Εισαγωγή

     Το παρόν άρθρο έρχεται να καλύψει, όσο πιο πλουραλιστικά μπορεί, τη τέχνη του... Διαβόλου. Όσο κι αν κάνουμε πως δε βλέπουμε, ή δε γνωρίζουμε, τόσο τούτο αδιαφορεί και συνεχίζει να επηρεάζει και να εμπνέει τους καλλιτέχνες σε κάθε τομέα τέχνης, κεντρίζοντας τη φαντασία τους.
     Κι εδώ, δια του παρόντος, θα πάρουμε μιαν έστω μικρή ιδέα για το Διάβολο στις Τέχνες. Δεθείτε λοιπόν και φύγαμε:    Π. Χ.
________________________________

...Από εμέ περνάν στη πονεμένη χώρα,
από εμέ περνάν στη θλίψη την αιώνια,
από εμέ περνάν μες στο χαμένον κόσμο.
Το Δίκιο έχει τον Άφθαστο κινήσει
που μ' έπλασε· η Δύναμη του η θεία
κι η ασύγκριτη Σοφία κι η Αγάπη η πρώτη.
Πλάσμα πριν από 'μέ κανένα δεν εστάθη,
παρά μόνον αιώνια, κι εγώ αιώνια μένω.
Αφήστε κάθ' ελπίδα σεις που μέσα πάτε! (Δάντης άσμα 3ον, Κόλαση)

Τα πνεύματα, όταν θέλει
κανείς να υποθέσει το φύλο,
μπορεί να είναι κι απ' τα δυο.
Η επιδερμίδα τους τόσ' απαλή
και η ουσία τους αμιγής
και καθαρή.
Δεν μπλέκεται σ' άκρα ή αρθρώσεις,
ούτε στηρίζεται σε εύθραυστα οστά.

Σαν ομιχλώδης σάρκα,
σε σχήμα που γουστάρουν,
πλατύ, σφιχτό, σκιώδες, φωτεινό,
αρκεί να φέρουνε σε πέρας
τους σκοπούς των:
έργα αγάπης ή εκδίκησης,
πληρούνται!



     Ο Διάβολος κρατά τα νήματα που μας συγκινούν! (Charles Baudelaire, Τα Άνθη Του Κακού, 1857.) Ο Σατανάς, ο Βεελζεβούλ, ο Εωσφόρος... ο Διάβολος έχει πολλά ονόματα και πρόσωπα, τα οποία πάντα εξυπηρετούσανε τους καλλιτέχνες ως πηγή έμπνευσης. Συχνά παραγγέλθηκαν από θρησκευτικούς ηγέτες ως εικόνες φόβου ή λατρείας, ανάλογα με τη κοινωνία, οι παραστάσεις του κάτω κόσμου χρησιμεύσανε για να διδάξουνε τους πιστούς και να τους οδηγήσουνε στο δρόμο της δικαιοσύνης. Για άλλους καλλιτέχνες, όπως ο Ιερώνυμος Μπος, παρείχαν ένα μέσο καταγγελίας της ηθικής απαξίας των συγχρόνων του. Με τον ίδιο τρόπο, η λογοτεχνία που ασχολείται με τον Διάβολο προσφέρει εδώ και καιρό έμπνευση σε καλλιτέχνες που επιθυμούν να ξορκίσουν το κακό μέσω εικόνων, ειδικά των έργων του Δάντη και του Γκαίτε.



     Τον 19ο αιώνα, ο ρομαντισμός, ελκυσμένος από το μυστηριώδες κι εκφραστικό δυναμικό του θέματος, συνέχισε να δοξάζει τον κακόβουλο. Οι Πύλες Της Κόλασης του Auguste Roden, το μνημειώδες, βασανισμένο έργο μιας ζωής, απεικονίζει τέλεια αυτό το πάθος για το κακό, αλλά αποκαλύπτει επίσης το λόγο αυτής της γοητείας. Πράγματι, τί θα μπορούσε να είναι πιο σαγηνευτικό για έναν άνθρωπο από το να δοκιμάσει τη κυριαρχία του προκαλώντας την ομορφιά του άσχημου και του διαβολικού;



     ΟΛΟΙ είναι εξοικειωμένοι με τον ποιητικό μύθο της εξέγερσης και πτώση των αγγέλων. Αυτός ο μύθος, που ενέπνευσε στον Δάντη μερικές από τις πιο όμορφες γραμμές του Κόλασης και στο Μίλτον ένα αξέχαστο επεισόδιο του Paradise Lost, έγινε, από διάφορους Πατέρες και Γιατρούς της Εκκλησίας, διαμορφωμένο και χρωματισμένο. αλλά δεν έχει κανένα θεμέλιο άλλο από την ερμηνεία ενός στίχου του Ησαΐα κι ορισμένων μάλλον ασαφών αποσπασμάτων στην Καινή Διαθήκη. Ένας άλλος μύθος, με πολύ διαφορετικό αλλά όχι λιγότερο ποιητικό χαρακτήρα, αποδεκτός τόσο από τους Εβραίους όσο και από τους Χριστιανούς συγγραφείς, λέει για αγγέλους του Θεού που ερωτεύτηκαν τις κόρες των ανθρώπων, αμάρτησαν μαζί τους και τιμωρήθηκαν για την αμαρτία τους έξω από τη Βασιλεία των Ουρανών και από αγγέλους μετατράπηκαν σε δαίμονες.



     Αυτός ο δεύτερος μύθος έλαβε διαρκή αφιέρωση στους στίχους του Moore και του Byron. Κάθε ένας από αυτούς τους μύθους αντιπροσωπεύει τους δαίμονες ως πεσμένους αγγέλους και συνδέει την πτώση τους με μια αμαρτία: υπερηφάνεια ή φθόνο στη πρώτη περίπτωση, εγκληματική αγάπη στη δεύτερη. Αλλά αυτός είναι ο θρύλος, όχι η ιστορία, του Σατανά και των συντρόφων του. Οι ρίζες του Σατανά, που θεωρείται ως η καθολική προσωποποίηση του κακού, είναι πολύ λιγότερο επικές και ταυτόχρονα πολύ πιο απομακρυσμένες και βαθειές.



     Ο Σατανάς είναι προγενέστερος, όχι μόνο του Θεού του Ισραήλ, αλλά όλων των άλλων θεών, ισχυρών και φοβισμένων, που έχουν αφήσει μια ανάμνηση στον εαυτό τους στην ιστορία της ανθρωπότητας. δεν έπεσε με τα μούτρα από τον ουρανό, αλλά πήδηξε από τις άβυσσους της ανθρώπινης ψυχής, συνάδοντας με εκείνες τις αμυδρές θεότητες των πρώτων χρόνων, από τις οποίες ούτε μια πέτρα δεν θυμάται τα ονόματα, και τις οποίες οι άνθρωποι έζησαν και ξέχασαν. Συμφωνώντας με αυτά, και συχνά συγχέεται με αυτά, ο Σατανάς ξεκινά ως έμβρυο, όπως όλα τα πράγματα που ζουν και μόνο με αργούς βαθμούς μεγαλώνει και γίνεται άνθρωπος. Ο νόμος της εξέλιξης, που διέπει όλα τα όντα, τον διέπει επίσης.



     Κανείς που δεν έχει επιστημονική κατάρτιση δεν πιστεύει πλέον ότι οι πιο άγριες θρησκείες έχουν προκύψει από τη διαφθορά και τη φθορά μιας πιο τέλειας θρησκείας. αλλά γνωρίζει πολύ καλά ότι οι πιο τέλειοι έχουν αναπτυχθεί από το πηδάλιο, και ότι στο τελευταίο, επομένως, πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες εκείνης της ζοφερής προσωπικότητας που, με διάφορα ονόματα, γίνεται ο εκπρόσωπος και η αρχή του κακού. Αν αυτό που αποκαλούμε Τριτογενή Περίοδο στην ιστορία του πλανήτη μας είχε ήδη δει τον άνθρωπο, πιθανότατα τον έβλεπε τόσο μακριά, όσο κανένα θρησκευτικό συναίσθημα, σωστά μιλώντας, δεν μπορούσε να διακριθεί σε αυτόν.



     Ο πρώτος τεταρτογενής άνθρωπος είναι ήδη εξοικειωμένος με τη φωτιά και καταλαβαίνει τη χρήση πέτρινων όπλων. αλλά εγκαταλείπει τους νεκρούς του - ένα σίγουρο σημάδι ότι οι θρησκευτικές του ιδέες, αν έχει καθόλου, είναι στην καλύτερη περίπτωση λιγοστές κι υποτυπώδεις. Πρέπει να καταλήξουμε σε αυτό που ονομάζεται από τους γεωλόγους Νεολιθική Περίοδο, για να ανακαλύψουμε τα πρώτα σίγουρα ίχνη θρησκευτικού συναισθήματος. Ποια ήταν η θρησκεία των προγόνων μας, σε εκείνη την εποχή, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε άμεσα. αλλά μπορούμε να συμπεράνουμε, παρατηρώντας ότι πολλές άγριες φυλές εξακολουθούν να ζουν στη γη και αναπαράγουν πιστά τις συνθήκες της προϊστορικής ανθρωπότητας.



     Είτε ο φετιχισμός προηγείται του ανιμισμού είτε ο δεύτερος προηγείται του πρώτου στην ιστορική εξέλιξη των θρησκειών, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αυτών των προγόνων μας πρέπει να ήταν εντελώς παρόμοιες με εκείνες που εξακολουθούσαν να υποστηρίζουν οι φυλετικές κοινότητες σε όλο τον κόσμο. Η γη, η οποία, μαζί με τα ίχνη των κατοικιών τους, με τα όπλα και τα σκεύη τους, έχει επίσης διατηρήσει τα φυλαχτά τους, μας προσφέρει την απόδειξη αυτού. Σκέφτηκαν έναν κόσμο γεμάτο πνεύματα, ψυχές πραγμάτων και ψυχές νεκρών, και σε αυτά αυτοί απέδιδε όλα τα πράγματα που τους συνέβησαν, είτε καλό είτε κακό. ο πίστευε ότι μερικά από αυτά τα πνεύματα ήταν ευεργετικά, άλλα κακόβουλος, άλλος φιλικός, άλλος εχθρικός, προτάθηκε από το πολύ εμπειρία ζωής, όπου τα κέρδη και οι ζημίες είναι συνεχώς εναλλάσσονται και εναλλάσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε, αν όχι πάντα, τουλάχιστον πολύ συχνά, οι αιτίες του κέρδους και της ζημίας αναγνωρίζονται ως ποικίλες.



     Ο ήλιος που δίνει φως, ο ήλιος που την άνοιξη κάνει τη γη ξανά πράσινη και ανθίζει, που ωριμάζει τα φρούτα, πρέπει να έχουν θεωρηθεί ως μια ουσιαστικά ευεργετική δύναμη. ο ανεμοστρόβιλος που γεμίζει τον ουρανό με σκοτάδι, ξεριζώνει τα δέντρα, σκίζει και σαρώνει τις εύθραυστες καλύβες, ως μια δύναμη ουσιαστικά κακόβουλη. Τα πνεύματα συγκεντρώθηκαν σε δύο μεγάλους οικοδεσπότες, σύμφωνα με την παρατήρηση των ανδρών για το αν έλαβαν από αυτούς όφελος ή κακό. Αλλά αυτή η ταξινόμηση δεν συνιστά έναν πραγματικό και απόλυτο δυϊσμό. Τα ευεργετικά πνεύματα δεν ήταν ακόμη οι ορκισμένοι και ασυμβίβαστοι εχθροί του κακόβουλου. ούτε οι πρώτοι ήταν πάντα ωφελημένοι ούτε οι δεύτεροι πάντα κακόβουλοι. Ο πιστός δεν ήταν πάντα σίγουρος για τη διάθεση των πνευμάτων που τον κρατούσαν σε επιρροή. φοβόταν να προσβάλει τους φιλικούς όχι λιγότερο από τους εχθρικούς, και με παρόμοιες πρακτικές προσπάθησε να του κάνει όλα ευνοϊκά, χωρίς να εμπιστεύεται πολύ κανέναν από αυτούς.



     Μεταξύ καλών και κακών πνευμάτων δεν υπήρχε ηθική αντίφαση, σωστά μιλώντας, αλλά μόνο μια αντίθεση στα έργα τους. Δεν μπορούσαν να έχουν έναν ηθικό χαρακτήρα που ακόμη έλειπε στους λάτρεις τους, που μόλις είχαν βγει από την κατάσταση του ζωισμού. και μόνο μέχρι στιγμής μπορούν να ονομαστούν καλά και κακά καθώς στον πρωτόγονο άνθρωπο όλα φαίνονται καλά που τον βοηθούν, όλα τα κακά που βλάπτουν.
Οι άγριοι πιστοί τους τους θεώρησαν ως από όλες τις απόψεις όπως τους ίδιους, ασυνήθιστους, υποκείμενους σε πάθη, άλλοτε ευγενικά, άλλοτε σκληρούς. ούτε θεώρησαν τα καλά πνεύματα ως ανώτερα ή πιο αξιόλογα από τα πονηρά.



     Είναι αλήθεια ότι στους πονηρούς εμφανίζεται ήδη μια σκιά του Σατανά, ένα περίγραμμα του πνεύματος του κακού, αλλά του κακού που είναι καθαρά φυσικό. Το κακό είναι αυτό που βλάπτει και το κακό πνεύμα είναι αυτό χτυπά τον κεραυνό, πυρπολεί τα ηφαίστεια, καταβροχθίζει τα εδάφη, σπέρνει πείνα και αρρώστιες. Αυτό το πνεύμα δεν προσωποποιεί ακόμη το ηθικό κακό, γιατί η διάκριση μεταξύ του ηθικού καλού και του ηθικού κακού δεν έχει ακόμα έχει δημιουργηθεί στο μυαλό των ανθρώπων. από τα δύο πρόσωπα του Σατανά, τον καταστροφέα και τον διαστροφέα, ένα μόνο παρουσιάζεται από αυτόν. Καμμία ειδική αίσθηση δεν αποδίδεται σε αυτό το πνεύμα. δεν υπάρχει κανείς να σταθεί πάνω του και να τονε διατάξει.



     Αλλά, σιγά σιγά, η ηθική συνείδηση ​​αρχίζει να διακρίνεται και να καθορίζεται, και η θρησκεία παίρνει έναν ηθικό χαρακτήρα, τον οποίο, νωρίτερα, ούτε είχε ούτε μπορούσε να έχει. Το ίδιο το θέαμα της φύσης, όπου οι δυνάμεις αντιτίθενται στις δυνάμεις, όπου η μία καταστρέφει ό, τι η άλλη παράγει, υποδηλώνει την ιδέα δύο αντίθετων αρχών που αμοιβαία αρνούνται και πολεμούν η μία την άλλη. τότε ο άνθρωπος δεν αργεί να αντιληφθεί ότι εκτός από το φυσικό καλό και κακό υπάρχει ένα ηθικό καλό και κακό, και νομίζει ότι αναγνωρίζει μέσα του την ίδια αντίθεση που βλέπει και βιώνει στη φύση. Νιώθει τον εαυτό του καλό ή κακό, συλλαμβάνεται καλλίτερα ή χειρότερα, αλλά αυτή τη καλωσύνη ή τη κακία του τη κάνει δεν αναγνωρίζει ως δικό του, ως έκφραση της δικής του φύσης.



     Συνηθισμένος να αποδίδει στις θεϊκές και δαιμονικές δυνάμεις το φυσικό του καλό και κακό, θα αποδώσει επίσης στις θεϊκές και δαιμονικές δυνάμεις το ηθικό του καλό και κακό. Από το καλό πνεύμα, λοιπόν, δεν θα προέλθει μόνο το φως, η υγεία και όλα όσα συντηρούν και αυξάνουν τη ζωή, αλλά και η αγιότητα, που νοείται ως το σύμπλεγμα όλων των αρετών. από το κακό πνεύμα θα βγει όχι μόνο το σκοτάδι, η ασθένεια και ο θάνατος, αλλά και η αμαρτία. Έτσι, οι άνθρωποι, διαιρώντας τη φύση με απλώς υποκειμενική κρίση στο καλό και το κακό και ζύμωση σε ότι το φυσικό καλό και το κακό το ηθικό καλό και το κακό που ανήκουν στον εαυτό τους, διαμορφώνουν τους θεούς και τους δαίμονες.



     Η ηθική συνείδηση ​​που έχει ήδη αφυπνιστεί, επιβεβαιώνοντας φυσικά την υπεροχή του καλού έναντι του κακού και τη λαχτάρα για το θρίαμβο του ενός έναντι του άλλου, κάνει τον δαίμονα να φαίνεται υποταγμένος στον θεό και να χαρακτηρίζεται από μια αηδία που γίνεται μεγαλύτερη όσο η συνείδηση ​​γίνεται ενεργή και κυρίαρχη. Ο δαίμονας, ο οποίος στην καταγωγή του μπερδεύτηκε με τον θεό σε μια σειρά ουδέτερων πνευμάτων ικανών για καλό και κακό, τώρα σταδιακά διαφοροποιείται από τον θεό και τελικά αποσυνδέεται πλήρως από αυτόν.



Σκέφτηκα να δω
ένα τέρας, άθλιο.
Σκέφτηκα να δω ένα βασίλειο
όλο χαμένο, θλιβερό:
Και τον είδα ένδοξο θριαμβευτή.
Τεράστιος ήταν,
δίκαιος και τόσο καλοήθης
Η όψη του τόσο γεμάτη,
με μεγαλοπρέπεια
Αυτός από κάθε ευλάβεια
φάνηκε πιο άξιος.
Και τρία όμορφα στέμματα
φορούσε στο κεφάλι του:
Χαίρει το πρόσωπό του
και κοκκίνισε το φρύδι του,
Και στο χέρι του το σκήπτρο
της μεγάλης δύναμης.
Και το μπόι του θα μπορούσε
να περνάει τα τρία μίλια.
Τα χαρακτηριστικά του
κι η μορφή του
γαλήνη τέτοια και ισορροπία έδειχνε,
Με τόση αρμονία
που θαύμασα πολύ.
Πίσω στους ώμους του,
επίσης, έξι φτερά είχε,
φτέρωμα τόσο στολισμένο,
τόσο λαμπερό.
Ούτε οι ερωτιδείς δεν είχαν τέτοιο...



     Το πρόσωπο του διαβόλου είχε κρύψει ο Ιταλός ζωγράφος Τζιότο, ένας από τους προδρόμους της Αναγέννησης, σε λεπτομέρεια φρεσκό που κοσμεί τη Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη, όπως ανακάλυψαν συντηρητές. Ο Εωσφόρος είχε χωθεί για τους τελευταίους επτά αιώνες στις πτυχές ενός σύννεφου κι ήταν ουσιαστικά αόρατος διά γυμνού οφθαλμού. Πρόκειται για το 20ό φρεσκό του κύκλου που περιγράφει το βίο του Αγίου Φραγκίσκου στη Βασιλική και την ανακάλυψη έκανε η Ιταλίδα ιστορικός τέχνης Κιάρα Φρουγκόνε.



     Ο Τζιότο είχε χρησιμοποιήσει τις πτυχές του σύννεφου για να δώσει τα χαρακτηριστικά μίας φιγούρας με γαντζωτή μύτη, πονηρό χαμόγελο και σκούρα κέρατα. Κοιτάζοντας κανείς το φρέσκο από το επίπεδο του πατώματος της Βασιλικής δεν διακρίνεται τίποτε αλλά, όπως αναφέρει το Reuters, το πρόσωπο διαγράφεται με σαφήνεια σε κοντινή εξέταση φωτογραφιών του έργου. Ο επικεφαλής της ομάδας συντηρητών της Βασιλικής Σέρτζιο Φουσέτι εκτιμά πως η πρόθεση του ζωγράφου ήταν περισσότερο να κλείσει το μάτι στους παρατηρητικούς επισκέπτες παρά να κάνει τον Σατανά ένα από τα κεντρικά θέματα του φρεσκό. Οι συντηρητές εκτιμούν πως ο Τζιότο, κατά τη διαχρονικά συνήθη πρακτική των Ευρωπαίων ζωγράφων, χρησιμοποιήσε χαρακτηριστικά κάποιου για τον οποίο έτρεφε αντιπάθεια ως μοντέλο για τον διάβολο.



     Οταν δεν ταλαιπωρούσε ερημίτες, ούτε προσπαθούσε να παρασύρει ανυποψίαστους θνητούς σε ανίερες συμφωνίες, ο Διάβολος αποτελούσε αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες, που στο πρόσωπό του έβρισκαν μία «εξήγηση» για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας ή τη συμβολική ενσάρκωση των πιο σκοτεινών πτυχών της ανθρώπινης ψυχής. Από τη Κόλαση του Δάντη ως τον Φάουστ του Γκαίτε, από το Χορό Του Διαβόλου του Ιγκόρ Στραβίνσκι ως το Sympathy for th Devil των Rolling Stones κι από τον Ρόμπερτ ντε Νίρο στη ταινία Angel Heart ως το αμφιλεγόμενο Πάθος Του Χριστού του Μελ Γκίμπσον, ελάχιστες μυθικές ή υπαρκτές μορφές έχουνε πρωταγωνιστήσει σε τόσα θεατρικά, λογοτεχνικά, μουσικά και κινηματογραφικά έργα. Εξίσου έντονη είναι η παρουσία του στον χώρο των εικαστικών τεχνών, όπως αποδεικνύει η πρωτότυπη θεματική έκθεση, που πραγματοποιείται στο Κέντρο Τεχνών Cantor του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, στις ΗΠΑ.


                                Αγκοστίνο Μούσι: "Σκελετοί"

     Υπό τον χιουμοριστικό τίτλο Sympathy for the Devil: Satan, Sin, and the Underworld (Συμπάθεια για τον Διάβολο: Ο Σατανάς, η Αμαρτία και ο Κάτω Κόσμος), η έκθεση διερευνά την εξέλιξη της μορφής του Διαβόλου στις καλλιτεχνικές απεικονίσεις από το 16ο ως τον 21ο αιώνα, μέσα από σχέδια, πίνακες, χαρακτικά και γλυπτά με την υπογραφή σημαντικών δημιουργών, όπως ο Ιερώνυμος Μπος, ο Ευγένιος Ντελακρουά κι ο Ογκίστ Ροντέν. Παρατηρώντας τα περισσότερα από 40 έργα, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται πως ο τρόπος, με τον οποίο κάθε εικαστικός προσεγγίζει την έννοια του διαβολικού, είναι συνάρτηση τόσο της εποχής του, όσο και της φαντασίας του. Σταδιακά, το τερατόμορφο πλάσμα με τα κέρατα και τη τριγωνική ουρά μετατρέπεται στον κομψό Μεφιστοφελή κι αργότερα στο αόρατο Κακό, που ευθύνεται για τα δεινά του σύγχρονου κόσμου.



     Σύμφωνα με τον επιμελητή Ευρωπαϊκής Τέχνης του Κέντρου, Bernard Barryte, "οι καλλιτέχνες είχαν μεγάλη ελευθερία στις απεικονίσεις του Διαβόλου. Η Παλαιά Διαθήκη και τα Ευαγγέλια δεν έδιναν σαφείς περιγραφές -μόνο ότι ήταν ένας ισχυρός, ύπουλος αντίπαλος του Θεού". Πριν από τον 16ο αιώνα, οι καλλιτέχνες δανείζονταν στοιχεία από θεότητες των Κελτών, των Αιγυπτίων και των αρχαίων πολιτισμών της Μέσης Ανατολής, ενώ καθοριστική ήταν η επιρροή και του αρχαιοελληνικού θεού Πάνα. Στη διάρκεια της Αναγέννησης, όμως, οι δημιουργοί στράφηκαν στα γραπτά του Ομήρου, του Δάντη και του Βιργίλιου. Τον 16ο αιώνα, ο Διάβολος εξακολουθεί να απεικονίζεται ως κερασφόρο τέρας, όπως στο έργο του Βέλγου χαράκτη Cornelis Galle με τίτλο Λούσιφερ. Αργότερα, καθώς η επανάσταση του Εωσφόρου ενάντια στον Θεό άρχισε να συμβολίζει την επανάσταση του ανθρώπου ενάντια σε κάθε είδους τυραννία, ο πεπτωκώς άγγελος έγινε ο σκοτεινός, ρομαντικός ήρωας, που απαθανάτισε ο Jean-Jacques Feuchere στο γλυπτό του Μεφιστοφελής.



     Αφορμή για τη διοργάνωση της έκθεσης στάθηκε η ένταξη του έργου με τίτλο Λούσιφερ του Τζάκσον Πόλοκ στη συλλογή του Πανεπιστημίου Στάνφορντ. Φιλοτεχνημένος το 1947 με την πρωτοποριακή τεχνική του dripping, που επινόησε ο ίδιος ο Πόλοκ, ο εμβληματικός πίνακας δωρήθηκε στο πανεπιστήμιο από τους Harry W. και Mary Margaret Anderson, μαζί με άλλα 120 έργα. Τον τελευταίο μισό αιώνα, το ζεύγος Αnderson κατάφερε να συγκεντρώσει μία από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές συλλογές μεταπολεμικής αμερικανικής τέχνης. Η δωρεά τους στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ πλέον στεγάζεται σε ειδικά διαμορφωμένο κτίριο, δίπλα στο Κέντρο Τεχνών Cantor, η μόνιμη συλλογή του οποίου αριθμεί πάνω από 40.000 κομμάτια.


                                 Τζάκσον Πόλλοκ: "Λούσιφερ"

     Οπως καθιστά εμφανές ο αφαιρετικός Eωσφόρος του Πόλοκ, από τον 20ό αιώνα και μετά οι γλαφυρές, ρεαλιστικές αναπαραστάσεις του διαβόλου τείνουν να εξαφανιστούν. Η κάποτε απειλητική μορφή του καταλήγει να πρωταγωνιστεί σε διαφημίσεις, κωμικές τηλεοπτικές σειρές και ανέκδοτα, ενώ η πηγή του κακού πλέον εντοπίζεται μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο: Η κόλαση μετασχηματίζεται σε κομμάτι του επίγειου κόσμου και οι κάτοικοί της είναι συνηθισμένοι άνθρωποι, που διαπράττουν φριχτά εγκλήματα. Για παράδειγμα, στο έργο του σύγχρονου Αμερικανού καλλιτέχνη Jerome Witkin The Devil as Tailor (1978-79) (Ο διάβολος ως ράφτης), ο διάβολος απεικονίζεται να χαμογελάει μοχθηρά καθώς ράβει τα ρούχα αξιωματούχων των ναζί και θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Αντίστοιχα, στο Heaven and Hell (1984) του Andres Serrano, μια γυμνή γυναίκα υπόκειται σε βασανιστήρια ενώ ένας καρδινάλιος της γυρίζει αδιάφορα τη πλάτη -εδώ, η παρουσία του διαβόλου είναι αισθητή, αν κι αόρατη.



     Από τις συλλογές του πανεπιστημίου προέρχονται τα περισσότερα από τα έργα της περιοδικής έκθεσης, όπως οι Πύλες της Κόλασης του Ογκίστ Ροντέν, που εκτίθενται μόνιμα στον Κήπο με τα Γλυπτά. Η κυβέρνηση της Γαλλίας παρήγγειλε το μπρούντζινο γλυπτό το 1880, προκειμένου να το τοποθετήσει σε ένα καινούργιο μουσείο διακοσμητικής τέχνης, το οποίο όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Αντλώντας έμπνευση από τη Κόλαση του Δάντη, ο Ροντέν συνέχισε να επεξεργάζεται τις Πύλες για πάνω από 20 χρόνια, ενσωματώνοντας μοτίβα από ποιήματα του Βίκτορ Ουγκό και του Σαρλ Πιερ Μποντλέρ. Το αυθεντικό έργο βρίσκεται στο γαλλικό Μουσείο Ορσέ, ενώ στο Στάνφορντ παρουσιάζεται το πέμπτο από τα μπρούντζινα αντίγραφα, που δημιουργήθηκαν μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη. Συνολικά, ο Κήπος των Γλυπτών περικλείει περισσότερα από 200 έργα του Ροντέν -μία από τις μεγαλύτερες συλλογές έργων του διάσημου γλύπτη παγκοσμίως.



     Με σημείο (βιβλίο) εκκίνησης το Κεκλεισμένων Των Θυρών του Ζαν Πωλ Σαρτρ και τη περίφημη φράση του Η Κόλαση είναι οι άλλοι, μεθοδολογικό εργαλείο τη βιωματική ανάγνωση έργων τέχνης κι ερμηνευτικό πλαίσιο τη Καινή Διαθήκη και τη δαντική Κόλαση, επιχειρείται μια ιστορική προσέγγιση του Κάτω Κόσμου όπως τον αντιλαμβάνεται ο δυτικός άνθρωπος, από τη Πρώιμη Αναγέννηση ως το τέλος του 20ου αιώνα.
Οδηγός του ταξιδιού ο Δάντης, η Κόλαση ζωντανεύει μέσα από το έργο του, και τις γκραβούρες του Γκυστάβ Ντορέ. Στη συνέχεια, θραύσματα του οράματός του αναζητούνται σε χαρακτηριστικά έργα των Τζιότο ντι Μποντόνε, Φρα Αντζέλικο και Μιχαήλ Άγγελου. Η Κόλαση σταδιακά αλλάζει τόπο και νόημα, καθώς αναλαμβάνουν να την αναπαραστήσουν οι εκφραστές διαφόρων κινημάτων: ο Ντιρκ Μπάουτς, ο Ιερώνυμος Μπος, ο Ωγκύστ Ροντέν, ο Άρνολντ Μπέκλιν, ο Μαρκ Ρόθκο.



     Μέχρι να φτάσουμε στον Μάρτιν Κίπενμπεργκερ, που θα δηλώσει "ένας από σας, ανάμεσά σας, μαζί σας", πιθανόν φέρνοντας τη καλλιτεχνική αντίληψη για τη Κόλαση κοντά στη φιλοσοφική θέση του Σαρτρ. Επιστρέφοντάς μας εκεί που ξεκινήσαμε. Το αποτέλεσμα: μια συνοπτική και εικονογραφημένη ιστορία της Κόλασης. Ένα δοκίμιο ιστορίας της τέχνης, γραμμένο βιωματικά, με τον τρόπο της λογοτεχνίας -ώστε να αφορά ευρύτερο (των ειδικών) κοινό-, με τη φιλοδοξία να εμπνεύσει στον σύγχρονο αναγνώστη έναν γενικότερο προβληματισμό αναφορικά με τη σχέση του με το επέκεινα και το αντίκτυπό της στις σημερινές ηθικές του επιλογές.



     Ο Ροντέν παρουσίασε 1η φορά τη περίφημη Πύλη Της Κόλασης το 1900. Η Μπελ Επόκ βρισκόταν στο ζενίθ της και νέα μανία ήταν Αρ Νουβό. Σε αντίθεση με αυτό το κλίμα, ο ριζοσπαστικός ουμανισμός της Πύλης της Κόλασης συμφωνούσε με τις αποκαλύψεις του Φρόυντ για τη καταπιεσμένη σεξουαλικότητα και το ασυνείδητο. Το μνημειώδους κλίμακας αριστούργημά του χάραξε νέο δρόμο στη τέχνη. Ό,τι υπήρξαν για τη ζωγραφική ο Βαν Γκογκ, ο Γκωγκέν κι ο Σεζάν, ο Ροντέν υπήρξε μόνος του για τη γλυπτική.


                    Ροντέν: Η Πύλη Της Κόλασης

     Ο Άμπροουζ Μπηρς, με το διήγημά του, Ο Θάνατος Του Χάλπιν Φρέιζερ, κι ειδκά με το κλείσμο, με το ποίημά του, δίνει εμμέσως πλην σαφώς, μιαν αόρατη αλλά υπαρκτή φιγούρα του Διάβολου, με το τελευταίο στιχάκι. Αφού πρώτα μας περιγράφειί κάμποσα ακαταλαβίστικα γεγονότα που πέφτουνε στην αντίληψη του ήρωα, -που μπορεί να μη τα καταλαβαίνει, αλλά νιώθει ένα κακό να του 'ρχεται... Ας το θυμηθούμε λοιπόν:

    Ο Θάνατος Του Χάλπιν Φρέιζερ

Παγιδευμένος βρέθηκα σε δάσος μαγεμένο.
Λίγο το φως κι η δύστυχη καρδιά μου σκλαβωμένη.
Το κυπαρίσσι στη μυρτιά φαινότανε δεμένο,
κι εκείνη στην αγκάλη του φαρμακερά δοσμένη.

Κάτι ψιθύριζε η ιτιά στο έλατο με πόνο˙
το πένθιμο μαυρόχορτο κι ο απήγανος χιμούσαν
επάνω στους αμάραντους, τους έπνιγαν και μόνο
τσουκνίδες μέναν και φρικτά στοιχειά που τις πατούσαν. 

Μέλισσα εκεί δε βούιζε, πουλί δε κελαηδούσε.
Αύρα γλυκειά δε σάλευε ανάμεσα στα φύλλα.
Σιωπή! Ο αγέρας, τρομερό αγρίμι, ξεψυχούσε
πίσω απ' τα δέντρα σπέρνοντας τριγύρω ανατριχίλα.

Φαντάσματα ψιθύριζαν, κρυμμένα στο σκοτάδι,
λόγια βαθιά, προδοτικά και μυστικά θαμμένα.
Αίμα τα δέντρα στάζανε και μούσκευαν το βράδυ
κι λάμπαν μες στο μάγο φως λουλούδια ματωμένα. 

-Άδικα! φώναξα, άδικα! Έμεινα μαγεμένος.
Δίχως ψυχή, δίχως καρδιά, μόνος, δίχως ελπίδα,
στη θέληση, στη σκέψη μου ήμουν παγιδευμένος,
κι ένιωθα πως τα πιο φρικτά ακόμη δεν τα είδα...!



      Θα δούμε επίσης και την άποψη του Κλαρκ Άστον Σμιθ, όπως εκφράζεται στη Προειδοποίησή του, όπως αυτός την ένιωσε και μας τη μεταφέρει με το ποίημά του αυτό:

           Προειδοποίηση  

  (μτφρ.: Πάτροκλος, "Warning")

Έχεις ακούσει απ' τον βάλτο τις φωνές
να ψάλλουνε θανατηφόρους ρούνους απαλά,
που πιάσαν στο πεσμένο το φεγγάρι καλαμιές;
Τραγούδια που 'ναι απ' το κώνειο πιο γλυκά,
ή το ανακατεμένο με καννάβι, μέλι,
να σύρουνε τ' ανθρώπινα του όνειρου τα μέλη,
με τρόπους που δε σύρθηκαν ξανά.

     Από την άλλη μεριά, ο Έντγκαρ Άλλαν Πόε, δίνει με πιο εύγλωττο τρόπο, μια φανταστική περιγραφή, της τελικής επικράτησης της Κόλασης, με το υπέροχο ποίημά του, και θα το θυμηθούμε κι αυτό:

     Η Πόλη Μες Στη Θάλασσα

Ω Συμφορά! Πήγεν ο χάρος κι έστησε θρονί
σε μια πόλη παράξενη, χαμένη, κάτω 'κει
στης Δύσης τα σκοτάδια, που αιώνια καθείς,
καλός, κακός, φριχτός κι αγνός, γαλήνη ἔχει βρει.
Και οι βωμοί, τ' ανάκτορα, τα κάστρα, εκεί,
(άπαρτα κάστρα μ' απ' το χρόνο φαγωμένα!),
κάτι ανθρώπινο πια δεν μηνάν. Μόνο κάτι ωχρά,
πια κι απ' τον άνεμο ολογύρω ξεχασμένα,
κάτω απ' τον ουρανό λιμνάζουν βαλτωμένα,
της πιο βαθειάς μελαγχολίας τα νερά.

Δε φτάνουν πια ιερές αχτίδες απ' τον ουρανό,
σ' αυτής της πόλης πάνω την ατέλειωτη νυχτιά.
Mόνο μακάβριο φως, από τη θάλασσα κι αυτό
ξαστράφτει στους πυργίσκους σιωπηλό,
-στις κορυφές τους βέβηλα αντανακλά και πέρα-
σε τρούλους, σε πυργίσκους, σε φανούς,
στις στέγες, στις αψίδες, τα τυλίγει ζοφερά,
σαν τείχος βαβυλώνιο, τα ρημαγμένα, σκοτεινά,
παλιά ντουβάρια, με κισσούς και λούλουδα
στη πέτρα λαξεμένα, βωμούς και μνήματα πολλά
και τάφους, πλήθος τάφους θαυμαστούς,
με τα στεφάνια τους πλεγμένα τρυφερά,
με βάτο, με βιολέττες και κρινιά.

Κάτω απ' τον ουρανό πλαγιάζουνε παθητικά
κι ατάραχα, τα μελαγχολικά της θλίψης τα νερά.
Και μπλέχοντας με τις σκιές οι θόλοι,
δείχνουν να τρεμουλιάζουν με τ' αγέρι,
ενώ από το πιο ψηλό ναό στη πόλη,
τεράστιος ο Θάνατος, κάτω, τα πανθ' ορά.

Εκεί τάφοι ξεσκέπαστοι, ταφόπλακες σπασμένες
κώχες που χάσκουνε στο φως του κύματος, λουσμένες.
Αλλα εκεί στα κοραλλένια μάτια απ' τους νεκρούς
δεν έχει πλούτη ή στολίδια κι ούτε θησαυρούς,
μες στα στρωσίδια τους καλμάρουν τα νερά,
ποτέ του να μη κυματίζει τίποτε, αλιά!
Σε όλη αυτή τη γυάλινη και άγρια ερημιά,
κανένα κύμα τον παραμικρό τον άνεμο δε μαρτυρά.
Σε άλλες θάλασσες μακρυα και πιο ευτυχισμένες
η κάλμα αυτή θα σήμαινε πως είν' γαληνεμένες.

Μα στάσου! κάτι αναδεύει τον αγέρα!
Το κύμα εκεί... κάτι κινείται εκεί πέρα!
Σα να παραμερίζουνε οι πύργοι ελαφρά
αργά βυθίζονται στα θεριεμένα τα νερά
κι οι κορυφές τους σα να σκίζουνε στα δυό
τον θαμποφωτισμένο κι ομιχλώδη ουρανό.
Πορφύρισαν τα κύματα κι οι ώρες ξεψυχάνε,
βουλιάζ' η πόλη δίχως να βαρυγκομήσει,
όλο πιο κάτω οι πυργίσκοι βυθισμένοι
και να! μες από χίλιους θρόνους ανεβαίνει
η ίδια η Κόλαση για να την ευλογήσει...

(μτφρ. Πάτροκλος)

     Και για να δείξουμε και μιαν Ελληνική συμμετοχή και μάλιστα από τις πιο φοβερές και περιγραφικότατες, θα πρέπει να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και τον τρομερό Βρυκόλακά του, που σε καθηλώνει κυριολεκτικά με τη δύναμη της φαντασίας στη περιγραφή και με την ορμή του λόγου του.

 Α'
                               Η Φτωχή

-"Ελεημοσύνη Χριστιανοί, κάμετ' ελεημοσύνη,
  έτσι ο Θεός παρηγοριά κι αγάπη να σας δίνει.
  Ελεημοσύνη κάμετε στην έρημη τη χήρα"!
Φτωχή γυναίκα φώναζε σ' άλλης φτωχής τη θύρα.
-"Η νύχτα, τ' αστραπόβροντα, το χιόνι δε μ' αφήνει
  να πάγω μπρος. Χριστιανοί, κάμετ' ελεημοσύνη!
  Ανοίξετέ μου... πέθανα... κι εγώ Θεό λατρεύω...
  Ανοίξετέ μου, Χριστιανοί, έμαθα να νηστεύω
  και το ψωμί σας δε ζητώ, δε θέλω να το πάρω.
  Φτωχός φτωχόνε συμπονεί, γλυτώστε μ' απ' το Χάρο.
  Με φτάνουνε δυο κάρβουνα, με φτάνει το φυτίλι
  που κάθε βράδυ ανάφτετε, που καίτε στο καντήλι,
  εμπρός στη Μάνα του Θεού, εμπρός εις τη Παρθένο...
  Ελεημοσύνη, λίγο φώς... προφτάστε με... πεθαίνω..."
                                    Β'
 -"Μάνα μου ξύπνα, δεν ακούς; Τη θύρα μας χτυπάνε".
 -"Αγέρας δέρνει τα κλαριά του λόγγου και βογγάνε".
 -"Σκιάζομαι μάνα, σα πουλί φεύγει, πετά η καρδιά μου".
 -"Είναι σκυλιά που ρυάζονται. Πέσε στην αγκαλιά μου".
 -"'Ακουσα κλάψες και φωνές".
                                            -"Θα τα δες στ' όνειρό σου.
  Κοιμήσου, γύρισ' από 'δω και κάμε το σταυρό σου".
                                    Γ'
 -"Ακούω στη θύρα μας σα βογγητό,
    σα ψυχομάχημα. Θα πά' να δω".
Σκώνετ' η δύστυχη και πα να δει.
Στο χώμα κοίτεται ένα κορμί.
Αχνό το πρόσωπο και τα μαλλιά
ξήπλεγα σέρνονταν στη τραχηλιά,
τα χέρια κρούσταλλο, σιδερωμένα
μέσα στο κόρφο της τα χει χωμένα.
 -"Παιδί μου, πρόφτασε, δος μου βοήθεια,
   εκείνα π' άκουσες ήταν αλήθεια".

Στα χέρια γλήγορα τη ξένη παίρνουν
και στο κρεβάτι τους τη συνεφέρνουν.
 -"Σύρτε παιδάκια μου ν' αναπαυτείτε.
   Είναι μεσάνυχτα, να κοιμηθείτε".
 -"Καλό ξημέρωμα, καλή αυγή,
   κοιμήσου ήσυχη, μαύρη φτωχή"!

Αντάμα πέσανε μάνα, παιδί,
τα μάτια κλείσανε σ' ύπνο βαθύ.
Η ξένη, δύστυχη, δε κλει το μάτι.
Τι να την ηύρηκε μες στο κρεβάτι;



                                     Δ'
                Ο Βρυκόλακας

-"Πες μου τι στέκεσαι Θανάση, ορθός,
  βουβός σα λείψανο, στα μάτια μπρος;
  Γιατί Θανάση μου, βγαίνεις το βράδυ;
  Ύπνος για σένανε δεν είν' στον 'Αδη;

  Τώρα περάσανε χρόνοι πολλοί...
  Βαθιά σε ρίξανε μέσα στη γη...
  Φεύγα, σπλαχνίσου με. Θα κοιμηθώ.
  'Ασε με ήσυχη ν' αναπαυθώ.

  Το κρίμα που 'καμες με συνεπήρε.
  Βλέπεις πως έγινα; Θανάση σύρε.
  Όλοι με φεύγουνε, κανείς δε δίνει,
  στην έρμη χήρα σου, ελεημοσύνη.

  Στάσου μακρύτερα... Γιατί με σκιάζεις;
  Θανάση τί έκαμα και με τρομάζεις;
  Πώς είσαι πράσινος; Μυρίζεις χώμα...
  Πες μου... δεν έλυωσες, Θανάση, ακόμα;

  Λίγο συμάζωξε το σάβανό σου...
  Σκουλήκια βόσκουνε στο πρόσωπό σου.
  Θεοκατάρατε, για δες... πετάνε
  κι έρχονται πάνω μου για να με φάνε.

  Πες μου πούθ' έρχεσαι με τέτοια αντάρα;
  Ακούς τι γίνεται; Είναι λαχτάρα.
  Μες απ' το μνήμα σου γιατί να βγεις;
  Πες μου πουθ' έρχεσαι; Τ' ήλθες να δεις";

                             Ε'

-"Μέσα στου τάφου μου τη σκοτεινιά
  κλεισμένος ήμουνα, τέτοια νυχτιά
  κι εκεί οπού έστεκα σαβανωμένος,
  βαθιά στο μνήμα μου συμαζωμένος,

  έξαφνα πάνω μου, μια κουκουβάγια
  ακούω που φώναξε: -"Θ α ν ά σ η   Β ά γ ι α
  σήκω και πλάκωσαν χίλιοι νεκροί
  και θα σε πάρουνε να πάτε κει"-.

  Τα λόγια τ' άκουσα και τ' όνομά μου.
  Σκάνε και τρίβονται τα κόκαλά μου.
  Κρύβομαι, χώνομαι όσο μπορώ
  βαθιά στο λάκο μου, να μη τους δω.

  -"Έβγα και πρόβαλε Θανάση Βάγια,
  έλα να τρέξωμε πέρα στα πλάγια.
  Έβγα μη σκιάζεσαι, δεν είναι λύκοι.
  Το δρόμο δείξε μας για το Γαρδίκι"-.

  Έτσι φωνάζοντας σα λυσσασμένοι
  πέφτουν επάνω μου οι πεθαμένοι.
  Και με τα νύχια τους και με το στόμα
  πετάνε, σκάφτουνε το μαύρο χώμα.

  Και σα με βρήκανε όλοι με μια
  έξω απ' του τάφου μου την ερημιά,
  γελώντας, σκούζοντας, άγρια με σέρνουν
  κι εκεί που είπανε με συνεπαίρνουν.

  Πετάμε, τρέχουμε, φυσομανάει,
  το πέρασμά μας κόσμο χαλνάει.
  Το μαύρο σύγνεφο, όθε διαβεί,
  οι βράχοι τρέμουνε, ανάφτ' η γη.

  Φουσκώνει ο άνεμος τα σάβανά μας
  σα ν' αρμενίζουμε με τα πανιά μας.
  Πέφτουν στο δρόμο μας και ξεκολάνε
  τα κούφια κόκαλα, στη γη σκορπάνε.

  Εμπρός μας έσερνε η κουκουβάγια
  πάντα φωνάζοντας: -"Θ α ν ά σ η   Β ά γ ι α"-.
  Έτσι εφτάσαμε σ' εκειά τα μέρη,
  που τόσους έσφαξα μ' αυτό το χέρι.

  Ω τι μαρτύρια! Ω τι τρομάρες!
  Πόσες μου ρίξανε σκληρές κατάρες!
  Μου 'δωκαν κι έπια αίμα πηγμένο.
  Για δες το στόμα μου, το 'χω βαμένο.

  Κι ενώ με σέρνουνε και με πατούνε
  κάποιος εφώναξε... στέκουν κι ακούνε.
  -"Καλώς σε βρήκαμε Βιζίρη Αλή"-.
  Εδώθε μπαίνουνε μες στην αυλή.

  Πέφτουν επάνω του οι πεθαμένοι.
  Με παρατήσανε... Κανείς δε μένει.
  Κρυφά τους έφυγα και τρέχω 'δω,
  με σε γυναίκα μου να κοιμηθώ".

                              ΣΤ'

 -"Θανάση σ' άκουσα, τραβήξου τώρα.
   Μέσα στο μνήμα σου να πας είν' ώρα".
 -"Μέσα στο μνήμα μου για συντροφιά,
   θέλω απ' το στόμα σου τρία φιλιά".

 -"Όταν σου ρίξανε λάδι και χώμα
   ήλθα, σε φίλησα κρυφά στο στόμα".
 -"Τώρα περάσανε χρόνοι πολλοί...
   Μου πήρ' η κόλαση κειό το φιλί".

 -"Φέυγα και σκιάζομαι τ' άγρια σου μάτια.
  Το σάπιο κρέας σου, πέφτει κομάτια.
  Τραβήξου, κρύψε τα, κείνα τα χέρια.
  Απ την αχάμνια τους λες κι είν' μαχαίρια".

 -"Έλα γυναίκα μου, δεν είμαι 'γω
   κείνος π' αγάπησες, ένα καιρό;
   Μη με σιχαίνεσαι, είμ' ο Θανάσης".
 -"Φεύγ' απ' τα μάτια μου, θα με κολάσεις".

Ρίχνεται πάνω της και τήνε πιάνει,
μέσα στο στόμα της τα χείλη βάνει.
Στα έρμα στήθια της τα ρούχ' αρχίζει,
που τη σκεπάζουνε, να τα ξεσχίζει.
Τήνε ξεγύμνωσε... το χέρι απλώνει...
Μέσα στο κόρφο της άγρια το χώνει...

Μένει σα μάρμαρο. Κρύος σα φίδι
τρίζει απ' το φόβο του, στο κατακλείδι.
Σα λύκος ρυάζεται, τρέμει σα φύλλο...
Στα δάχτυλα έπιασε το Τίμιο Ξύλο.

Τη μαύρη γλύτωσε, το φυλαχτό της,
καπνός, εσβήστηκεν απ' το πλευρό της.
Τότε ακούστηκε κι η κουκουβάγια
έξω, που φώναζε: -"Θ α ν ά σ η   Β ά γ ι α!"-

                                 Ζ'

 -"Ξύπνα παιδί μου κι η αυγή απ' το βουνό προβαίνει,
   ξύπνα ν' ανάψωμε φωτιά κι η ξένη μας προσμένει".
 -"Καλή σου μέρα μάνα μας, ησύχασες κομμάτι";
 -"Λίγο κοιμώμαι η δύστυχη, δεν έκλεισα το μάτι.

   Έχετε γεια, έχετε γεια, πρέπει να σας αφήσω.
   Είναι μακρύς ο δρόμος μου και πότε θα κινήσω";
 -"Γιατί δε μας εξύπνησες κι έμεινες μοναχή σου;
   Σύρε μανούλα στο καλό και δος μας την ευχή σου".

 -"Για το καλό που κάματε, για την ελεημοσύνη,
   ύπνο γλυκό ο Κύριος κι ήσυχο να σας δίνει.
   'Αλλο καλό να σας 'φχηθώ στο κόσμο μας δε ξέρω,
   νύχτα και μέρα το ζητώ και δε μπορώ να εύρω".

 -"Μάνα, η φτώχεια είναι κακή γιατί έχει καταφρόνια".
 -"Τα πλούτη τα δοκίμασα, περάσαν με τα χρόνια".
 -"Μέσα στο λόγγο οι δύστυχοι ζούμε κι εμείς σα λύκοι,
   απ' το καιρό που χάλασε το έρμο το Γαρδίκι".

Ω δυστυχιά μου! Ω δυστυχιά! Ο κόσμος θα χαλάσει!
Και ποιόνε μελετήσανε; Το   Β ά γ ι α   το   Θ α ν ά σ η!

 -"Κι εγώ είμ' η γυναίκα του. Κάμετε το σταυρό σας,
   πάρτε λιβάνι, κάψετε, να διώξτε τον εχτρό σας.
   Εψές τη νύχτα μπήκε 'δω, εστάθηκε σιμά μου...
   Σχωρέστε τόνε, Χριστιανοί, κλάψτε τη συμφορά μου..."

Παίρνει το λόγγο. Το παιδί κι η μάνα ανατριχιάζουν
και το σταυρό τους κάνοντας, τρέμουν που τη κοιτάζουν.




     Το αφιέρωμα αυτό θα κλείσει μουσικά, με τον Τζιουζέπε Ταρτίνι (Giuseppe Tartini, 8 Απρίλη 1692-26 Φλεβάρη 1770), τον Ιταλό μουσικοσυνθέτη του μπαρόκ από την Ίστρια, με τη σονάτα του (Devil's Trill), Η Σονάτα Του Διαβόλου. Σημειωτέον πως ο αρχικός στόχος του για σπουδές, ήταν η νομική επιστήμη -κάτι μας λέει αυτό τάχα;


                                            Τ  Ε  Λ  Ο  Σ