρχαßος ¸λληνας φιλüσοφος. ºδρυσε δικÞ του φιλοσοφικÞ σχολÞ, τον ΚÞπο του Επßκουρου, που εßναι απü τις γνωστüτερες σχολÝς της ελληνικÞς φιλοσοφßας. ¹τανε 15 χρüνια νεþτερος απü τον ΜÝγα ΑλÝξανδρο και γεννÞθηκε 7 μετÜ απü το θÜνατο του ΠλÜτωνα. Τüσον ο ευπατρßδης ΠλÜτων üσο κι ο Επßκουρος εßναι γνÞσιοι Αθηναßοι και πρüλαβαν τα μεγαλεßα της δημοκρατικÞς εποχÞς.
¹ταν Αθηναßος πολßτης, γιος του ΝεοκλÞ και της ΧαιρεστρÜτης. Ο πατÝρας του, Αθηναßος πολßτης απü τον δÞμο Γαργηττοý με καταγωγÞ απü το παλιü επιφανÝς Αθηναúκü γÝνος των Φιλαúδþν, συμμετεßχε στον αποικισμü της ΣÜμου, üπου ο Επßκουρος ανατρÜφηκε ("Επßκουρος ΝεοκλÝους και ΧαιρεστρÜτης, Αθηναßος, των δÞμων ΓαργÞττιος, γÝνους του των Φιλαúδþν... κληρουχησÜντων Αθηναßων την ΣÜμον εκεßθι τραφÞναι" ΔιογÝνης ΛαÝρτιος 10,1). Ο Επßκουρος Þρθε απü νωρßς σ' Ýντονη επαφÞ με τη φιλοσοφßα του ΝαυσιφÜνη απü τη γειτονικÞ πüλη ΤÝως, γεγονüς που τον απομÜκρυνε απü κÜθε πλατωνικÞ δοξασßα και τον Ýστρεψε στις θεωρßες του Δημüκριτου. Σε ηλικßα 18 ετþν μετÝβη στην ΑθÞνα για την στρατιωτικÞ και πολιτικÞ του θητεßα μαζß με τον κωμικü ΜÝνανδρο. Για τα επüμενα 15 χρüνια της ζωÞς του δεν Ýχουν διασωθεß αρκετÝς πληροφορßες. Αργüτερα, δημιοýργησε το δικü του Φιλοσοφικü Κýκλο στη ΜυτιλÞνη και μετÜ στη ΛÜμψακο. ΕπÝστρεψε στην ΑθÞνα το 307/6 π.Χ. σε ηλικßα 34 ετþν κι αγüρασε μια Ýκταση στην ΑθÞνα ανÜμεσα στο Δßπυλον και την Ακαδημßα, üπου στÝγασε τη φιλοσοφικÞ του σχολÞ, τον ΚÞπο του Επßκουρου. Δßδαξε για 35 χρüνια ακολουθþντας Þσυχη και λιτÞ ζωÞ. Περιστοιχßζονταν απü Üνδρες, γυναßκες, εταßρες και δοýλους, που μετεßχαν ισÜξια στον επικοýρειο ΚÞπο.
Η σχολÞ υπÞρξε φτωχÞ, σε αντßθεση με Üλλες üπως η ακαδημßα του ΠλÜτωνα, οι οποßες διÝθεταν Üφθονα οικονομικÜ μÝσα και την υποστÞριξη ισχυρþν αντρþν. ¼σο γνωρßζουμε, δεν εισÝπραττε τακτικÜ δßδακτρα απü τους μαθητÝς του. Φßλοι κι οπαδοß πρüσφεραν κÜποια ποσÜ στον ΚÞπο και ο ßδιος ο δÜσκαλος διÝθεσε τη περιουσßα του για την αγορÜ και τη συντÞρηση του. Σε μια γνωστÞ επιστολÞ προς το δοýλο του Μυν, ο ¸λληνας φιλüσοφος αναφÝρεται στη ψυχικÞ οδýνη που προκαλεß η φτþχεια, (το κατ' Ýνδειαν αλγοýν) και τη ταραχÞ του ανθρþπου που απü τον πλοýτο πÝφτει στη φτþχεια. (Ουκ ανÜξιον φüβου το κατÜ μετÜπτωσιν ενüχλημα). ΒιοποριστικÜ προβλÞματα αντιμετþπιζαν καθþς φαßνεται κι οι μαθητÝς του ΚÞπου. Ο δοýλος Μυς απελευθερþνεται μετÜ το θÜνατο του δασκÜλου, σýμφωνα με τη διαθÞκη του.
Ο ΚÞπος διαφÝρει απü τις Üλλες φιλοσοφικÝς σχολÝς των Αθηνþν (Ακαδημßα, Λýκειο και ΣτοÜ), γιατß δεν αποτελεß κÝντρο διεξαγωγÞς επιστημονικþν ερευνþν, αλλÜ πüλο Ýλξης προσþπων σχεδüν κÜθε ηλικßας και προÝλευσης που ζουν μια αυστηρÜ οργανωμÝνη ζωÞ ως μÝλη μιας κοινüτητας. Η σχολÞ του φιλοσüφου αποκτÜ πολλοýς οπαδοýς, τους οποßους βρßσκουμε αργüτερα και στην ελληνιστικÞ Μ. Ασßα (Ιωνßα), στη Συρßα αλλÜ και στη Ρþμη (λ.χ. Φιλüδημος, ¸ρμαρχος, Μητρüδωρος, ΔιογÝνης ΟινοανδÝας, ΛουκρÞτιος). Για 5 περßπου αιþνες, οι Επικοýρειοι φιλüσοφοι ασχολοýνται με τη λογικÞ, τη φυσικÞ κι, ιδιαßτερα, με την ηθικÞ και θÝτουν ως σκοπü της φιλοσοφßας την αταραξßα, που οδηγεß τον Üνθρωπο σε ηρεμßα και ψυχικÞ γαλÞνη, δηλαδÞ στην απελευθÝρωση της ψυχÞς απü τις κÜθε εßδους φροντßδες, τους φüβους και τα πÜθη. Η φιλοσοφßα του στηρßζεται στη φιλßα, που ενþνει μεταξý τους τα μÝλη της κοινüτητας, η οποßα πιθανüν αποτελεß το πρüτυπο της πρωτοχριστιανικÞς κοινüτητας της αγÜπης.
Σκοπüς της φιλοσοφßας εßναι η αταραξßα κι η γαλÞνη της ψυχÞς. Ο Üνθρωπος με τις ικανüτητÝς του εßναι αρκετüς για να φτιÜξει την ευτυχßα του, αρκεß να λεßψουν οι ενοχλÞσεις, οι ανησυχßες και τα εμπüδια. Στη σκÝψη των Επικοýρειων, η ευτυχßα κατεβαßνει κυριολεκτικÜ απü τον Ουρανü στη Γη κι ορßζεται ως η σταθερÞ κατÜσταση σωματικÞς ευεξßας κι η βÝβαιη ελπßδα üτι θα διαρκÝσει. Αφοý φιλüδοξα Ýθεσε τÝτοιους στüχους, η φιλοσοφßα του Επßκουρου χρειÜστηκε να απαντÞσει σε Üλλες αντßπαλες θÝσεις που εßτε ανοιχτÜ στÝκονταν εμπüδιο και τροχοπÝδη στο δρüμο προς την ανθρþπινη ευδαιμονßα, εßτε ισχυρßζονταν üτι Ýχουν συναφεßς σκοποýς. ¼πως εßναι γνωστü, για να συγκροτηθεß μια οποιαδÞποτε φιλοσοφßα, μια διανοητικÞ κατασκευÞ δηλαδÞ, πρÝπει να Ýχει στυλωμÝνο το μÜτι στους αντιπÜλους. Τα οχλοýντα για τον Επικουρισμü εßναι ο διÜχυτος φüβος του θανÜτου, ο φüβος που προÝρχεται απü ορισμÝνους θεοýς κι οι φιλοδοξßες που ξεπερνοýνε το φυσικü üριο, οι ματαιοδοξßες. Η επικοýρεια φιλοσοφßα θÝλει λοιπüν να καταπολεμÞσει αυτοýς τους φüβους, καθþς τους θεωρεß ως τις κýριες αιτßες της δυστυχßας των ανθρþπων· ως πρÜξη, Ýχει διακηρυγμÝνο σκοπü της να γαληνÝψει τη μπüρα της ψυχÞς.
Η επικουρικÞ φιλοσοφßα ασκεß ανελÝητη και ριζοσπαστικÞ κριτικÞ στη μεταφυσικÞ παρÜδοση, χωρßς üμως να ξεπÝφτει στη κοινÞ συκοφαντßα, üπως αποδεδειγμÝνα Ýκαναν οι αντßπαλοß της. Οι θÝσεις της εßναι επιβεβλημÝνη απÜντηση στα τρομερÜ πλÜσματα της μεταφυσικÞς, στις ορφικÝς και πυθαγüρειες μετεμψυχþσεις, στο εν και ακßνητο ον του ΕλεÜτη, στην υπερουρÜνια θεοκρατικÞ πολιτεßα του ΠλÜτωνα, τις φαντασιοκοπßες του νÝου ΑριστοτÝλη και την γενικüτερη απαισιüδοξη απüρριψη της επßγειας ζωÞς. Ο Üνθρωπος μποροýσε να ζÞσει ευτυχισμÝνος και να στηρßζεται στις δικÝς του δυνÜμεις. Η κοπιþδης ενασχüληση με τα φαντÜσματα και τη καπνßλα της μεταφυσικÞς θεωρεßται Üγονο χασομÝρι.
ΚατÜ την ΕλληνιστικÞ εποχÞ, τη περßοδο δηλαδÞ που αρχßζει με το θÜνατο του ΜεγÜλου ΑλεξÜνδρου (323 π.Χ.) και τελειþνει συμβατικÜ με τη ναυμαχßα του Ακτßου, το 31 π.Χ., κυρßαρχη θÝση στην αρχαßα φιλοσοφßα κατÝχουν οι σχολÝς των Στωικþν και των Επικοýρειων, παρÜλληλα βÝβαια με κεßνες των Πλατωνικþν, Αριστοτελικþν, Σκεπτικιστþν, Κυνικþν κ.Ü.
Η φιλοσοφßα του Επßκουρου, συγκροτεßται στο σχÞμα Κανονικü - Φυσικü - Ηθικü.
Το Κανονικü, ορßζεται ως η μÝθοδος που οδηγεß στην αντßληψη και εξÞγηση του περιβÜλλοντος κüσμου και του ßδιου του ανθρþπου. Στηρßζεται στις αισθÞσεις, στις προλÞψεις στα πÜθη (την ηδονÞ και τον πüνο) και τις φανταστικÝς επιβολÝς της διÜνοιας. ΑυτÜ, αποτελοýν για τους επικοýρειους τα μοναδικÜ και αξιüπιστα κριτÞρια της ΑλÞθειας.
"Εν τοßνυν τῷ Κανüνι λÝγων ἐστὶν ὁ Ἐπßκουρος κριτÞρια τῆς ἀληθεßας εἶναι τὰς αἰσθÞσεις καὶ προλÞψεις καὶ τὰ πÜθη, οἱ δ' Ἐπικοýρειοι καὶ τὰς φανταστικὰς ἐπιβολὰς τῆς διανοßας". (ΔιογÝνης ΛαÝρτιος- Βßος Επßκουρου)
Με τα κριτÞρια της ΑλÞθειας ο Üνθρωπος μπορεß να αντιληφθεß και να εξηγÞσει με τον λογισμü τα περß της Φýσεως πρÜγματα. Με τον Κανüνα ο Επßκουρος ανÝπτυξε το Φυσικü μÝρος της φιλοσοφßας του. ΕξÞγησε λοιπüν την λειτουργßα και τα αßτια της ýλης, των φυσικþν φαινομÝνων, της γης, του ουρανοý, των αστÝρων αλλÜ και του χþρου, του χρüνου και βÝβαια των üντων. Η επικοýρεια φυσικÞ φιλοσοφßα, Ýχει υψηλÞ διαχρονικüτητα κι ενδιαφÝρον ακüμα και με τα σημερινÜ δεδομÝνα. Χαρακτηρßζεται απü τα κÜτωθι:
α. Ατομικüτητα: η ýπαρξη των ατüμων πρωτοαναφÝρεται στη Δημοκρßτεια φιλοσοφßα. Ο Επßκουρος θεωροýσε üμως üτι τα Üτομα Ýχουν βÜρος και εισÞγαγε την παρÝγκλιση απü την ευθεßα πορεßα τους που επιτρÝπει τη σýγκρουσÞ τους και συνεπþς την δημιουργßα των κüσμων . Η ýλη εßναι σýζευξη ατüμων και κενοý.
β. ΠαρÝγκλισις: εßναι η τυχαßα κßνηση των ατüμων του Επßκουρου απü τροχιÜ σε τροχιÜ, που δημιουργεß και την ποικιλüτητα στη φýση. ΕντυπωσιακÞ κβαντικÞ προσÝγγιση.
γ. Τυχαιüτητα: η επικοýρεια φιλοσοφßα Üφηνε ανοιχτü το φαινüμενο της τυχαιüτητος σε αντßθεση με τα αιτιοκρατικÜ και τελεολογικÜ αιτÞματα των Πλατωνιστþν και Αριστοτελικþν. Επßσης σε αντßθεση με την χρÞση της «αναγκαιüτητος» του Δημüκριτου. Η αθεúστικÞ αυτÞ προσÝγγιση Ýχει ιδιαßτερο ενδιαφÝρον.
δ. Υλισμüς: θεωρεß υλικÞ ακüμη και την ψυχÞ.
Η διατýπωση της ΗθικÞς Φιλοσοφßας του Επßκουρου στηρßζεται στον Κανüνα και την ΦυσικÞ. ¼πως λÝει ο ßδιος στη Κýρια Δüξα XII.(12):
"Οὐκ ἦν τὸ φοβοýμενον λýειν ὑπὲρ τῶν κυριωτÜτων μὴ κατειδüτα τßς ἡ τοῦ σýμπαντος φýσις, ἀλλ' ὑποπτευüμενüν τι τῶν κατὰ τοὺς μýθους· ὥστε οὐκ ἦν ἄνευ φυσιολογßας ἀκεραßους τὰς ἡδονὰς ἀπολαμβÜνειν". (Δεν εßναι δυνατüν να διαλýει κανεßς τους φüβους για τα πιο σημαντικÜ φαινüμενα üταν δεν γνωρßζει ποια εßναι η φýση του σýμπαντος αλλÜ ερμηνεýει τις υποψßες του για κÜτι σýμφωνα με τους μýθους. ΕπομÝνως δßχως την μελÝτη της φýσης δεν εßναι δυνατüν να απολαμβÜνει κανεßς ακÝραιες τις ηδονÝς).
Ο Επßκουρος κι η θεωρßα του στρÝφονται σ' Ýναν ηθικολογικü χαρακτÞρα της φιλοσοφßας. Στüχος του Þταν η αναζÞτηση των αιτιþν της ανθρþπινης δυστυχßας και των εσφαλμÝνων δοξασιþν που την προκαλοýν, üπως για παρÜδειγμα η δεισιδαιμονßα, þστε να υπÜρξει η αντιπρüταση για τη προοπτικÞ μιας ευχÜριστης ζωÞς (ζην ηδÝως), που για την επßτευξÞ της προσÝφερε ξεκÜθαρες φιλοσοφικÝς συμβουλÝς. Το ζην ηδÝως επιτυγχÜνεται με την απουσßα του πüνου και φüβου και με τη βßωση μιας ζωÞς αυτÜρκους περιβαλλüμενης απü φßλους.
Ο Επßκουρος δßδαξε üτι η ηδονÞ (Þ αλλιþς, ευχαρßστηση) κι ο πüνος εßναι το μÝτρο για το τι πρÝπει να προτιμοýμε και τι να αποφεýγουμε. Μια ηδονÞ, για αυτüν, εßναι ηθικþς θεμιτÞ και πρÝπει να την επιδιþκουμε, εφüσον αποτελεß μÝσο διασφÜλισης της κορυφαßας ηδονικÞς κατÜστασÞς μας, που δεν εßναι Üλλη απü τη ψυχικÞ μας ηρεμßα. Ακüμα κι ο πüνος, αν ορισμÝνες φορÝς μας βοηθÜει στη κατÜκτηση της ψυχικÞς μας ηρεμßας, αποκτÜ θετικÞ σημασßα. Στο πλαßσιο της μετριοπαθοýς μορφÞς του ηδονισμοý, το κριτÞριο επιλογÞς μεταξý των ηδονþν δεν εßναι πλÝον ποσοτικü, δηλαδÞ η ÝντασÞ τους, αλλÜ ποιοτικü. Ο Επßκουρος διακρßνει τις καταστηματικÝς απü τις κατÜ κßνησιν ηδονÝς, θεωρþντας τις πρþτες ανþτερες απü τις δεýτερες. Οι κατÜ κßνησιν ηδονÝς εßναι δυναμικÝς ηδονÝς, με την Ýννοια üτι üταν καρποφοροýνε, κÜποιος εκπληρþνει μια επιθυμßα του που üσο δεν την ικανοποιοýσε Ýνιωθε δυσφορßα. Η ικανοποßηση της πεßνας, λοιπüν, κατÜ το χρονικü διÜστημα που συντελεßται, εßναι μια κατÜ κßνησιν ηδονÞ. Η κατÜσταση της ηρεμßας που ακολουθεß üταν ο Üνθρωπος πλÝον Ýχει χορτÜσει, κατÜ τον Επßκουρο, εßναι μια καταστηματικÞ μορφÞ ηδονÞς. Αν üμως παρασυρθεß, φÜει κατÜ τρüπο ανεξÝλεγκτο και βαρυστομαχιÜσει, θα Ýχει εκπληρþσει μια κατÜ κßνησιν ηδονÞ του, αλλÜ μη Ýχοντας αποκτÞσει την καταστηματικÞ ηδονÞ της ηρεμßας και της γαλÞνης θα εßναι δυστυχισμÝνος.
ΒασικÝς αρχÝς της διδασκαλßας του εßναι οι εξÞς: με τον θÜνατο Ýρχεται το τÝλος üχι μüνο του σþματος αλλÜ και της ψυχÞς, οι θεοß (οι οποßοι βÝβαια υπÜρχουν) δεν επιβραβεýουν Þ τιμωροýν τους ανθρþπους και γενικþς δεν ασχολοýνται καθüλου με αυτοýς προσβλÝποντες στην "ἀταραξßαν" (Ἱππüλυτος Κατὰ πασῶν αἱρÝσεων I.22,3), το σýμπαν εßναι Üπειρο κι αιþνιο, τα γενüμενα στον κüσμο συμβαßνουν τελικÜ, με βÜση τις κινÞσεις και τις αλληλεπιδρÜσεις των ατüμων που διακινοýνται στον κενü χþρο.
Η ΤετραφÜρμακος αποτελεß τη συμπýκνωση των κυριüτερων διδασκαλιþν του Επßκουρου αναφορικÜ με το πþς να ζει κανεßς τη ζωÞ του. Μας εßναι γνωστÞ απü Ýνα κεßμενο του Επικοýρειου φιλοσüφου Φιλüδημου που διασþθηκε στη λεγüμενη βßλα των παπýρων στο ΗρÜκλειο της Ιταλßας (σημ. Ercolano, αρχαßο Herculaneum):
Ἄφοβον ὁ θεüς,
ἀνýποπτον ὁ θÜνατος·
καὶ τἀγαθὸν μὲν εὔκτητον,
τὸ δὲ δεινὸν εὐεκκαρτÝρητον.
Ο θεüς δεν πρÝπει να μÜς προκαλεß φüβο, οýτε ο θÜνατος να μÜς φÝρνει ανησυχßα, τα υλικÜ αγαθÜ (ü,τι πραγματικÜ χρειαζüμαστε) μποροýμε να τα αποκτÞσουμε με λßγο κüπο, τα δεινÜ και τις συμφορÝς της ζωÞς μποροýμε να τα υπομεßνουμε με ευκολßα.
Φιλüδημος, Πρὸς σοφιστÜς, IV 10-14
Καμμßα μυστικÞ δýναμη, κανÝνας Θεüς δεν ανακατεýεται στη λειτουργßα του κüσμου. Οι Üνθρωποι μüνοι, απαλλαγμÝνοι απü φüβους, προλÞψεις, δεισιδαιμονßες και κÜθε λογÞς φαντÜσματα, μποροýν να χρησιμοποιÞσουν τη φýση με σκοπü την ευτυχßα τους – και πιθανüτατα οι θεοß των Επικοýρειων δεν θα εßχαν καμιÜ αντßρρηση σε Ýνα τÝτοιο ενδεχüμενο. Οι θεοß υπÜρχουν και η γνþση μας γι' αυτοýς μπορεß να εßναι ξεκÜθαρη και σαφÞς (Θεοß μεν γαρ εισßν· εναργÞς γαρ αυτþν η γνþσις). Οýτε εκδικητικοß εßναι üμως οýτε μνησßκακοι. Ζουν στην αιþνια γαλÞνη τους και αφÞνουν τους ανθρþπους να τα καταφÝρουν Þ να αποτýχουν μüνοι τους. ΕναργÞς εßναι η γνþση που μας δßνουν οι αισθÞσεις, ü,τι αντιλαμβανüμαστε. Μια εφεýρεση μπορεß να εßναι προÝκταση του αισθητηριακοý μηχανισμοý, λ.χ. το μικροσκüπιο Þ το κυÜλι διευρýνουν τις δυνατüτητες της üρασης. Η παρÝμβαση του θεοý στις υποθÝσεις των ανθρþπων θα Þταν Üλλωστε Ýνδειξη αδυναμßας κι ανÜρμοστη στη μακαριüτητÜ του:
"Το ευτυχισμÝνο κι Üφθαρτο ον οýτε το ßδιο Ýχει προβλÞματα οýτε προκαλεß σε Üλλον. ¸τσι, οýτε την οργÞ γνωρßζει οýτε χÜρες κÜνει. Γιατß üλα αυτÜ χαρακτηρßζουν το αδýναμο ον".
Οι Επικοýρειοι κατÜλαβαν üτι εßναι δýσκολο να ζει κανεßς ευτυχισμÝνος και ταυτüχρονα να τρÝμει μÞπως βρεθεß ξαφνικÜ κι αμετÜκλητα αμαρτωλüς στις üχθες του ΑχÝροντα. Οýτε ο περιβüητος βαρκÜρης θα Ýρθει ποτÝ, οýτε τα τÝρατα του κÜτω κüσμου θα τον βασανßζουν αιþνια. Στη περßπτωση μας, ο μεγÜλος ταραχοποιüς αντßπαλος εßναι ο ιδεαλισμüς κι ο μυστικισμüς, με σημαντικÞ ιστορικÞ παρÜδοση και συχνÜ αξιοθαýμαστες κατασκευÝς. Κι επειδÞ δεν υπÜρχουν ιδÝες για να συγκρουστοýν μεταξý τους, παρÜ τα üσα Ýγραψε μια διÜνοια üπως ο ΠλÜτων, συγκροýστηκαν Üνθρωποι με σÜρκα κι οστÜ. Η φιλοσοφßα Ýγινε λοιπüν üπλο στον πολιτικü αγþνα για επικρÜτηση· οι ιδεαλιστÝς ταυτßστηκαν με τους ολιγαρχικοýς, ενþ οι υλιστÝς, οι σοφιστÝς, οι Επικοýρειοι κι Üλλοι χρεþνονται στους δημοκρατικοýς.
Εßναι δýσκολο να δεßξουμε εδþ ακριβþς με ποιους τρüπους ερμηνεýτηκαν η διαστρεβλþθηκαν πλÞρως πολλÝς ιδÝες του αρχαιοελληνικοý παρελθüντος. Πολý συχνÜ Ýγινε επιλεκτικÞ χρÞση χωρßων Þ αποσπασμÜτων κι επιχειρÞθηκε να αποσιωπηθοýν üσα εμπρÜγματα δεδομÝνα δεν μποροýσαν να ταιριÜξουν σε υστερüτερες θεωρητικÝς συλλÞψεις. Αν ο ΠλÜτωνας κι ο ΣωκρÜτης μποροýσαν να ερμηνευτοýν και να διαβαστοýν εκ νÝου -τη δουλειÜ στη Δýση την Ýκανε με εξαιρετικü τρüπο ο πολýς ¢γιος Αυγουστßνος- ο Επßκουρος δεν χωροýσε εýκολα σε μεταφυσικÜ ιδεαλιστικÜ σχÞματα. Ακüμα περισσüτερο: ο επικουρισμüς Þλθε ως απÜντηση στις θολοýρες του μυστικισμοý και της οργιαστικÞς λατρεßας που σκüρπιζαν τον τρüμο στα μυαλÜ των ανθρþπων.
Ο Επßκουρος εßναι βεβαßως αναγκασμÝνος να αρνηθεß και τη θεßα πρüνοια, εφüσον διδÜσκει üτι δεν υπÜρχει θεßα τιμωρßα. Ομοßως, δεν δÝχεται την ýπαρξη του παραδεßσου για να εξαφανßσει απü το νου την κüλαση και το φüβο της αιþνιας τυραννßας. ¼,τι χÜνουμε σε παρηγοριÜ, το κερδßζουμε ενδεχομÝνως σε ψυχικÞ γαλÞνη:
"¼σα πρÜγματα αδιÜκοπα σε συμβοýλευα να κÜνεις, αυτÜ να κÜνεις και γýρω απü αυτÜ να στοχÜζεσαι, θÝτοντÜς τα ως τις βÜσεις για μια ευτυχισμÝνη ζωÞ. Πρþτα απ' üλα, θεωρþντας üτι ο Θεüς εßναι ον Üφθαρτο και μακÜριο, üπως Üλλωστε πιστεýουν και οι πολλοß, να μην του προσÜπτεις τßποτα ξÝνο προς την αφθαρσßα του και τßποτε ανÜρμοστο στη μακαριüτητÜ του. Αντßθετα, να πιστεýεις γι' αυτüν οτιδÞποτε εßναι δυνατüν να διαφυλÜξει την αιþνια μακαριüτητÜ του. Γιατß οι θεοß υπÜρχουν η γνþση που Ýχουμε γι' αυτοýς εßναι ξεκÜθαρη".
Ο φüβος του θανÜτου εßναι αρκετüς, λÝνε οι Επικοýρειοι, δεν χρειÜζεται να προσθÝσουμε και τον τρüμο της αιþνιας δοκιμασßας. Το ατÝλειωτο αλισβερßσι των ψυχþν μÝχρι τη θÝωση απορρßπτεται επßσης: η ψυχÞ δεν πÜει σε Üλλο σþμα, ο νεκρüς δεν αισθÜνεται οýτε χαρÜ οýτε λýπη, βρßσκεται üπως Þταν πριν γεννηθεß. ΧρειÜζεται να σεβüμαστε τους θεοýς, επειδÞ εßναι τÝλεια üντα, και ταυτüχρονα να εßμαστε επιφυλακτικοß απÝναντι στις δοξασßες και τις διÜφορες γνþμες των ανθρþπων γι' αυτοýς:
"¼μως δεν εßναι οι θεοß üπως τους φαντÜζεται ο πολýς κüσμος, ο οποßος δε διαφυλÜσσει την αρχικÞ τους Ýννοια. Και ασεβÞς δεν εßναι üποιος δεν αποδÝχεται τους θεοýς των πολλþν, αλλÜ üποιος προσÜπτει στους θεοýς τα üσα πιστεýουν οι πολλοß. Οι διÜφορες γνþμες των πολλþν για τους θεοýς δεν αποτελοýν αληθινÞ γνþση, αλλÜ ψευδεßς δοξασßες που υποστηρßζουν üτι οι θεοß προκαλοýν τις μεγαλýτερες συμφορÝς και προσφÝρουν τα σπουδαιüτερα αγαθÜ. Γιατß οι Üνθρωποι, συνηθισμÝνοι πÜντα στις δικÝς τους αρετÝς, αποδÝχονται μüνο τους üμοιοýς τους, θεωρþντας ξÝνο ü,τι εßναι διαφορετικü".
Για τον Επßκουρο ο Ýρωτας δεν εßναι κακü, συνÝργεια του σατανÜ, üπως φαντÜστηκαν πολλοß Üνθρωποι στο μεσαßωνα και τους αιþνες που ακολοýθησαν, οýτε θεßας προÝλευσης üπως υποστÞριξε ο ΠλÜτωνας. «ΟυδÝ θεüπεμπτον εßναι τον Ýρωτα», γρÜφει σχετικÜ ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος. Ο Ýρωτας (σýντονος üρεξις αφροδισßων μετÜ οßστρου και αδημονßας) εßναι μια δυνατÞ φυσικÞ ορμÞ και ως τÝτοια χρειÜζεται να ικανοποιηθεß μÝσα στα üρια της λογικÞς και της φρονιμÜδας, διαφορετικÜ γßνεται ολÝθριο πÜθος, αναστατþνει το νου και την γαλÞνη της ψυχÞς, υπονομεýει τις βασικÝς προûποθÝσεις της ευδαιμονßας. Ο Επßκουρος πÜντως διατηροýσε ερωτικÝς σχÝσεις και αλληλογραφßα με τη νεαρÞ και üμορφη εταßρα Λεüντιον, η οποßα Þταν μÝλος του ΚÞπου. Ο Ýρωτας τυφλþνει τα μÜτια του ερωτευμÝνου και η ζωÞ του εßναι παιχνßδι στα χÝρια της αγαπημÝνης. Ο σοφüς δεν ανακατεýεται με παρÜνομες ερωτοδουλειÝς: Γυναικß τε ου μιγÞσεσθαι τον σοφüν Þ οι νüμοι απαγορεýουσιν.
Ο Επßκουρος πßστευε στον γÜμο και την οικογÝνεια, για üσους Þταν προετοιμασμÝνοι για τÝτοιες ευθýνες και αποδοκßμαζε τον αμιγþς σεξουαλικü Ýρωτα, διüτι παγιδεýει τον εραστÞ μÝσα σ' Ýνα κουβÜρι περιττþν αναγκþν και τρωτþν συναισθηματικþν καταστÜσεων. Το τυπικü μοντÝλο: αρχικÜ πüθος, μετÜ ξεμυÜλισμα, στη συνÝχεια εκπλÞρωση και τÝλος ζÞλεια Þ πλÞξη. Σ' αυτÞ την αενÜως επαναλαμβανüμενη ιστορßα, πÝρα απü την ßδια την ερωτικÞ πρÜξη δεν υπÜρχει παρÜ η ανησυχßα και η κατÜπτωση. Η ομÜδα γýρω απü τον Επßκουρο, αφοý αναγνþρισε üτι εßναι δßκαιο και φυσικü να απολαμβÜνουμε τα αγαθÜ και τις χαρÝς της ζωÞς, κατÝταξε τις επιθυμßες σε κατηγορßες. Οι επιθυμßες κα η ικανοποßηση τους πρÝπει να καλμÜρουν τη βαρυχειμωνιÜ της ψυχÞς, αυτüς εßναι Üλλωστε και ο επßγειος πρακτικüς στüχος ολüκληρης της επικοýρειας φιλοσοφßας. Η κατηγορßα για ηδονισμü εßναι η συνηθÝστερη που κυκλοφορεß για τον Επßκουρο και τον ΚÞπο του. Στην πραγματικüτητα, ο μεγÜλος ¸λληνας απÝρριπτε τüσο τις ασωτßες üσο και τον σκληρü ασκητισμü που επÝβαλαν στους πιστοýς δεκÜδες θρησκευτικÝς ομÜδες. ¼ταν ο Επßκουρος Ýλεγε üτι ο Üνθρωπος πρÝπει να επιδιþκει την ηδονÞ, ουδüλως εßχε στο μυαλü του μια ζωÞ παραδομÝνη στις σαρκικÝς και αισθησιακÝς απολαýσεις και τα ρωμαúκÜ φαγοπüτια:
"¼ταν υποστηρßζουμε üτι ο σκοπüς της ζωÞς εßναι η ηδονÞ, δεν εννοοýμε τις ηδονÝς των ασþτων και τις αισθησιακÝς απολαýσεις, αλλÜ εννοοýμε το να μην υπÜρχει πüνος στο σþμα και ταραχÞ στη ψυχÞ". (ΜÝνανδρος).
Αν πÜλι ως ηδονÞ εννοοýμε την αποφυγÞ του πüνου και την επιδßωξη της ευχαρßστησης, μÜλλον ορθþς ο Επßκουρος τη βρßσκει πιο φυσικÞ, αν τη συγκρßνουμε με τη πεßνα, ταλαιπωρßα του σþματος και τις κÜθε λογÞς στερÞσεις. (Εßναι γνωστü üτι οι Πυθαγüρειοι διακÞρυσσαν τη πλÞρη αποχÞ απü σεξουαλικÝς επαφÝς, γυναßκες, ποτÜ και κÜθε εßδους διασκεδÜσεις. Μεταξý Üλλων απαγορεýσεων, οι νεοεισερχüμενοι στη σÝχτα υποβÜλλονταν στη δοκιμασßα της 2ετοýς σιωπÞς). Ο δρüμος προς την ευτυχßα που προτεßνει ο δÜσκαλος δεν εßναι μια πορεßα μαρτυρßου στο δρüμο για την τελεßωση της ψυχÞς, αλλÜ μια καθημερινÞ πρακτικÞ επιβεβαßωση üτι αξßζει να ζοýμε τη ζωÞ, με τις λýπες και τις χαρÝς της, χωρßς να μÜς σκιÜζει ο φüβος του θανÜτου και τα κÜθε λογÞς φαντÜσματα που πλÜθει το μυαλü των ανθρþπων. Ο ΔÜντης δικαßως επιφυλÜσσει στους Επικοýρειους μια χωριστÞ γωνιÜ στη κüλασÞ του.
¼λοι οι μαθητÝς και φßλοι του Επßκουρου, αποτελοýσαν σýλλογο με αρχηγü τον Επßκουρο, üμοιο μ´εκεßνον των Πυθαγορεßων, συνδÝονταν με στενÞ φιλßα μεταξý τους χωρßς üμως, να Ýχουν κοινοκτημοσýνη, που δεν θεωροýσε κανεßς αναγκαßα, διüτι κατÜ τη γνþμη του δÞλωνε απιστßα μÜλλον παρÜ πßστη μεταξý φßλων. Σ' αυτü το σýλλογο δεν συμμετεßχαν μüνο Üνδρες αλλÜ και γυναßκες, üπως η Θεμßστα, η σýζυγος του ΛεοντÝα, που Þταν ερωμÝνη του Μητροδþρου πρÜγμα που τüτε δεν ερχüταν σε αντßθεση με την ηθικÞ αντßληψη της ελληνικÞς κοινωνßας. ΑυτÞ, üμως, η χαροýμενη σχÝση του Επßκουρου και των φßλων του με εταßρες, η διδασκαλßα του περß ηδονÞς, που παρανοÞθηκε Þ διαστρεβλþθηκε επßτηδες απü μερικοýς, καθþς κι η καταφρüνηση που Ýδειχνε αυτüς κι οι μαθητÝς του για τους σýγχρονους αλλÜ και και τους προγενÝστερους φιλοσüφους, Ýδωσαν αφορμÞ, ιδιαßτερα στους στωικοýς, να διαβÜλουν τüσο τον ßδιο üσο και τη φιλοσοφßα του με τον χειρüτερο τρüπο. Την ηθικÞ των Επικουρεßων κατηγüρησε αργüτερα και ο Πλοýταρχος στα συγγρÜμματÜ του Προς Κολþτην κι üτι ουδÝ ζην Ýστιν ηδÝως κατ´ Επßκουρον. Ο βιογρÜφος του, ΔιογÝνης ΛαÝρτιος, για να αποδεßξει την ακεραιüτητα και την αρετÞ του παραθÝτει τις εξÞς αποδεßξεις:
¼τι η πατρßδα του αναγνþρισε τις ευεργεσßες του και τον τßμησε με χÜλκινες εικüνες.
Το πλÞθος των μαθητþν του Þταν τερÜστιο κι üσοι Ýρχονταν σ' αυτüν Ýμειναν γοητευμÝνοι και δεν τον πρüδιδαν ποτÝ, εκτüς μüνο απü τον Μητρüδωρο τον Στρατονßκη, ο οποßος τÜχα δεν Üντεξε την υπεροχÞ του Επßκουρου και μεταπÞδησε στη σχολÞ του ΚαρνεÜδη.
Η ßδια η ηθικÞ διδασκαλßα του Επßκουρου αντιμÜχεται τις κατηγορßες των αντιπÜλων, καθþς κι η διαθÞκη του, που ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος παραθÝτει ολüκληρη. Σ' αυτÞ φαßνεται η ευσÝβεια του προς τους θεοýς, η ευγνωμοσýνη προς τους γονεßς του, οι ευεργεσßες προς τους αδελφοýς του, η φιλανθρωπßα του προς τους φßλους και τα παιδιÜ τους, καθþς κι η ημερüτητÜ του προς τους δοýλους του, απü τους οποßους Ýναν, τον Μυ, με τον οποßον φιλοσοφοýσαν μαζß, τον απελευθÝρωσε.
Ο Επßκουρος κι οι οπαδοß του παρουσιÜστηκαν απü τους χριστιανοýς λüγιους ως κÞρυκες κι υποδεßγματα ακολασßας και με τη σημασßα αυτÞ διατηρÞθηκε ο üρος επικουρισμüς κατÜ τον Μεσαßωνα. ¼μως, κατÜ τον 17ο αι. ο ΓÜλλος φιλüσοφος και θεολüγος Πιερ ΓκασÝντ προσÝγγισε με Üλλη ματιÜ τον επικουρισμü, προσπαθþντας να συνδυÜσει τη φυσιοκρατικÞ θεωρßα των Επικουρεßων με τη θεοκρατικÞ διδασκαλßα του χριστιανισμοý. Η αντßθεση μεταξý επικουρισμοý και στωικισμοý στο θÝμα της θεßας πρüνοιας, καθþς ο Επßκουρος αρνÞθηκε κÜθε θεßα παρÝμβαση στον κüσμο και κÜθε τελολογικÞ ερμηνεßα, Ýδωσε αφορμÞ για την ανÜπτυξη οξεßας αντιδικßας εκεßνη την εποχÞ. Ωστüσο, στους νεüτερους χρüνους, η προσεκτικÞ μελÝτη των κειμÝνων και η επιστημονικÞ αξιολüγηση αναζÞτησαν κι απÝδωσαν στον επικουρισμü τη πραγματικÞ του θÝση στην ιστορßα της φιλοσοφßας.
Απü την επικοýρεια φιλοσοφικÞ σχολÞ στην ΑθÞνα, τον ΚÞπο, διαδüθηκαν οι αρχÝς της επικοýρειας φιλοσοφßας σ' üλο τον ελληνικü κι αργüτερα ρωμαúκü κüσμο. ¹ταν απü τους πολυγραφüτερους φιλοσüφους της Ιστορßας. Εßχε συγγρÜψει Ýργα τα οποßα αναπτýσσονταν σε 300 κυλßνδρους. Τα κυριüτερα απ' αυτÜ σýμφωνα με το ΔιογÝνη τον ΛαÝρτιο, Þταν τα εξÞς:
ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ 37 ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΠΕΡΙ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΚΕΝΟΥ
ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ
ΕΠΙΤΟΜΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΡΙΚΟΥΣ
ΔΙΑΠΟΡΙΑΙ
ΚΥΡΙΑΙ ΔΟΞΑΙ
ΠΕΡΙ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΦΥΓΩΝ
ΠΕΡΙ ΤΕΛΟΥΣ
ΠΕΡΙ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ Η´ ΚΑΝΩΝ
ΧΑΙΡΕΔΗΜΟΣ
ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ
ΠΕΡΙ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ
ΗΓΗΣΙΑΝΑΞ
ΠΕΡΙ ΒΙΩΝ
ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΓΙΑΣ
ΝΕΟΚΛΗΣ ΠΡΟΣ ΘΕΜΙΣΤΑΝ
ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ
ΕΥΡΥΛΟΧΟΣ ΠΡΟΣ ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΝ
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΡΑΝ
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΝ ΤΗ ΑΤΟΜΩ ΓΩΝΙΑΣ
ΠΕΡΙ ΑΦΗΣ
ΠΕΡΙ ΕΙΜΑΡΜΕΝΗΣ
ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΝ
ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ
ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ
ΠΕΡΙ ΕΙΔΩΛΩΝ
ΠΕΡΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ
ΠΕΡΙ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΑΡΕΤΩΝ
ΠΕΡΙ ΔΩΡΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΙΤΟΣ
ΠΟΛΥΜΗΔΗΣ
ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΣ Γ´
ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΣ Ε´
ΑΝΤΙΔΩΡΟΣ Β´
ΠΕΡΙ ΝΟΣΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΜΙΘΡΗΝ
ΚΑΛΛΙΣΤΟΛΑΣ
ΠΕΡΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ
ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ
ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ
Με το τÝλος του ελληνορωμαúκοý κüσμου και την απαρχÞ του Μεσαßωνα, τα περισσüτερα επικοýρεια Ýργα αφανßστηκαν λüγω του περιεχομÝνου τους. Απü το Ýργο του Επßκουρου σÞμερα σþζονται μÝσω του ΔιογÝνη, τρεις επιστολÝς (Προς Ηρüδοτο - Περß Φýσεως, Προς ΠυθοκλÞ - Περß Ουρανßων ΣωμÜτων, Προς ΜενοικÝα - Περß ΗθικÞς) κι Οι Κýριες Δüξες, τα οποßα αποτελοýν την επιτομÞ του φιλοσοφικοý του συστÞματος, καθþς κι η διαθÞκη του. Το 1414 ο Πüντζιο Μπρατζιολßνι ανακÜλυψε σ' Ýνα γερμανικü μοναστÞρι το ποßημα De Rerum Natura (Για την Φýση των ΠραγμÜτων) του επικοýρειου Ρωμαßου ΛουκρÞτιου (94-55 π.Χ.). Το ποßημα αναπτýσσεται σε 6 βιβλßα κι εμπεριÝχει την επικοýρεια θεþρηση περß Φýσεως. Το 1884 ανακαλýφθηκε απü 2 ΓÜλλους αρχαιολüγους στην Ιωνßα, η μεγÜλη επιγραφÞ του επικοýρειου ΔιογÝνη ΟινοανδÝα, το μεγαλειþδες φιλοσοφικü μνημεßο της ανθρωπüτητας. Το 1888 βρÝθηκε στο Βατικανü συλλογÞ μ' επικοýρειες "δüξες" που ονομÜστηκε Επßκουρου Προσφþνησις.
Απüψεις της επικοýρειας φιλοσοφßας εντοπßζονται στα Ýργα Üλλων συγγραφÝων, üπως ο Αθηναßος, ο ΚικÝρων, ο ΣÝξτος Εμπειρικüς, κι Üλλοι. ΝÝα κεßμενα Ýρχονται στο φως ακüμη και σÞμερα, απü τους απανθρακωμÝνους παπýρους που βρÝθηκαν σ' Ýπαυλη του Ηρακλεßου (ΕρκουλÜνεουμ) πüλης της Ιταλßας που εßχε καταστραφεß απü την ηφαιστειακÞ Ýκρηξη του Βεζοýβιου. Στο πρüσφατο παρελθüν τα επικοýρεια Ýργα που Ýχουνε σωθεß, εκδüθηκαν και στα νÝα ελληνικÜ.
Οι Επικοýρειοι συνδÝονται μεταξý τους με μνημειþδεις φιλικοýς δεσμοýς, ζοýνε λιτÜ, αναγνωρßζουν πüσο λßγα εßναι αυτÜ που χρειÜζονται πραγματικÜ, απολαμβÜνουν την κατοχÞ τους και τη βεβαιüτητα üτι θα εξακολουθÞσουν να τα κατÝχουν. Αυτü τους κÜνει να χαßρονται ακüμα περισσüτερο, αν συμβαßνει μια πολυτÝλεια (π.χ. Ýνα πλοýσιο γεýμα) να εßναι διαθÝσιμη χωρßς δυσκολßες και σκοτοýρες. Η πολυτÝλεια δεν εßναι κακü πρÜγμα απü μüνη της, γßνεται üμως καταστροφικÞ για την ευτυχßα, üπως και κÜθε επιθυμßα για πρÜγματα που δεν εßναι αναγκαßα. Σημασßα δεν Ýχει τι τρως και πßνεις αλλÜ με ποιους τρως και πßνεις:
Οι Επικοýρειοι δεν ανακατεýονται Üμεσα στα πολιτικÜ πρÜγματα του καιροý τους, ωστüσο ο δÜσκαλος εμφανßζεται συγκαταβατικüς προς üσους φλÝγονται απü επιθυμßα να συμμετÜσχουν στα κοινÜ.
Η φýση φαßνεται να συμφωνεß με τη φιλοσοφßα του Επßκουρου, για την ευτυχßα του ανθρþπου αρκοýν το απüνετο σþμα και το γαλÞνιο πνεýμα. Το να επιδιþκεις τη δüξα, τον πλοýτο και τη δýναμη χωρßς μÝτρο εßναι αφýσικο, μια συνεχÞς πηγÞ ταραχþν και δυσφορßας. Ακüμα και üταν ο αδýνατος γßνει δυνατüς, ο θνητüς Üνθρωπος ποτÝ δε θα γßνει παντοδýναμος οýτε θα νικÞσει τους φüβους του, με πρþτο το φüβο του θανÜτου. Το να εßσαι αδýναμος και να θÝλεις να γßνεις δυνατüς εßναι τουλÜχιστον εξßσου οδυνηρü με το να εßσαι δυνατüς και να επιθυμεßς την αδýνατη παντοδυναμßα. ¸τσι εξηγεßται πιθανþς και η θρυλοýμενη ελαφρÜ μελαγχολßα των μεγÜλων ανδρþν και γυναικþν. Αφοý τα Ýχουν üλα, γιατß δεν αισθÜνονται ευτυχισμÝνοι;
Ο σοφüς δεν ξοδεýει τη λιγοστÞ και πολýτιμη ζωÞ του σε παρüμοιες σκÝψεις.
Στο De Rerum Natura, ποιητικü Ýργο γραμμÝνο πριν απü σχεδüν 2000 χρüνια, ο Ρωμαßος ΛουκρÞτιος λÝει για τον Επßκουρο:
Καθþς η ανθρωπüτητα χαμÝνη
Σ' üλη τη γης κειτüταν νικημÝνη
Εμπρüς στα μÜτια ολονþν, απ'τη Θρησκεßα-που
Την κεφαλÞν επρüβαλε μÝσα απ´τους ουρανοýς
ΣκιÜζοντας με την üψη της, της φρßκης, τους θνητοýς
¸λληνας Þταν αυτüς που πρþτος τüλμησε ν' αψηφÞσει
Και σÞκωσε μÜτια θνητÜ τον τρüμο ν' αντικρýσει
Αυτüν π' οýτε η δüξα των Θεþν, οýτ' η βοÞ του κεραυνοý,
ΜÞτε τ' αστροπελÝκι του ανταριασμÝνου ουρανοý
Τον εταπεßνωνε μα τον τσινοýσε με μÞνιν πυρωμÝνη
Η ατρüμητη καρδιÜ του να 'ν' η πρþτη που οργισμÝνη
Τις πýλες που εßχαν μανταλþσει αυτοß
της Φýσης της αρχαßας να τσακßσει.
ΠαρÜ τις κατÜ καιροýς αστÞρικτες κατηγορßες για αθεÀα, η ευσÝβεια του φιλοσüφου υπÞρξε παροιμιþδης. Ο ΔιογÝνης ΛαÝρτιος αναφÝρει στο Ýργο του ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ (10ο ΒΙΒΛΙΟ) για τον Επßκουρο üτι: ΤΗΣ ΜΕΝ ΓΑΡ ΠΡΟΣ ΘΕΟΥΣ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΠΑΤΡΙΔΑ ΦΙΛΙΑΣ ΑΛΕΚΤΟΣ Η ΔΙΑΘΕΣΙΣ. Στην επιστολÞ προς ΜενοικÝα, ο ßδιος ο Επßκουρος αναφÝρει σχετικÜ με τους θεοýς: ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ, δηλαδÞ üτι «οι θεοß βÝβαια υπÜρχουν διüτι η γνþση που Ýχουμε γι´αυτοýς εßναι εναργÞς (ξεκÜθαρη, ολοφÜνερη, διαχρονικÞ και καθολικÞ).
Στη διÜρκεια του διαφωτισμοý, υπÞρξαν προσωπικüτητες που ακολοýθησαν τις αρχÝς του Επßκουρου και τις διÝδωσαν ανÜ τον κüσμο. Μια μεγÜλη μορφÞ της παγκüσμιας ιστορßας, ο Τüμας ΤζÝφερσον (13 Απριλßου 1743 - 4 Ιουλßου 1826), ο 3ος Πρüεδρος των Η.Π.Α. (1801-1809) και κýριος συγγραφÝας της ΔιακÞρυξης της Ανεξαρτησßας, εßχε γρÜψει σε επιστολÞ προς το φßλο του, Γουßλιαμ Σορτ, (γραμμÝνη στο ΜοντιτσÝλο της Βιρτζßνια στις 19 Οκτωβρßου 1819), τα εξÞς:
"¼πως λες για τον εαυτü σου, Ýτσι κι εγþ εßμαι Επικοýρειος. Θεωρþ üτι η αυθεντικÞ (üχι η πλαστÞ) διδασκαλßα του Επßκουρου περιÝχει καθετß λογικü απü την πρακτικÞ φιλοσοφßα που μας Üφησαν η ΕλλÜδα κι η Ρþμη".
ΣÞμερα τüσο στην ΕλλÜδα αλλÜ και παγκοσμßως, το φιλοσοφικü αυτü ρεýμα Ýχει υποστηρικτÝς που συνεχßζουν την παρÜδοση των επικοýρειων της αρχαιüτητας στον σýγχρονο κüσμο μας, ακολουθþντας την τελευταßα φρÜση του Επßκουρου: "ΧΑΙΡΕΤΕ ΚΑΙ ΜΕΜΝΗΣΘΕ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ". Στη σýγχρονη ΕλλÜδα διοργανþνεται στο Πολιτιστικü ΚÝντρο ΓÝρακα ΑττικÞς Ýνα ετÞσιο πανελλÞνιο συμπüσιο Επικοýρειας φιλοσοφßας τον ΦλεβÜρη προς τιμÞ του Επßκουρου στο χþρο καταγωγÞς του, τον αρχαßο Γαργηττü. Διοργανþνεται απü τους φßλους της Επικοýρειας φιλοσοφßας ΚÞπος Αθηνþν και ΚÞπος Θεσσαλονßκης υπü την αιγßδα του ΔÞμου ΠαλλÞνης.
Η φιλοσοφßα του Επßκουρου αποτÝλεσε τη βÜση της ατομιστικÞς αντßληψης για το σýμπαν και της υλιστικÞς μεταφυσικÞς. ΚατÜ τον 19ο αι., η φιλοσοφßα του εντυπωσßασε τον Μαρξ, που το 1841 Ýγραψε διατριβÞ υπü τον τßτλο: ΔιαφορÜ μεταξý της φυσικÞς φιλοσοφßας του Δημüκριτου και του Επßκουρου, και την υπÝβαλε στη ΦιλοσοφικÞ ΣχολÞ του Πανεπιστημßου της ΙÝνα στη Γερμανßα, και μ' αυτÞν Ýλαβε τον τßτλο του διδÜκτορα.
Εκτüς απü τον Μαρξ κι ο ΛÝνιν ασπÜσθηκε την περß ειδþλων γνωσιολογικÞ αντßληψη του Επßκουρου. Στην εξÜπλωση της επικοýρειας διδασκαλßας συντÝλεσε και ο μειλßχιος χαρακτÞρας του, αλλÜ κυρßως το πρακτικü πνεýμα της ηθικÞς του διδασκαλßας, σýμφωνα με το οποßο η φιλοσοφßα δεν Þταν αυτοσκοπüς, αλλÜ μÝσο και βοÞθημα στην επßτευξη του σκοποý του ανθρþπινου βßου, που Þταν η ευδαιμονßα. Γι' αυτü το λüγο δεν Ýδινε σχεδüν καμμιÜ σημασßα στις εκτεταμÝνες θεωρητικÝς, γραμματικÝς, ιστορικÝς και μαθηματικÝς Ýρευνες, εφüσον δεν εξυπηρετοýσαν το να ζει ο Üνθρωπος ευτυχισμÝνος. Απü την Üλλη üμως, επειδÞ θεωροýσε üτι η κακοδαιμονßα των ανθρþπων προÝρχεται απü την αμÜθεια, τη δεισιδαιμονßα, τις προλÞψεις, τους φüβους και τις ελπßδες που γεννοýν üλα αυτÜ στους ανθρþπους κι επειδÞ θεωροýσε πως αιτßα üλων αυτþν εßναι η Üγνοια των φυσικþν νüμων, πßστευε üτι το μüνο μÝσο θεραπεßας εßναι η ορθÞ γνþση των νüμων που διÝπουν τη φýση και τον Üνθρωπο.
Ο Επßκουρος πÝθανε το 270 π.Χ., σε ηλικßα 72 χρüνων.
ΡΗΤΑ:
Δεν εßναι δυνατü να ζει κανεßς ευχÜριστα, αν δεν ζει φρüνιμα, ηθικÜ και δßκαια, üπως και δεν μπορεß να ζει φρüνιμα, ηθικÜ και δßκαια, αν δεν ζει ευχÜριστα.
Ο θÜνατος δεν εßναι τßποτε για εμÜς, διüτι αυτü που Ýχει αποσυντεθεß δεν αισθÜνεται και αυτü που δεν αισθÜνεται δεν εßναι τßποτε για μας.
¼ριο του μεγÝθους των ηδονþν εßναι η εξÜλειψη κÜθε πüνου. ¼που εßναι παροýσα η ηδονÞ και για üσο διÜστημα εßναι παροýσα, δεν υπÜρχει τßποτε που να προξενεß πüνο Þ λýπη Þ και τα δýο μαζß.
¼λες μας οι πρÜξεις αυτü Ýχουν σκοπü, να παραμερßσουν τον πüνο και την ταραχÞ. ¼ταν αυτü το καταφÝρουμε, γαληνεýει η μπüρα της ψυχÞς, γιατß ο Üνθρωπος δεν Ýχει πια να τρÝξει και να κυνηγÞσει κÜτι που να συμπληρþσει την ευεξßα της ψυχÞς και του κορμιοý.
Ο δßκαιος Üνθρωπος Ýχει ηρεμßα, ενþ ο Üδικος εßναι γεμÜτος ταραχÞ.
Απü τα αγαθÜ που παρÝχει η σοφßα για τη μακαριüτητα της ζωÞς στο σýνολü της, το μÝγιστο εßναι η απüκτηση της φιλßας.
Οι Üνθρωποι, καθþς εßναι εξοικειωμÝνοι διαρκþς με τις δικÝς τους αρετÝς, αποδÝχονται τους ομοßους τους και θεωροýν ξÝνο κÜθε τι το διαφορετικü.
ΚÜθε καλü και κÜθε κακü βρßσκεται στην αßσθηση, ενþ ο θÜνατος εßναι ακριβþς η στÝρηση της αßσθησης.
Οýτε üταν κÜποιος εßναι νÝος να αργοπορεß να φιλοσοφÞσει, οýτε üταν εßναι γÝρος να καταπονεßται φιλοσοφþντας. [...] ΠρÝπει, λοιπüν, να φιλοσοφεß και ο νÝος και ο γÝρος: ο Ýνας þστε, καθþς γερνÜ, να παραμÝνει νÝος μÝσα στα αγαθÜ – απü ευγνωμοσýνη προς τα üσα Ýγιναν -, και ο Üλλος, αν και νÝος, να εßναι συνÜμα και þριμος, καθþς θα εßναι απαλλαγμÝνος απü το φüβο για üσα θα γßνουν.
Για εκεßνον που κατανüησε πραγματικÜ üτι δεν υπÜρχει τßποτε το φρικτü στο να μη ζει, δεν υπÜρχει τßποτε το φριχτü στο να ζει. ΕπομÝνως, εßναι ανüητος üποιος λÝει üτι φοβÜται το θÜνατο, üχι επειδÞ θα υποφÝρει üταν Ýρθει ο θÜνατος, αλλÜ επειδÞ υποφÝρει στη σκÝψη üτι θα Ýρθει.
Το πιο φοβερü απü τα κακÜ, ο θÜνατος, δεν εßναι τßποτε για εμÜς – στον βαθμü που üσο υπÜρχουμε, δεν εßναι παρþν· κι üταν πÜλι εßναι παρþν εκεßνος, τüτε δεν υπÜρχουμε εμεßς. ¢ρα ο θÜνατος δεν υπÜρχει οýτε για τους ζωντανοýς οýτε για τους πεθαμÝνους – εφüσον για τους πρþτους δεν υπÜρχει, ενþ οι Üλλοι δεν υπÜρχουν πια.
ΠρÝπει να θυμüμαστε üτι το μÝλλον δεν εßναι οýτε εντελþς δικü μας οýτε κι εντελþς ξÝνο μας, þστε οýτε να περιμÝνουμε με βεβαιüτητα üτι θα Ýρθει, οýτε να απελπιζüμαστε üτι σßγουρα δε θα Ýρθει.
Την ηδονÞ την Ýχουμε ανÜγκη ακριβþς τüτε, üταν πονοýμε απü την απουσßα της∙ ενþ üταν δεν πονοýμε, δεν την χρειαζüμαστε πια.
Θεωροýμε üτι η αυτÜρκεια εßναι μÝγιστο αγαθü, üχι για να χρησιμοποιοýμε πÜντοτε τα λßγα, αλλÜ για να μποροýμε, üταν δεν Ýχουμε πολλÜ, να αρκοýμαστε στα λßγα, πιστεýοντας στ' αλÞθεια üτι την πολυτÝλεια την απολαμβÜνουν ηδονικüτερα εκεßνοι που την Ýχουν μικρüτερη ανÜγκη και üτι κÜθε τι φυσικü το αποκτοýμε εýκολα, ενþ το μÜταιο δýσκολα.
Διüλου δε μοιÜζει με ζþο θνητü ο Üνθρωπος που ζει μÝσα σε αθÜνατα αγαθÜ.
ΚÜθε σωματικüς πüνος εßναι αξιοκαταφρüνητος, αυτüς που πονÜ πολý διαρκεß λßγο, ενþ αυτüς που χρονßζει στη σÜρκα προξενεß Þπιο πüνο.
Αυτüς που αδικεß εßναι δýσκολο να ξεφýγει, αλλÜ να βεβαιωθεß πως θα συνεχßζει να ξεφεýγει εßναι αδýνατον.
Η ανÜγκη εßναι κακü, αλλÜ δεν εßναι αναγκαßο να ζοýμε υπü καθεστþς ανÜγκης.
ΓεννηθÞκαμε μια φορÜ και δεν γßνεται να γεννηθοýμε και δεýτερη και κατ' ανÜγκην δεν υπÜρχει πια κÜτι αιþνια. ¼μως εσý, που δεν εξουσιÜζεις το αýριο, αναβÜλλεις την ευτυχßα σου: και η ζωÞ σπαταλιÝται στις αναβολÝς κι ο καθÝνας μας πεθαßνει γεμÜτος ασχολßες.
Αν αφαιρÝσουμε την üψη, τη συνομιλßα και τη συναναστροφÞ, σβÞνει το ερωτικü πÜθος.
Ο γÝρος που λησμονεß το αγαθü που συνÝβη εßναι σαν να γεννÞθηκε σÞμερα.
Η φτþχεια, αν υπολογιστεß με μÝτρο τον σκοπü της φýσης, εßναι μεγÜλος πλοýτος, ενþ ο πλοýτος που δεν του Ýχουν τεθεß üρια εßναι μεγÜλη φτþχεια.
Δεν πρÝπει να αποδεχüμαστε οýτε τους πολý βιαστικοýς στη φιλßα οýτε τους πολý διστακτικοýς∙ γιατß για χÜρη της φιλßας χρειÜζεται και να διακινδυνεýουμε.
Δεν Ýχουμε τüσο ανÜγκη τη βοÞθεια των φßλων μας, üσο τη βεβαιüτητα για τη βοÞθειÜ τους.
Εßναι μικρüς απü κÜθε Üποψη ο Üνθρωπος που Ýχει πολλοýς και καλοýς λüγους να εγκαταλεßψει τη ζωÞ.
Φßλος δεν εßναι οýτε εκεßνος που διαρκþς επιζητεß το χρÞσιμο οýτε εκεßνος που ποτÝ δεν το συνδιÜζει με τη φιλßα. Γιατß ο Ýνας, με πρüσχημα την ευεργεσßα, εμπορεýεται το αντÜλλαγμα, ενþ ο Üλλος σκοτþνει την καλÞ ελπßδα για το μÝλλον.
Η φιλßα σÝρνει το χορü της ολüγυρα στην οικουμÝνη, κηρýττοντας σε üλους μας να σηκωθοýμε για το μακαρισμü.
ΥπÜρχει και στην απλüτητα Ýνα μÝτρο και üποιος δεν το λογαριÜζει παθαßνει ü,τι συμβαßνει σ' εκεßνον που δεν Ýχει üρια.
Δεν ξÝρω πþς να συλλÜβω το Αγαθüν, αν αφαιρÝσω τις ηδονÝς της γεýσης, αν αφαιρÝσω τις σεξουαλικÝς ηδονÝς, αν αφαιρÝσω την ευχαρßστηση των ακουσμÜτων και την τÝρψη που προσφÝρει η θÝα μßας γλυκιÜς μορφÞς.
Στον πüνο των φßλων συμπÜσχουμε üχι θρηνþντας αλλÜ μεριμνþντας γι' αυτοýς.
Στην κοινÞ φιλοσοφικÞ αναζÞτηση κερδßζει περισσüτερα αυτüς που Ýμαθε περισσüτερα: ο ηττημÝνος.
Η ελευθερßα, ο μÝγιστος καρπüς της αυτÜρκειας.
