Εισαγωγή

     Τούτο το Β' μέρος, τώρα που στηθήκαμε στο χρόνο και το χώρο, μάλλον θα είναι πιο συναρπαστικό και προτείνω, τώρα που είδαμε πως εγκατασταθήκανε και που, οι Αρχαίοι Έλληνες, να καθορίσουμε λιγάκι πιο συγκεντρωμένα τις περιοχές τους και τις πόλεις τους. Από κει θα ξεκινήσω και μετά περνάμε σε θρησκεία, δουλεία, ένδυση, διατροφή, ήθη κι εθιμα και γενικά ό,τι ακόμα μένει να γνωστοποιηθεί. Καλό ταξίδι λοιπόν φίλες και φίλοι.  Π. Χ. 

=================

ΠΕΡΙΟΧΕΣ-ΠΟΛΕΙΣ: Ο Ελλαδικός χώρος κατά την αρχαιότητα ήτανε διαιρεμένος σε περιοχές που αντιστοιχούσανε στους χώρους εγκατάστασης των αρχαίων ελληνικών φύλων. Οι περιοχές αυτές στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούνταν από πόλεις-κράτη, που διατηρούσαν μεταξύ τους φυλετικούς δεσμούς. Σε κάποιες περιπτώσεις οι πόλεις αυτές σχημάτιζαν ομοσπονδία ενώ σε άλλες η ισχυρότερη πόλη κατείχε ηγεμονική θέση. Ας τις δούμε λοιπόν μια-μια.

1. Δωρικές περιοχές:
Λακωνία: Στη Λακωνία κυριάρχησε η πόλη της Σπάρτης. Οι Δωριείς ιδρυτές της επικράτησαν σε ολόκληρη τη περιοχή της μετατρέποντας τους παλαιότερους κατοίκους σε περίοικους, στη περίπτωση που δεν πρόβαλαν αντίσταση σ’ αυτούς ή σε είλωτες σε περίπτωση που πρόβαλαν αντίσταση. Το κράτος της Σπάρτης επεκτάθηκε αργότερα και στη Μεσσηνία και για μεγάλα διαστήματα αποτελούσε την ισχυρότερη δύναμη στον Ελλαδικό χώρο.
Αργολίδα: Στην Αργολίδα κυριάρχησαν οι Δωριείς οι οποίοι μετά τη κατάκτηση του Άργους κυριάρχησαν σε ολόκληρη τη περιοχή. Οι Δωριείς της Αργολίδας δεν διατηρήθηκαν ενωμένοι αλλά διασπάστηκαν σε μικρότερες πόλεις κράτη. Το ισχυρότερο απ' αυτά ήταν το κράτος του Άργους. Άλλα μικρότερα Δωρικά κράτη της Αργολίδας ήταν η Τροιζηνία, οι Κλεωνές, η Επιδαυρία και η Ερμιονίδα
Κορινθία: Στην Κορινθία κυριάρχησαν επίσης οι Δωριείς που μετά την κατάληψη του Αργολικού κάμπου επεκτάθηκαν βορειότερα. Διασπάστηκαν επίσης σε μικρότερα κράτη, τη Κορινθία, την Σικυωνία και τον Φλειούντα. Ισχυρότερο ήτανε το κράτος των Κορινθίων ενώ τα άλλα 2 κράτη ελέγχονταν για μεγάλη περίοδο από το Άργος και στη συνέχεια από τη Σπάρτη.
Κυνουρία: Η Κυνουρία ήταν μικρό Δωρικό κράτος που σχηματίστηκε ανάμεσα στην Αργεία και τη Λακωνία και συνήθως βρισκότανε κάτω από τον έλεγχο των ισχυρότερων γειτόνων της.
Μεσσηνία: Η Μεσσηνία κατακτήθηκε επίσης από Δωριείς. Το κράτος των Μεσσήνιων κατακτήθηκε από τους Σπαρτιάτες στα μέσα του 8ου αι. π.Χ. κι απελευθερώθηκε στα μέσα του 4ου αιώνα με την βοήθεια των Θηβαίων.

2. Άλλες περιοχές:
Αρκαδία: Η Αρκαδία περιλάμβανε την ορεινή ενδοχώρα της Πελοποννήσου. Οι κάτοικοί της ανήκανε στο φύλο των Αρκάδων κι ήτανε χωρισμένοι σε πολυάριθμες πόλεις-κράτη που διατηρούσανε φυλετικούς δεσμούς. Το 370 π.Χ. ενώθηκαν σε ομοσπονδία, το Κοινό των Αρκάδων.
Ηλεία: Οι Ηλείοι ήτανε συγγενικό φύλο των Αιτωλών. Καταλάβανε τη περιοχή της Ηλείας την ίδια εποχή που εισέβαλαν οι Δωριείς στη Πελοπόννησο. Ήτανε χωρισμένοι σε 3 κράτη, τη Κοίλη Ηλεία με κέντρο την Ήλιδα, τη Πισάτιδα και τη Τριφυλία.
Αχαΐα: Εκεί εγκαταστάθηκαν Αχαιοί προερχόμενοι από τον Αργολικό κάμπο, που καταφύγανε στη περιοχή μετά τη κατάληψη της Αργολίδας από τους Δωριείς. Αποτελούνταν από μικρές πόλεις-κράτη, ενωμένες σε μία ομοσπονδία, το Κοινό των Αχαιών. Τον 3ο αι. π.Χ. σχηματίσανε την Αχαϊκή Συμπολιτεία που εξελίχθηκε στην ισχυρότερη δύναμη της Πελοποννήσου.

3. Στερεά Ελλάδα
Αττική: Στην Αττική οι Ίωνες κάτοικοί της, εγκατεστημένοι στην περιοχή από τις αρχές περίπου της δεύτερης χιλιετίας κατάφεραν να αποκρούσουν τους Δωριείς εισβολείς και να διατηρηθούν στην περιοχή. Οι πόλεις της Αττικής σχημάτισαν ένα ομοσπονδιακό κράτος με κυρίαρχη την Αθήνα. Το Αθηναϊκό κράτος εξελίχθηκε σε ισχυρότατη δύναμη στον ελλαδικό χώρο και αποτέλεσε την κύρια εστία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Μεγαρίδα: Η Μεγαρίδα ήταν Δωρικό κράτος. Αποτέλεσε το δυτικότερο σημείο προέλασης των Δωριέων που είχαν εισβάλλει στην Πελοπόννησο. Κέντρο της ήταν η πόλη των Μεγάρων. Το κράτος αυτό εξελίχθηκε σε σημαντική ναυτική και αποικιακή δύναμη.
Βοιωτία: Στη Βοιωτία εγκαταστάθηκαν οι Βοιωτοί, φύλο που προερχόταν από την Θεσσαλία. Μιλούσαν την Αιολική διάλεκτο. Οι ισχυρότερες πόλεις κράτη των Βοιωτών ήταν ενωμένες σε μία ομοσπονδία, το κοινό των Βοιωτών, στο οποίο συχνά κατείχε ηγεμονική θέση η Θήβα.
Φωκίδα: Η Φωκίδα κατά την αρχαιότητα ήταν η περιοχή γύρω από τη κοιλάδα του Κηφισσού και περιλάμβανε και τους ορεινούς όγκους του Παρνασσού, της Κίρφης, του δυτικού τμήματος του Καλλιδρόμου και του βόρειου τμήματος του Ελικώνα. Σ' αυτήν ήταν εγκατεστημένοι οι Φωκείς, φύλο που μιλούσε Δωρική διάλεκτο. Οι πόλεις τους ήταν ενωμένες σε μίαν ομοσπονδία, το Κοινό των Φωκέων.
Δωρίδα: Η Δωρίδα ήταν μικρή ορεινή περιοχή ανάμεσα στην Οίτη, τον Παρνασσό και την Γκιώνα. Αποτελούταν από 4 πόλεις. Το κράτος αυτό ήταν το κατάλοιπο του κράτους που είχανε σχηματίσει οι Δωριείς πριν εισβάλλουνε στη Πελοπόννησο.
Λοκρίδα: Οι Λοκροί ήτανε φύλο που μιλούσε Δωρική διάλεκτο κι ήταν εγκατεστημένοι στο κέντρο της Στ. Ελλάδας σχηματίζοντας 3 διαφορετικά κράτη, που χωρίζονταν μεταξύ τους από τη Φωκίδα. Τα κράτη αυτά ήταν το Οπούντιων Λοκρών, Επικνημίδιων Λοκρών στα ανατολικά κι Οζολέων Λοκρών στα δυτικά.
Αιτωλία: Στην Αιτωλία ήταν εγκατεστημένο το φύλο των Αιτωλών. Κατείχαν τη πεδινή Αιτωλία και τις ορεινότερες περιοχές της σημερινής Ναυπακτίας κι Ευρυτανίας όπου ζούσανε τα συγγενικά τους υποτελή φύλα των Ευρυτάνων, των Απεραντών, των Αποδοτών και των Αγραίων. Τον 3ο αι. π.Χ. σχημάτισαν ισχυρό ομοσπονδιακό κράτος, την Αιτωλική Συμπολιτεία που εξελίχθηκε στην ισχυρότερη δύναμη της νότιας Ελλάδας μαζί με την Αχαϊκή Συμπολιτεία της Πελοποννήσου.
Ακαρνανία: Αποτελούσε το δυτικότερο τμήμα της Στ. Ελλάδας και σε αυτή ζούσε το φύλο των Ακαρνάνων. Στη χώρα τους βρίσκονταν κι οι Κορινθιακές αποικίες Οινιάδες, Αστακός κι Ανακτόριο που αργότερα ενταχθήκανε στο Κοινό των Ακαρνάνων.
Εύβοια: Στην Εύβοια οι Ίωνες κάτοικοί της διατηρήθηκαν χωρισμένοι σε πόλεις κράτη. 2 από αυτά η Χαλκίδα κι η Ερέτρια εξελιχθήκανε σε μεγάλες ναυτικές κι αποικιακές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του 8ου κι 7ου αι. π.Χ. Εξαιτίας του μεταξύ τους πολέμου, όμως στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. εξασθένησαν. Στα νότια της Εύβοιας ήταν εγκατεστημένοι οι Δρύοπες που είχανε σχηματίσει κράτος με κυρίαρχη πόλη τη Κάρυστο.
Μαλίδα: Η Μαλίδα ήταν μικρό κράτος στη περιοχή της Φθιώτιδας που κατοικούταν από το φύλο των Μαλιέων. Ελεγχότανε για μεγάλο διάστημα από τους Θεσσαλούς. Πρωτεύουσα του κράτους ήταν αρχικά η Τραχίνα κι αργότερα έγινε η Λαμία.
Αινιανία: Οι Αινιάνες ήτανε φύλο προερχόμενο από τη Θεσσαλία που εγκαταστάθηκε στη δυτική όχθη του Σπερχειού. Διατηρούσαν μαζί με τους γείτονες τους Οιταίους 2 ψήφους στη Δελφική Αμφικτυονία*. Βρίσκονταν κι αυτοί κάτω από τον έλεγχο των Θεσσαλών για μεγάλη περίοδο.
Οιταία: Αποτελούσε περιοχή στον ορεινό όγκο της Οίτης όπου κατοικούν οι Οιταίοι. Οι Οιταίοι διατηρούσανε φιλικές σχέσεις με τους γείτονές τους Αινιάνες κι εχθρικές με τους Μαλιείς κυρίως λόγω της επιθυμίας τους να αποκτήσουνε διέξοδο προς τη θάλασσα.

4. Θεσσαλία: Στη Θεσσαλία εγκαταστάθηκαν οι Θεσσαλοί που προερχόμενοι από τη περιοχή της Θεσπρωτίας εκτοπίσανε τα αρχαιότερα Αιολόφωνα φύλα. Σχηματίσανε 4 κράτη που δημιουργήσαν ομοσπονδιακή ένωση, τη Πελασγιώτιδα , την Εστιαιώτιδα, τη Θεσσαλιώτιδα και τη Φθιώτιδα (ή Αχαΐα Φθιώτιδα). Ισχυρότερη ήταν η Πελασγιώτιδα που ανήκαν οι ισχυρότερες πόλεις της Θεσσαλίας, η Λάρισα κι οι Φερές. Οι Θεσσαλοί είχαν υποτάξει και τα γειτονικά φύλα των Περραιβών, των Μαγνητών και των Δολόπων.

5. Ήπειρος: Εκεί ήταν εγκατεστημένες οι φυλές των Μολοσσών, των Θεσπρωτών, των Τυμφαίων, των Δασσαρετών ή Δεξάρων, των Παραυαίων, των Χαόνων και των Αθαμάνων. Επίσης στη περιοχή υπήρχαν τα αποικιακά κράτη των Ηλείων στη περιοχή του ποταμού Αχέροντα κι η Αμβρακία, αποικία των Κορινθίων. Σταδιακά στην Ήπειρο, κυριάρχησαν οι Μολοσσοί, ιδρύοντας το βασίλειο της Ηπείρου.

6. Μακεδονία: Εκεί εγκαταστάθηκαν τα ελληνικά φύλα των Μακεδνών και των Πελαγόνων. Οι Μακεδνοί ή Μακεδόνες επεκτείνανε τη κυριαρχία τους σε βάρος των γειτονικών Ιλλυρικών και Θρακικών φύλων δημιουργώντας μεγάλο κράτος που από τον 4ο αι. π.Χ. κυριάρχησε στον Ελλαδικό χώρο. Το Μακεδονικό Βασίλειο χωρίζεται στην αρχική του επέκταση σε Άνω Μακεδονία και Κάτω Μακεδονία. Οι Μακεδόνες ήτανε φυλή των Δωριέων που εγκαταστάθηκε στη Μακεδονία το 2.000 π.Χ. κι έμεινε στη περιοχή, όταν τα υπόλοιπα δωρικά ελληνικά φύλα κατεβήκανε στη Ν. Ελλάδα το 1103 π.Χ.. Στην αρχαία Μακεδονία, δεν υπάρχει η μορφή της πόλης-κράτους που συναντάται κυρίως στη Ν. Ελλάδα, αλλά μικρές πόλεις (πολίσματα). Η Μακεδονία χωρίζεται σε βασίλεια, όπου μια αριστοκρατική ελίτ διοικεί μια επαρχία. Ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές της Μακεδονίας, σε 1η φάση, αποτελούν η Κάτω Μακεδονία κι η Άνω Μακεδονία. Τη Κάτω (σημερινή Κεντρική Μακεδονία) αποτελούνε περιοχές της πεδινής χώρας, ενώ την Άνω (σημερινή Δυτική Μακεδονία) αποτελούν οι δυτικές ορεινές περιοχές στον άνω ρου του ποταμού Αλιάκμονα. Σ' αυτή την ορεινή Μακεδονία, τον 5ο αι., ξεκινά η δυναστεία των Μακεδόνων και σημειώνεται σημαντική οικιστική ανάπτυξη στον γεωγραφικό χώρο της ιστορικής Μακεδονίας των Αρχαϊκών χρόνων.
     Με τη δημιουργία αργότερα του Μακεδονικού Βασιλείου υπό τον Αλέξανδρο Α’, οι πεδινές επαρχίες διοικούνται από κοινό βασιλιά, ενώ οι περιοχές της Άνω Μακεδονίας γίνονται ημιαυτόνομες και διοικούνται από τη τοπική αριστοκρατία κάθε βασιλείου, με εξαίρεση την Εορδαία η οποία εντάχθηκε νωρίτερα επί Περδίκκα Α'. Αργότερα, με την άνοδο στον θρόνο του Φιλίππου Β', τα αυτόνομα βασίλεια της Άνω Μακεδονίας αντιδρούνε στις επιδιώξεις του Φιλίππου Β' να τις υποτάξει και συμμαχούν με τους Ηπειρώτες και τους Ιλλυριούς. Μετά την ήττα των βασιλείων, οι επαρχίες ορίζονται ως διοικητικές περιφέρειες. Με την επέκταση του Μακεδονικού Βασιλείου αργότερα, εντάσσονται διαδοχικά περιοχές της σημερινής Ανατολικής Μακεδονίας κι η Χαλκιδική που ανήκανε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. ‘Έπειτα κυριεύονται η Παιονία, η Ήπειρος, η Ιλλυρία και η Θράκη.

     Άνω Μακεδονία ή άνω Αλιάκμονα:
Ελιμία, με πρωτεύουσα πόλη την Αιάνη, πατρίδα της δυναστείας των Ελιμιωτών. Κάτοικοί της οι Αιάνες ή Ελιμιώτες.
Εορδαία, με πρωτεύουσα πόλη την Εορδαία, πατρίδα της δυναστείας των Πτολεμαίων. Κάτοικοί της οι Εορδοί.
Ορεστίδα, με πρωτεύουσα το Άργος Ορεστικόν και 2η πόλη το Κέλετρον. Θεωρείται η κοιτίδα της δυναστείας των Αργειτών που εγκαταστάθηκαν αργότερα στην Αργολίδα. Κάτοικοί της οι Ορέσται.
Λυγκηστίδα, με πρωτεύουσα την Ηράκλεια Λυγκηστίς, πατρίδα της μακεδονικής δυναστείας των Λυγκηστών.
     Υπάρχουνε περιοχές της Άνω Μακεδονίας, που ή αποτελούσαν μέρος άλλης επαρχίας ή διαχωρίστηκαν ιστορικά ή εντάχθηκαν μεταγενέστερα κι είναι:
Πελαγονία, η περιοχή με γεωγραφικά όρια τη λίμνη Οχρίδα στα δυτικά. Συνδέεται ιστορικά και με τη Λυγκηστίδα.
Τυμφαία, η περιοχή κάτω από την Ορεστίδα και με γεωγραφικό όριο ανατολικά, τον ποταμό Αλιάκμονα. Οι κάτοικοι της περιοχής ήταν οι Τυμφιείς. Αναφέρεται ιστορικά ως μέρος της επαρχίας της Ελιμίας αλλά και της Ηπείρου. Πρωτεύουσα ήτανε το Αιγίνιον.
Δευρίοπος, περιοχή που εντάσσεται ιστορικά και στη Παιονία. Στη Δευρίοπο βρίσκονταν οι πόλεις Βρυάνιον και Στύμβαρα (ή Στύβερρα).

     Κάτω Μακεδονία ή παρά θάλασσαν Μακεδονία:
Ημαθία, με τις Αιγές 1η πρωτεύουσα του Μακεδονικού Βασιλείου.
Πιερία, με πρωτεύουσα το Δίον και με σημαντικές παράλιες πόλεις, αποικίες πόλεων της Ν. Ελλάδας.
Βοττιαία, με πρωτεύουσα τη Πέλλα, μετέπειτα πρωτεύουσα του Μακεδονικού Βασιλείου.
Αλμωπία, η περιοχή βορειοδυτικά της Βοττιαίας. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι οι Αλμωπείς.
Μυγδονία, με σημαντικότερες πόλεις την Απολλωνία και τη Θέρμη (στην θέση της οποίας μεταγενέστερα χτίσθηκε η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο Α').
Κρηστωνία, με πρωτεύουσα τη Κρηστώνα.
     Υπάρχουνε περιοχές της Κάτω Μακεδονίας, που ή αποτελούσαν μέρος άλλης επαρχίας ή διαχωρίστηκαν ιστορικά ή εντάχθηκαν μεταγενέστερα κι είναι:
Αμφαξίτιδα, πρωτοκατοικήθηκε από τους Παίονες αλλά κυριεύθηκε από τη Βοττιαία.
Ανθεμούς, στα δυτικά όρια των σημερινών νομών Χαλκιδικής και Θεσσαλονίκης. Πρωτεύουσα της Ανθεμούς, ήταν η ομώνυμη πόλη Ανθεμούς. Θεωρείται ότι αποτελούσε μέρος της Μυγδονίας.

7. Χαλκιδική: Στη περιοχή της Μακεδονίας υπήρχαν επίσης αποικίες ελληνικών πόλεων της νότιας Ελλάδας, οι οποίες σχημάτισαν ομοσπονδιακά κράτη. Σημαντικότερο ήταν το αποικιακό κράτος της Χαλκιδικής που περιλάμβανε κυρίως αποικίες των Ευβοέων. Οι αποικίες αυτές είχαν σχηματίσει μία ομοσπονδιακή ένωση, το Κοινό των Χαλκιδέων με έδρα την Όλυνθο. Στην ένωση αυτή ενταχθήκανε και πόλεις εκτός Χαλκιδικής όπως οι Ευβοϊκές αποικίες της Πιερίας, Πύδνα και Μεθώνη. Κατακτήθηκε από τον Φίλιππο Β' κι ενσωματώθηκε στο Μακεδονικό Βασίλειο. Περιοχές της αρχαίας Χαλκιδικής είναι:
Ανθεμούς, ήταν η 1η περιοχή της Χαλκιδικής που εντάχθηκε στο Μακεδονικό Βασίλειο.
Βοττική, καταλαμβάνει τις μεσόγειες εκτάσεις του Τορωναίου Κόλπου. Κυριότερη πόλη της, η αρχαία Ολύνθος. Κάτοικοί της οι Βοττιαίοι που μετανάστευσαν από τη Βοττιαία κι έδωσαν το όνομά τους στη περιοχή που μετοίκησαν. Άλλη σημαντική πόλη είναι η Σπάρτωλος, στην οποία έγινε η Μάχη της Σπάρτωλου μεταξύ των Αθηναίων και του Κοινού των Χαλκιδέων.
Κρούσιδα ή Κρουσσαία, η μεσόγεια περιοχή από τη Ποτίδαια στο Θερμαϊκό Κόλπο μέχρι τη χερσόνησο της Επανωμής.
Ασσήριδα, πιθανή ονομασία για τη μεσόγεια περιοχή του Σιγγιτικού κόλπου. Ονομάστηκε από τη πόλη των Χαλκιδέων Άσσηρα ή Άσσα.
     Οι 3 μικρότερες χερσόνησοι που την αποτελούν είναι:
Παλλήνη ή Κασσανδρεία ή Φλέγρα, η σημερινή χερσόνησος της Κασσάνδρας.
Σιθωνία ή Λογγός, η σημερινή ομώνυμη χερσόνησος.
Άθως ή Ακτή, η σημερινή ομώνυμη χερσόνησος του Άθω που βρίσκεται το Άγιο Όρος.

8. Ανατολική Μακεδονία ή η πέραν του Στρυμόνος Μακεδονία: Θεωρείται περιοχή της Θράκης, μέχρι την κατάκτηση της περιοχής από τον Φίλιππο Β'. Οι περιοχές της είναι:
Σιντική, με πρωτεύουσα την Ηράκλεια.
Οδομαντική, στην οποία κατοικούσαν οι Οδομάντες κι οι Σιροπαίονες. Σημαντικότερη πόλη ήταν οι Σίρρες.
Βισαλτία, με πρωτεύουσα την Άργιλο. Κάτοικοι της περιοχής ήταν οι Βισάλτες. Το βασίλειο είχεν επικρατήσει παλαιότερα σε ολόκληρη τη Χαλκιδική.
Ηδωνίδα, στην οποία κατοικούσαν οι Ηδωνοί. Σημαντικότερες πόλεις ήταν η Αμφίπολη, αποικία των Αθηναίων κι οι Φίλιπποι, που ιδρύθηκε από τον Φίλιππο Β'. Στην Ηδωνίδα ανήκε πιθανόν και το νησί της Θάσου.

________________________
 * Η Αμφικτυονία ήταν οργάνωση αρχαίων ελληνικών Πόλεων, σε ενώσεις με μέλη από πολλές πόλεις, με κέντρο διάφορους ναούς. Υπήρχαν αρκετές Αμφικτυονίες, με πιο γνωστή αυτή της Κεντρικής Ελλάδας, με κέντρο τους Δελφούς. Είχαν σκοπό να ρυθμίζουν θέματα που σχετίζονταν με την λειτουργία και την ασφάλειά του. Η λέξη δε, Αμφικτυονία προέρχεται από την λέξη «αμφικτύονας» που σημαίνει «αυτός που κατοικεί τριγύρω, ο γείτονας». Αυτή, με τη σειρά της, προέρχεται από το πρόθεμα «αμφί-» και τη λέξη «κτοίνα» που σημαίνει οικισμός. Κατά μίαν άλλην εκδοχή, η λέξη προέρχεται από τον Αμφικτύονα, τον αδερφό του Έλληνα, αλλ' αυτή η εκδοχή αμφισβητείται.
^{---------------------------------------}

Η ΘΡΗΣΚΕΊΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Τώρα πια είμαστε εγκατεστημένοι στο χώρο, ξέρουμε πως περίπου ήρθαμε και πλέον ξεκινάμε να ξεσκονίζουμε, ένα-ένα όλα όσα αφορούνε στα της δημιουργημένης περιοχής μας. Ξεκινάμε με τη θρησκεία που επικρατούσε καθ' όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας.
     Με τον όρο αρχαία ελληνική θρησκεία εννοείται το σύνολο των δοξασιών και τελετουργικών δρώμενων που τελούνταν στην αρχαία Ελλάδα με τη μορφή λατρευτικών παραδόσεων, ως πρακτικό θεμέλιο και συμπλήρωμα της ελληνικής μυθολογίας. Καθώς μάλιστα διαφέρανε κατά τόπους στον αρχαιοελληνικό κόσμο οι θρησκευτικές πρακτικές, θα μπορούσε πιθανόν ν' αναφερθεί κανείς σε ελληνικές θρησκείες. Οι λατρευτικές πρακτικές των Ελλήνων εκτείνονταν πέρα από τα όρια της ηπειρωτικής Ελλάδας στα νησιά και τις ακτές της Ιωνίας στη Μ. Ασία, τη Μεγάλη Ελλάδα (Σικελία και Ν. Ιταλία) και στις διασκορπισμένες ελληνικές αποικίες της Δυτ. Μεσογείου όπως η Μασσαλία. Το ελληνικό θρησκευτικό παράδειγμα επηρέασε καθοριστικά και σε μεγάλο βαθμό τις θρησκευτικές πρακτικές των Ετρούσκων κι ιδιαίτερα τις τοπικές, αστικές λατρείες των Ρωμαίων.
     Η ακαδημαϊκή έρευνα υποδεικνύει ότι η πρώιμη ελληνική θρησκεία προήλθε ή επηρεάστηκε σημαντικά από σαμανιστικές πρακτικές των στεππών της κεντρικής Ασίας, διαμέσου της ελληνικής αποικίας της Ολβίας στη Σκυθία, στη βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας με κατάληξη τις πεδιάδες της Θεσσαλίας. Η πρώιμη παλαιολιθική εποχή στην Ευρώπη, συνδέεται πιθανώς με τη κατοίκηση του ελλαδικού χώρου, με αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία το κρανίο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Ενδείξεις, ωστόσο, για πιθανές ταφικές πρακτικές και χρήση ώχρας έχουμε πολύ αργότερα, κατά τη μεσολιθική περίοδο ιδιαίτερα από το σπήλαιο Φράγχθι, όπου εκτός των 9 ταφών ανακαλύφθηκαν και 2 καύσεις, χειρόμυλοι με ίχνη ώχρας και πρώιμες προσφορές οστρέων, εν είδει κτερισμάτων. Σε ό,τι αφορά στη μέση και νεότερη νεολιθική εποχή, στον ελλαδικό χώρο η αρχαιολογική μαρτυρία μας δίνει μια εικόνα της άποψης του νεολιθικού ανθρώπου επίσης μέσω των ταφικών εθίμων, που υποδηλώνουνε σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη μεταθανάτια ζωή. Θρησκευτική ερμηνεία σε ευρήματα αυτής της εποχής έχουν επιχειρήσει τόσο η Μαρίγια Γκιμπούτας όσο κι ο Κόλιν Ρένφριου, βασισμένοι στα ευρήματα μιας από κοινού διενεργηθείσας ανασκαφής στην αρχαιολογική θέση Σιταγροί.
     Η μελέτη της μινωικής και μυκηναϊκής θρησκείας, όπως κι η επιβίωσή της στην ιστορική περίοδο του ελληνικού πολιτισμού, διατήρησε παλαιότερα και διατηρεί ακόμα αμείωτο το ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής έρευνας. Υφίσταται ευρέως η άποψη ότι η προϊστορική θρησκευτική περίοδος επικεντρωνότανε στη λατρεία μιας παγκόσμιας φυσικής θεάς και του αρσενικού της αντίστοιχου που αναπαριστούσε τον ημερολογιακό κύκλο της φυσικής βλάστησης. Αυτή η λατρεία ήτανε στενά συνδεδεμένη με τον θεοποιημένο Ήλιο, το φορέα του φωτός και της Άνοιξης. Η τοπική ονοματοδοσία κι η διάσπαση του αρχικού αρχετύπου σε κατηγοριοποιημένες ιδιότητες φαίνεται πως απέδωσε διαφορετικές όψεις αυτών των αρχικών θεοτήτων με διαφορετικά ονόματα τα οποία διατηρηθήκανε στην ιστορική περίοδο. Μετά τη καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις πολιτισμικές εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο φαίνεται πως άλλαξαν κι οι λατρευτικές συνήθειες. Η διακοπή της λατρείας στα ανακτορικά ιερά φαίνεται πως ώθησε προς τη κατεύθυνση νέων υπαίθριων λατρευτικών κέντρων, με παράλληλη ανάπτυξη της ηρωικής λατρείας. Η λατρεία θεοτήτων -γνωστών όπως φαίνεται ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή- τα οποία θα συγκροτήσουν αργότερα το 12άθεο είναι παρούσα σε ιερά όπως αυτά της Αρτέμιδος του Δία, του Απόλλωνα ή Απέλλωνα, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα στην Αττική, τη Πελοπόννησο ή τη Σάμο και σε ναούς της μέσης γεωμετρικής περιόδου στην Έφεσο και την Ερέτρια με έντονη αναθηματική δραστηριότητα.
     Κατά την αρχαϊκή εποχή ο Όμηρος κι ο Ησίοδος παίζουνε το ρόλο τους, με τα δημοφιλή επικά τους ποιήματα, στην οριστική συγκρότηση και κάποια τυποποίηση του ελληνικού πανθέου, παρά τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις. Η θρησκευτική λατρεία αποκτά ισχυρό αστικό χαρακτήρα σ' αυτή την εποχή που θεμελιώνονται οι πόλεις-κράτη ως κεντρικοί πολιτειακοί σχηματισμοί: σκοπός της λατρείας είναι η εξασφάλιση της εύνοιας των θεών σε ατομικό αλλά -ιδίως- και σε κοινοτικό επίπεδο. Καθώς έχει διατηρηθεί η μνήμη της αναπαράστασης φυσικών δυνάμεων ως θεοτήτων, οποιαδήποτε κακοτυχία ή φυσική καταστροφή αποδίδεται στην οργή των θεών. Στους τελευταίους οι Έλληνες προσωποποιούσανε τις κοσμικές δυνάμεις που είναι ισχυρότερες από τον Άνθρωπο και "τη δράση των οποίων αναγνώριζαν στον κόσμο, στην κοινωνική ζωή και στην προσωπική ζωή του ατόμου".
     Αυτή τη περίοδο οριστικοποιούνται κι οι πυρήνες των ελληνικών, μυητικών μυστηριακών λατρειών, όπως του Διονύσου ή της Δήμητρας, οι οποίες αρχικώς έχουν περιθωριακό και μη ελεγχόμενο από το κράτος χαρακτήρα. Εδώ φαίνεται καθαρά η προϊστορική πηγή της ελληνικής λατρείας στην ανάγκη ελέγχου της σοδειάς και της ετήσιας βλάστησης με τη βοήθεια συμπαθητικής μαγείας, με προσπάθεια δηλαδή να ελεγχθεί ο ημερολογιακός ή ο καθημερινός ηλιακός κύκλος μέσω συμβολικής μυθολογικής και τελετουργικής αναπαράστασής του, ή ακόμα και σε σαμανιστικές πρακτικές. Ωστόσο κατά τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ένα κύμα μυστικισμού, πιθανά καταγόμενο από την Αίγυπτο, σαρώνει τον ελλαδικό χώρο. Η ελληνική φιλοσοφία, που είχε ήδη γεννηθεί στην Ιωνία, το προσεγγίζει κι έτσι εμφανίζεται η πρώιμη μεταφυσική. Ο πυθαγορισμός κι ο ορφισμός αποτελούνε τυπικά δείγματα της εποχής, ενώ γρήγορα τοπικές μυστηριακές λατρείες (όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια, τα Μυστήρια του Διονύσου ή τα Καβείρια Μυστήρια. ΣΗΜ: θα τα δούμε παρακάτω) επηρεάζονται σημαντικά από αυτές τις εξελίξεις.
     Κατά τη κλασσικήν εποχή πια οι μυστηριακές λατρείες κι ορισμένες φιλοσοφικές σχολές, όπως ο πυθαγορισμός κι ο πλατωνισμός, προσφέρουνε πλήρες μεταφυσικό κι ηθικό σύστημα καλυμμένο με τους κατάλληλα προσαρμοσμένους μύθους της αρχαϊκής εποχής. Αυτά τα συστήματα ήταν αντιληπτά ως προαιρετικά ιδιωτικά συμπληρώματα της κρατικής κοινοτικής αστικής λατρείας κι επομένως, όσον αφορά στους πολίτες που ήταν μυημένοι σε αυτά, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για πλήρη θρησκεία. Συνέχιζαν όμως να βρίσκονται στο περιθώριο και να αφορούνε περιορισμένες ομάδες του πληθυσμού, προερχόμενες πιότερο από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Ανάμεσα στ' άλλα ριζοσπαστικά στοιχεία, ο Πλάτων στρέφει τη προσοχή σ' έναν ανώτατο υπερβατικό, άρρητο κι άφατο Θεό ο οποίος αποτελεί αιτία της ύπαρξης και λειτουργίας του κόσμου κι η διάνοιά του εκδηλώνεται στο ορατό πεδίο μόνο μέσω των ουρανίων σωμάτων, η τέλεια περιοδική κι αιώνια κίνηση των οποίων παραπέμπει ταυτόχρονα σε θεότητες αλλά και στις πλατωνικές ιδέες. Αυτός ο Ένας Θεός αποτελεί το έσχατο θεμέλιο της μεταφυσικής κι ηθικής κοσμικής τάξης στη σκέψη των περισσότερων φιλοσόφων της περιόδου. Η κοινοτική αστική λατρεία φτάνει σε μιαν ασταθή ισορροπία με αυτές τις νέες, πιο ιδιωτικές θρησκευτικές τάσεις της κλασσικής εποχής χωρίς να λείψουν οι συγκρούσεις (π.χ. η διδασκαλία των σοφιστών κι η εκτέλεση του Σωκράτη από το αθηναϊκό κράτος).
     Για τις νέες λατρευτικές συνήθειες ο Ηρόδοτος στο Β' βιβλίο Ευτέρπη, μας γνωστοποιεί πως η προέλευσή του όλων των θεών του πανθέου ήταν από τους αρχαίους Αιγύπτιους, όπου ήταν οι 1οι που δημιουργήσανε τα ονόματα των 12 θεών, ιδρύσανε βωμούς, αγάλματα και ναούς προς τιμή τους κι έπειτα τα υιοθέτησαν οι Έλληνες. Ο Ηρόδοτος συνεχίζει λίγο παρακάτω και προσθέτει ότι τα ονόματα όλων το θεοτήτων που προήλθαν ήτανε γνωστά στους Αιγύπτιους από τα βάθη των αιώνων με μόνες εξαιρέσεις, από τα ονόματα του Ποσειδώνα τον οποίο έμαθαν από τους Λίβυους και των Διόσκουρων κι ότι η λατρεία τους εγκαθιδρύθηκε και καθορίστηκε με βάση τους Αιγυπτίους. Εν γένει η ελληνική θρησκεία στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο υπέστη σημαντικές τροποποιήσεις. Ο διευρυμένος συγκρητισμός (συγκρητισμός=ο συνδυασμός διαφορετικών (συχνά φαινομενικά απλώς διαφορετικών) πίστεων, συνήθως αναμειγνύοντας πρακτικές ποικίλων σχολών σκέψης. Ο συγκρητισμός μπορεί να περιλαμβάνει τη μείξη και αναλογία αρκετών αυθεντικά ξεχωριστών παραδόσεων, ειδικά στη θεολογία και τη μυθολογία της θρησκείας, επιβάλλοντας έτσι μια υποκείμενη ενότητα και επιτρέποντας μια περιεκτική προσέγγιση άλλων δογμάτων. Ο συγκρητισμός συμβαίνει συχνά σε εκφάνσεις της τέχνης και του πολιτισμού (γνωστός ως εκλεκτικισμός) καθώς και στην πολιτική (συγκρητιστική πολιτική). Θρησκευτικός συγκρητισμός υπήρχε επίσης όχι μόνο στην αρχαία Ελλάδα κατά τη μετακλασική εποχή αλλά και στην αρχαία Ρώμη την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου. Αρχική σημασία του όρου, όπως απαντάται στον Πλούταρχο Χαιρωνέα, ήταν ο συνασπισμός των Κρητών εναντίον των ξένων αντιπάλων τους. Θεοδόσης Πελεγρίνης Λεξικό της Φιλοσοφίας γ' έκδοση Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2005) της εποχής σμιλεύει ιδιόρρυθμα θρησκευτικά αμαλγάματα. Οι περισσότερες μυστηριακές λατρείες πλέον είναι υπό στιβαρό κρατικό έλεγχο (ιδιαιτέρως στις ελληνιστικές μοναρχίες) και, παρά την υποχώρηση του πλατωνισμού, συντηρούνε περιθωριακό κλίμα μυστικισμού. Νέες μυστηριακές θεότητες και λατρείες συνθέτονται ηθελημένα, μέσω εκλεκτισμού ή προσαρμογών σε τοπικά πάνθεα, καθώς είναι φανερή η βαθύτερη ενότητα των μεσογειακών Μυστηρίων μεταξύ τους και με τις μυστικιστικές φιλοσοφικές σχολές. Η τυπολατρική αστική θρησκεία ωστόσο, αναμεμιγμένη πλέον με παρεμφερείς παραδόσεις της Εγγύς Ανατολής, είναι αυτή που εξακολουθεί ν' αποτελεί τη καρδιά της ελληνικής ευσέβειας.
     Μέχρι τον 1ο αι. π.Χ. όλος ο μεσογειακός κόσμος περιέρχεται στο ρωμαϊκό κράτος, θέτοντας έτσι τέρμα στην ελληνιστική περίοδο. Οι Ρωμαίοι επηρεάζονται βαθύτατα από την ελληνική φιλοσοφική, θρησκευτική και λογοτεχνική παράδοση και, μέσω της interpretatio romana, (Ρωμαϊκή Ερμηνεία), υιοθετούν όλες τις όψεις της ελληνικής κουλτούρας παράγοντας το τελικό κράμα του ελληνορρωμαϊκού πολιτισμού. Ο τελευταίος επικρατεί καθολικά στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι οποίες μάλιστα είναι συνήθως 2γλωσσες μιλώντας άπταιστα τόσο λατινικά όσο κι ελληνικά και με αυτό τον τρόπο η ελληνική θρησκεία διαδίδεται σε κάθε γωνιά της Αυτοκρατορίας, από τη Βρετανία ως τη Συρία κι από τη Μοισία ως τη Μαυριτανία. Όλος ο ζωτικός χώρος του Ελληνισμού (μικρασιατικά παράλια, νότια Βαλκάνια, Μεγάλη Ελλάδα και διάσπαρτες παραλιακές αποικίες ανά τη Μεσόγειο θάλασσα), αλλά κι οι (έστω κι επιφανειακά) εξελληνισμένες επικράτειες των ελληνιστικών μοναρχιών, είναι πλέον ενοποιημένες σ' ένα κοινό κρατικό και πολιτιστικό μόρφωμα. Στο πλαίσιο του κοινού ελληνορρωμαϊκού πολιτισμού η αστική ελληνική κι η ρωμαϊκή θρησκεία, παρά τις μικροδιαφορές στην ονοματολογία και στο πάνθεον, σχεδόν ταυτίζονται από άποψη λειτουργίας και δοξασιών.
     Σε όλη τη Μεσόγειο διαδίδεται η αντίληψη ότι οι παλαιοί θεοί παραστέκονται συνεχώς στους ανθρώπους, αποστέλλοντας τους προγνωστικά όνειρα, χρησμούς στα μαντεία ή θεραπείες από ασθένειες, αρκεί αυτοί να σέβονται τις παραδοσιακές λατρευτικές τελετουργίες και συνήθειες προκειμένου να κερδίζουνε την εύνοια τους. Έτσι λοιπόν επικρατεί ένα συντηρητικό θρησκευτικό κλίμα, στραμμένο στα πατροπαράδοτα ήθη κι έθιμα κάθε πόλης, σύμφωνα με τις τυπολατρικές ελληνικές πρακτικές που ξαπλωθήκανε κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή σε Ανατολή και Δύση. Ο καθένας ωστόσο, από τη στιγμή που εκπλήρωνε τα τελετουργικά του καθήκοντα που εξασφαλίζανε την επιμέλεια των θεών (θυσίες, προσφορές, τελετές), ήταν ελεύθερος να λατρεύει όποια επιμέρους μεσογειακή ή ανατολική θεότητα προτιμούσε, αφού τόσο το ελληνορρωμαϊκό πάνθεον όσο κι ο Όσιρις, ο Άδωνις, ο Άττις, ο Σέραπις ή άλλες θεότητες μυστηριακών λατρειών θεωρούνταν περιστασιακές, κατώτερες κι ισοδύναμες ενσαρκώσεις του Ενός Ύψιστου Θεού, της υπερβατικής κι υπερκόσμιας οντότητας των Μυστηρίων και του Πλάτωνα που κυβερνούσε τα πάντα. Μία πλειάδα τέτοιων κατώτερων θεοτήτων έμοιαζε απαραίτητη ως δύναμη μεσολάβησης μεταξύ του άφατου Ενός Θεού, απρόσιτου κατασκευαστή του Σύμπαντος, και των ανθρώπων.
     Αυτές οι αντιλήψεις συντηρούσανε στους κινούντες τη δημόσια ζωή πολίτες ένα αίσθημα ενότητας, ασφάλειας και συμμετοχής στον «καλλίτερο δυνατό κόσμο» για τον οποίον προνοούσαν οι παμπάλαιοι θεοί· κατ' αυτό τον τρόπο η επίσημη τυπολατρική θρησκευτική πρακτική διατηρούσε τη κοινωνική συνοχή και το κοινωνικοπολιτικό status quo, ενώ βαθύτερο φιλοσοφικό περιεχόμενο μπορούσε έκαστος, ιδιωτικά και προαιρετικά, ν' ανακαλύψει στις συμπληρωματικές μυστικιστικές πρακτικές των Μυστηρίων και στη συναφή διδασκαλία των Ελλήνων φιλοσόφων. Έτσι η αστική λατρευτική θρησκεία, οι μυστηριακές λατρείες κι η φιλοσοφία αποτελούσαν ένα σύστημα 3 αλληλένδετων πυλώνων διανοητικής καλλιέργειας και συμμετοχής στον ελληνορρωμαϊκό πολιτισμό. Η τυπική θρησκευτική λατρεία των νεκρών ηγετών της Αυτοκρατορίας και της ίδιας της Ρώμης, πολιτική τακτική πολιτισμικής ομογενοποίησης που 'μοιαζε πιότερο με όρκο πίστης και διαδόθηκε από τη περίοδο του Αυγούστου, συμπλήρωνε την εικόνα του κλίματος της εποχής.
     Όμως ήδη από τους ύστερους ρεπουμπλικανικούς χρόνους οι μυστηριακές λατρείες, οι μυστικιστικές φιλοσοφικές σχολές που δίναν έμφαση στη μεταφυσική, η ελληνιστική μαγεία, η διάχυτη δεισιδαιμονία και κάθε τύπος συστηματοποιημένης γνώσης ή πρακτικής που υποσχότανε στις κατώτερες και μεσαίες κοινωνικές τάξεις του ρωμαϊκού κράτους απόδραση από τη δυσάρεστη καθημερινή πραγματικότητα ή εύκολη χειραγώγηση της με σκοπό το ατομικό όφελος, περιθωριακά ή ελιτιστικά φαινόμενα σε περασμένες εποχές, γίνονταν όλο και πιο δημοφιλή παρά τις κατά καιρούς εκκαθαριστικές αστυνομικές επιχειρήσεις που στοχεύανε στην εκμηδένιση ταραχοποιών κι ανατρεπτικών στοιχείων. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Η κοσμοπολίτικη, «οικουμενική» ατμόσφαιρα που 'χεν επικρατήσει στην αυστηρώς ταξικά ιεραρχημένη Αυτοκρατορία των Αντωνίνων, εις διεθνισμός που αποτελούσε κληρονομιά της ελληνιστικής περιόδου και τώρα είχε γιγαντωθεί προκαλούσε στις μετακινούμενες κι ημιμαθείς μικροαστικές τάξεις αισθήματα αλλοτρίωσης, αποξένωσης και μοναξιάς. Ο κόσμος φαινόταν σκληρός κι απρόσωπος ενώ από την ανθρώπινη ζωή έμοιαζε να λείπει νόημα. Στην αναπτυγμένη ρωμαϊκή Ανατολή έμποροι και τεχνίτες μετακινούνταν άνετα για επαγγελματικούς λόγους από τη Συρία ως τη Γαλατία μιλώντας μόνον ελληνικά και νιώθοντας αποκομμένοι από τον τόπο τους και τις παραδόσεις του, ενώ οι ευκατάστατες ολιγαρχίες κάθε πόλης παραμένανε πεισματικά κι επιδεικτικά προσκολλημένες σε αναχρονιστικούς τοπικούς κώδικες, τελετουργίες κι έθιμα που στόχευαν στην ικανοποίηση της αυταρέσκειας της εγχώριας ελίτ.
     Η φιλοσοφία κι η κλασσική ελληνορρωμαϊκή παιδεία ήταν άτυπα «απαγορευμένη» για τη μεσαία τάξη και φυσικά για τη κατώτερη, λόγω της στάσης της ρωμαϊκής αριστοκρατίας που απ' το 2ον αι. μ. Χ. όρθωνε γύρω της αδιαπέραστα τείχη εγκαταλείποντας τη κοινή ελληνική γλώσσα προς όφελος του αρχαϊκού αττικού ιδιώματος της 2ης Σοφιστικής, καθιστώντας έτσι απροσπέλαστη την ελληνορρωμαϊκή φιλοσοφική και λογοτεχνική παράδοση για το ευρύ κοινό. Μη βρίσκοντας στηρίγματα ούτε στη λατρεία του κράτους ή στην επίσημη τυπολατρική ελληνική θρησκεία που είχε συντηρητικό, τοπικιστικό κι απαρχαιωμένο χαρακτήρα, όσοι νιώθανε ξένο τον κόσμο που τους περιέβαλλε αγκάλιασαν ευρύτερα την ελληνιστική μαγεία και μαντεία, καθώς και τις φιλοσοφικές μυστηριακές λατρείες της ανατολικής Μεσογείου οι οποίες κήρυτταν την αρετή, τη καθολική αγάπη και την ισότητα των ανθρώπων. Πλέον το ζητούμενο δεν ήταν η εύνοια των γεωγραφικά κατακερματισμένων κατώτερων θεοτήτων του ελληνορρωμαϊκού πανθέου αλλά η ενεργητική χειραγώγηση της φύσης ή του πεπρωμένου κι η άμεση, μυστικιστική επαφή με τον παγκόσμιο Έναν κι Άφατο Θεό του Πλάτωνα, τη μόνη δύναμη που μπορούσε να οπλίσει με ψυχικό σθένος τους αλλοτριωμένους, αποστασιοποιημένους από τον κόσμο πολίτες της Αυτοκρατορίας. Έτσι άρχισε να διαμορφώνεται μία, απροσδιόριστη ακόμα, απαίτηση για κάποια «παγκόσμια», κοινή μυστηριακή θρησκεία που θα διαγράφει τις τοπικές ιδιαιτερότητες και θα συνεπικουρείται από νομοθετικό, διοικητικό και λατρευτικό σύστημα, κοινά για όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που θα υπερκαλύπτουνε τις κατά τόπους αστικές παραδόσεις υπονομεύοντας την ισχύ των τοπικών ολιγαρχιών, ελίτ κι ιερατείων προς όφελος του υπερκείμενου «παγκόσμιου» ρωμαϊκού κράτους.
     Στον πυρήνα όλων αυτών των νέων τάσεων της λαϊκής διανόησης, όπως και των παλαιότερων μυστηριακών λατρειών, κρυβόταν η πλατωνική ιδέα του αιώνιου κι ασώματου πνεύματος, καμωμένου από θεϊκήν ουσία, που ήτανε παγιδευμένο στην ανθρώπινη σάρκα και περίμενε ν' ανακαλυφθεί. Ως παρενέργεια η σάρκα, η ύλη κι η φύση άρχισαν να θεωρούνται βδελυρού και ποταπού χαρακτήρα ή έστω αμετάκλητα απομακρυσμένες από τον αγαθό παγκόσμιο Θεό, σύμφωνα με έναν ακραίο πλατωνισμό που ταίριαζε στη καθημερινή κακοδαιμονία που βίωναν οι κατώτερες, ακόμα κι οι μεσαίες, κοινωνικές τάξεις της εποχής. Έτσι οι διδασκαλίες των μεσογειακών Μυστηρίων και των πλατωνικών φιλοσόφων, εμποτισμένες με πιο λαϊκό και πιο δεισιδαίμονα χαρακτήρα, ριζοσπαστικοποιούνται και ριζώνουνε στο ευρύ κοινό όσο ποτέ άλλοτε. Οι περισσότεροι πολίτες τοποθέτησαν τις ελπίδες τους για το μέλλον στην αιώνια, μεταθανάτια ζωή του άφθαρτου πνεύματος τους, ενώ αποβλέπανε στη λύτρωση, τη σωτηρία ή τη φώτιση της ψυχής τους μέσω ενός κατάλληλου, ευσεβούς ή ασκητικού, επίγειου βίου. Η περιορισμένη ανεξιθρησκία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που ανεχόταν οποιαδήποτε λατρεία δεν αμφισβητούσε ευθέως το κατεστημένο και την επίσημη κουλτούρα, υποβοήθησε την εξάπλωση αυτών των αντιλήψεων.
     Οι εν λόγω θρησκευτικές εξελίξεις ήταν εν μέρει απόρροια της σταδιακής αντικατάστασης στη συνείδηση των κατώτερων κοινωνικών τάξεων του εμπειρισμού και της πραγματιστικής αριστοτελικής σκέψης από τη μαγεία, τη μαντεία και τη δεισιδαιμονία, ανεξαρτήτως από το παλαιότερο θρησκευτικό τους υπόβαθρο, μίας τάσης που είχεν ήδη διαφανεί από τη πρώιμη ελληνιστική εποχή. Η Αίγυπτος των Πτολεμαίων αποτέλεσε πραγματικό καμίνι συγκρητισμού όπου ετερογενή αλλά παρεμφερή ρεύματα γνώσης σφυρηλατηθήκανε σε συνεκτικό κράμα κι η μαγεία συστηματοποιήθηκε σ' εφαρμοσμένη επιστήμη, που μπορούσε να διδαχθεί και να συμβαδίζει με τη φυσική φιλοσοφία. Η διάδοση αυτών των αντιλήψεων υποβοήθησε την εξάπλωση πιο δεισιδαιμονικής εκδοχής των μυστηριακών λατρειών που έδινε έμφαση στις τελετουργίες, κοινό χαρακτηριστικό τόσο της θρησκείας όσο και της μαγείας. Επί Αντωνίνων ακόμη κι ο ορθολογισμός, που σε παλαιότερες εποχές επαινέθηκε από τις πυθαγόρειες και πλατωνικές διδασκαλίες, υποχωρεί ως γνωσιολογική μέθοδος προς όφελος της εκστατικής αποκάλυψης· γεγονός που ανακλάται τόσο στις θρησκευτικές όσο και στις φιλοσοφικές εξελίξεις.
     Όλες οι ανωτέρω τάσεις μετά το 2ο αι. τείνουν από περιθωριακές να γίνουνε κανόνας στη ρωμαϊκή κοινωνία. Η σοβαρή κρίση του ρωμαϊκού κράτους σ' όλους τους τομείς κατά τα μέσα του 3ου αι. επιτείνει τη κατάσταση καθώς η αστική ελληνορρωμαϊκή θρησκεία, χτυπημένη από την υποχρηματοδότηση των ναών και των τελετουργιών αλλά κι από την εξάπλωση μυστηριακών υποκατάστατων, υποχωρεί σημαντικά. Από την κρίση αυτή περισσότερο επωφελείται ο χριστιανισμός με το συγκεντρωτικό, άκαμπτα οργανωμένο, αποτελεσματικό κι ευέλικτο ιερατείο του, την Εκκλησία. Ο χριστιανισμός διαδίδεται ευρύτατα στις μεσαίες αστικές τάξεις, καλύπτοντας το κενό που άφησε η υποχώρηση της τυπολατρικής ελληνορρωμαϊκής θρησκείας κι η Εκκλησία αρχίζει να αποκτά πολιτική ισχύ κι αυξανόμενους πόρους. Την ίδια στιγμή όμως στην Αλεξάνδρεια εμφανίζεται ένα καινούργιο φιλοσοφικό κίνημα, ο νεοπλατωνισμός. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του, ο Πλωτίνος, επανερμήνευσε τον Πλάτωνα μονιστικά (μονισμός ή ενισμός είναι η θεωρία που ανάγει τη ποικιλία του κόσμου σε μία ενότητα μέσω του πνεύματος. Ο μονισμός δέχεται μια μόνον αρχή των όντων κι αντιτίθεται απόλυτα στο δυϊσμό ή στις θεωρίες "περί πολλών ουσιών". Υποστηρίζει δηλαδή τη μοναδικότητα της πραγματικότητας και την ύπαρξη μιας μόνο ουσίας στο σύμπαν. Έτσι, μονιστές π.χ. ήταν οι Ίωνες φιλόσοφοι οι οποίοι έκαναν αναγωγή όλων των πραγμάτων σε μια α' ύλη, ο Θαλής ο Μιλήσιος στο νερό, ο Αναξιμένης στον αέρα, ο Ηράκλειτος στη φωτιά. Οι 2 σημαντικότερες κατηγορίες του μονισμού, είναι ο υλισμός κι ο ιδεαλισμός. Για τον 1ο, μοναδική ουσία του σύμπαντος είναι η ύλη, ενώ για το 2ο το πνεύμα. Ο ερμηνευτικός μονισμός επιχειρεί την ερμηνεία μιας σειράς φαινομένων με αναγωγή τους σε μια αρχή, σ' ένα και μόνο παράγοντα. Παρ' όλα αυτά η πλουραλιστική θεώρηση κι ερμηνεία των φαινομένων θεωρείται από πολλούς πιο σωστή κι αντικειμενική. Ο αξιολογικός μονισμός έγκειται στη μονομερή κατάφαση μιας και μόνης αξίας και στη παραγνώριση των άλλων (π.χ. αποδοχή μόνο της θρησκευτικής ή μόνο της αισθητικής αξίας) Αντίθετες προς το μονισμό θεωρίες είναι η διαρχία κι ο πλουραλισμός) και πανενθεϊστικά, ενώ υπήρξε υπέρμαχος του μυστικισμού και της ατομικής βύθισης, μέσω του διαλογισμού και της ενδοσκόπησης, στην ενιαία θεία δύναμη, τον αιώνιο κόσμο των ιδεών. Έτσι πρόσφερε λυτρωτική φιλοσοφία που δεχότανε τη δυνατότητα ανύψωσης του ανθρώπινου πνεύματος στο τέλειο, πλήρη διδασκαλία που συνταίριαζε την ελληνική φιλοσοφία με τη τυπολατρική ελληνορρωμαϊκή λατρευτική παράδοση, ερμηνευμένη εκ νέου μέσω αφαιρετικών σχημάτων και μεταφορών και με τις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής.
     Ο νεοπλατωνισμός αποτέλεσε πολύτιμη γέφυρα μεταξύ του ριζοσπαστικού ρεύματος της λαϊκής διανόησης, που εξαπλώθηκε ευρύτατα κατά τον 3ο αι. και της φιλοσοφικής παιδείας των καλλιεργημένων αστών κι αριστοκρατών, τη στιγμή που τα περισσότερα παρεμφερή φιλοσοφικά και θρησκευτικά κινήματα υπόσχονταν στις κατώτερες τάξεις σωτηρία δίχως ανάγκη μελέτης της κλασσικής ελληνορρωμαϊκής παιδείας. Υπήρξε το μαχητικό προπύργιο της συντηρητικής αριστοκρατίας σε μεταφυσικές διαμάχες με το γνωστικισμό, το χριστιανισμό και κάθε διανοητικό ρεύμα ή μυστηριακή λατρεία που απαρνιότανε τη μακρόβια ελληνορρωμαϊκή παράδοση ή υιοθετούσε τη ζοφερή, απορριπτική ζωροαστρική οπτική απέναντι στην ύλη, θεωρώντας τη βδελυρή και ταυτίζοντας τη με το Κακό, οπτική που δε συμφωνούσε με τις τυπικές ελληνικές πρακτικές αλλά έβρισκε απήχηση στα λιγότερο ευνοημένα κοινωνικά στρώματα. Ως φιλοσοφικό κίνημα άκμασε στην Αλεξάνδρεια όπου γεννήθηκε αλλά, ακόμα περισσότερο, στην Ιταλία και την Ελλάδα, καθώς εκεί συνάντησε καθολική αποδοχή ως σύγχρονη μετεξέλιξη της κλασσικής πλατωνικής φιλοσοφίας και της ελληνικής λατρευτικής θρησκείας, μίας ζωντανής παράδοσης με γερές ρίζες αιώνων στις εν λόγω περιοχές. Ως τις αρχές του 4ου αι. ο νεοπλατωνισμός σχεδόν ταυτίστηκε με τον Ελληνισμό καθώς αυτός ήτανε που ανέλαβε να υπερασπίσει το ελληνορρωμαϊκό πάνθεον και την ελληνική φιλοσοφία και παιδεία από διανοητικά ρεύματα που είτε απέρριπταν (όπως ο χριστιανισμός) είτε υποκαθιστούσαν (όπως ο γνωστικισμός) την ελληνορρωμαϊκή παράδοση, ρεύματα που η συντηρητική αριστοκρατία αποδοκίμαζε ως βαρβαρικά. Κυριολεκτικά η αρχαία ελληνική θρησκεία συσπειρώθηκε γύρω από τον νεοπλατωνισμό, σε μία εποχή που ο διαδεδομένος χριστιανισμός, για διάφορους λόγους, άρχιζε να κερδίζει τη προτίμηση των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων ως ενοποιητικός μηχανισμός του απέραντου κράτους τους.

ΑΘΕΪΣΜΌΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Ε ναι σίγουρα θα κρατούσε κι αυτός ένα πόστο κι είναι άξιο να μνημονευτεί, γι' αυτό προχωράμε με αυτό. Ο αθεϊσμός στην Αρχαία Ελλάδα γίνεται εμφανής στο 2ο μισό του 5ου αι. π.Χ. Όπως κι οι ρίζες της δυτικής Φιλοσοφίας, έτσι και της αθεΐας, βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα του 6ους αι. ΠΚΕ. Στον ελληνικό κόσμο, εμφανίστηκε το φαινόμενο της αθεΐας σε όλη του τη ποικιλία. Ωστόσο η λέξη έπαιρνε πολλές σημασίες: από τον πολέμιο κι ενάντιο των παραδοσιακών θεών ως τον πιστό μιας άλλης θρησκείας. Τα προσωκρατικά φιλοσοφικά ρεύματα, προσέγγισαν την αλήθεια από ορθολογιστική σκοπιά. Ωστόσο συνέχεαν τη φύση με τη θεότητα, αποδίδοντας μεγάλη σημασία στη 1η, ώστε ο πυρήνας του πανθεϊσμού τους να βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την αθεΐα. Πολύ εύκολα η θεωρία τους μπορούσε να εκτραπεί προς τον φυσιοκρατικό υλισμό. Πυρήνας της σκέψης τους ήτανε πως υπάρχει μια ουσιαστική κι ακατάληπτη πραγματικότητα, η ύλη, που οι απλές μεταστοιχειώσεις της είναι τα όντα. Ο Θαλής θεωρούσε πως η πραγματικότητα ήτανε το νερό, ο Αναξιμένης ο αέρας, ο Ηράκλειτος η φωτιά κι άλλοι η Γη. Αυτή η υλοζωική άποψη θεωρείται η αφετηρία του υλισμού. Η ανάπτυξη της αθεΐας στην Αρχαία Ελλάδα φαίνεται να σχετίζεται με την ύπαρξη πολλών αυτόνομων πόλεων και την απουσία μιας κοινά αποδεκτής ηθικής αρχής που να περιορίζει τη σκέψη όσον αφορά τις θεότητες.
     Η κλίση των προσωκρατικών φιλοσοφικών ρευμάτων ήταν καταφανέστατα προς την αθεΐα. Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος αναφέρει πως η υλική αιτία και το πρώτο στοιχείο των πραγμάτων είναι το άπειρον (δηλαδή το ακαθόριστο, το αρχικό χάος) και μάλιστα ισχυριζόταν πως αυτή η ουσία δεν ήταν κάποιο από τα στοιχεία που μπορούμε να παρατηρήσουμε (νερό, φωτιά, άνεμος). Ο Ξενοφάνης ο Κολωφώνιος τον 6ο αι. ΠΚΕ άσκησε κριτική στον ανθρωπομορφισμό της θρησκείας (δήλωνε πως «αν τα άλογα και τα βόδια είχανε τα χέρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν οι θεοί τους θα ‘έμοιαζαν πολύ με άλογα και βόδια»). Ο Ξενοφάνης υποστήριζε πως υπήρχε ένα Ον αιώνιο, το οποίο είναι αδιαχώριστο από την ύλη. Σύμφωνα με τον Ξενοφάνη «0 άνθρωπος αγνοεί και θα αγνοεί την αλήθεια σχετικά με τους θεούς».
     Ο Αναξαγόρας, τον 5ο αι. ΠΚΕ, ισχυριζότανε πως ο Ήλιος ήτανε πύρινη μάζα μεγαλύτερη απ' τη Πελοπόννησο, μια ιδέα που κρίθηκε ως αθεϊστική την εποχή του. Ο Αναξαγόρας μόλις είχε αποκαθηλώσει τον Ήλιο, τον οποίο οι Αθηναίοι πίστευαν για θεό. O Ηράκλειτος πίστευε σ' έν ημιαυτόνομο σύμπαν που σβήνει κι ανάβει εις το διηνεκές. Την ίδια εποχή, ο Παρμενίδης δίδασκε πως ο κόσμος αυτός, ανεξαρτήτως αν αποκληθεί θεός ή μη, παραμένει η μόνη πραγματικότητα. Ο Claude Tresmontant τον χαρακτήρισε ως τον πατέρα του υλισμού και των υλιστών «...εφόσον πρεσβεύει πως ο φυσικός κόσμος είναι το απόλυτο ον». Την ίδια εποχή, ο Σικελός Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος υποστήριζε πως υπάρχει ένας αιώνιος άπλαστος κόσμος, εντός του οποίου δεν χάνεται τίποτα και δεν δημιουργείται τίποτα αλλά πως πάντα μετασχηματίζονται. Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, οι θεοί δεν ήταν παρά μυθικές προσωποποιήσεις των στοιχείων που συνέθεταν τον κόσμο. Οι 1ες πλήρως υλιστικές θεωρίες, εμφανίστηκαν από τους ατομιστές Λεύκιππο και τον μαθητή του, Δημόκριτο τον 5ο αι. ΠΚΕ. Προσπάθησαν να εξηγήσουνε τη δημιουργία του κόσμου μες από τη κίνηση του ατόμου σε ένα άπειρο σύμπαν κι είναι αδιαίρετο, πλήρες, υλικό και πάρα πολύ μικρό. Τα άτομα αυτά συνδυάζονται και διαμορφώνουν όλα τα σώματα του κόσμου, αδρανή κι έμβια -ακόμη και τον άνθρωπο, το σώμα του οποίου είναι απλώς μια πολυπλοκότερη δομή ύλης.
     Τον 5ο αι. η αντιπαράθεση ανάμεσα στην υλιστική αθεΐα και την ελληνική θρησκευτική παράδοση, αυξήθηκε απότομα. Βασική αιτία αποτέλεσε ο 30ετής πόλεμος όπου η πόλη-κράτος αγκιστρωνότανε σ' οτιδήποτε ενσάρκωνε την ενότητα της. Οι θεοί της, δεν ήτανε πλέον απαλή πίστη, αλλά συνεκτικό στοιχείο. Οι θεωρίες των φιλοσόφων, άκρως ατομικιστικές κι οικουμενικές δεν μπορούσαν να αποτελέσουν πατριωτικό συνδετικό υλικό. Ο αμφισβητίας των θεών γινόταν προδότης και διάβρωνε τη φιλοπατρία των νέων. Επίσης, ιδεαλιστές φιλόσοφοι- κυρίως ο Πλάτωνας- συνέδεσε τον αθεϊσμό με την ανηθικότητα. Νομικό έρεισμα για τις διώξεις όσων μπορούσαν να κατηγορηθούνε για αθεϊσμό, αποτέλεσε το ψήφισμα του 432 ΠΚΕ, με εισηγητή τον Διοπείθη, στην Αθήνα. Το ψήφισμα προέβλεπε την υποχρεωτική δίωξη όσων δεν πιστεύουνε στους αναγνωρισμένους θεούς της πολιτείας. O Διοπείθης, ο οποίος ήταν μάντης, δρούσε υπερασπιζόμενος τα συντεχνιακά συμφέροντα του ιερατείου καθώς οι ορθολογιστικές εξηγήσεις και φιλοσοφία, υπονομεύανε την αξιοπιστία των μάντεων, που αποδίδανε τα φαινόμενα στους Θεούς.
     Η επίθεση του Πλάτωνα στην αθεΐα, ήτανε καταλυτική. Ξεκίνησε διαπιστώνοντας πως η αθεϊα είναι κοινή πεποίθηση και χώρισε τους άθεους σε 3 κατηγορίες: αυτούς που δεν πιστεύουν πως υπάρχουν θεοί, αυτοί που πιστεύουν πως οι θεοί δεν νοιάζονται για τα ανθρώπινα πράγματα κι αυτοί που προσπαθούν να ξεγελάσουνε τους θεούς με θυσίες. Κάλεσε τους άθεους ν' αποδείξουν ότι υπάρχουν θεοί, και συνέδεσε την αθεΐα με την ανηθικότητα και τον αντιπατριωτισμό. Απορρίπτανε τους θεούς, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, επειδή ήταν «ανίκανοι να υποτάξουν την ηδονή και τα πάθη τους» Ο Πλάτων ανέπτυξε μια ριζικά δυϊστική αντίληψη της πραγματικότητας (η ανθρώπινη ψυχή προηγείται του σώματος και συνδέεται με την ψυχή του κόσμου, δηλαδή την ψυχή των θεών). Άρα οι άθεοι, αρνούνται την ύπαρξη του ευγενέστερου ήμισυ της πραγματικότητας, αποδεχόμενοι μόνο την ύλη. Έκτοτε, άλλαξε ο τρόπος αντιμετώπισης της αθεΐας-μέχρι τότε τη θεωρούσανε στη χειρότερη περίπτωση ως σφάλμα. Από τούδε και στο εξής, ήτανε τεκμηρίωση κακοπιστίας κι ηθικής ευτέλειας, κοινωνικά αποδομητική. Ο Πλάτων πρότεινε κι αυτός διάφορες ποινές για πάταξη της αθεΐας, ανάλογα με το είδος της. Οι πολίτες επίσης, θα έπρεπε να καταδικάσουνε τους άθεους κι όποιος δεν το έπραττε θα θεωρείτο κι αυτός ασεβής.
     Με βάση το ψήφισμα του Διοπείδη, καταδικάστηκε ο Πρωταγόρας ο οποίος συνέθεσε περί τα 415 ΠΚΕ την πραγματεία «περί Θεών» από την οποία διασώζεται μόνο η 1η πρόταση:«Ως προς τους θεούς, είναι αδύνατο να γνωρίζω αν υπάρχουν ή όχι, ή ποια είναι η μορφή τους· τα στοιχεία που εμποδίζουν τη γνώση μου είναι πολλά, όπως η ασάφεια του ζητήματος και η συντομία του ανθρώπινου βίου» Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο τα βιβλία του παραδόθηκαν στη πυρά κάτι που συνιστά το πρώτο auto-da-fé (άουτο ντα φε, -πράξη πίστης-, θάνατος στη πυρά, θανάτωση στη πυρά, πράξη καταστροφής διά της πυράς, η τιμωρία που επέβαλε η Ιερά Εξέταση) της ιστορίας της Δύσης. Ο Αναξαγόρας καταδικάστηκε, αν κι η ποινή του δεν είναι γνωστή. Ο Περικλής πάντως, επενέβη υπέρ του και τονε προστάτεψε, όπως είχε κι άλλους «ασεβείς» στο παρελθόν. Πέραν από τον Πρωταγόρα, ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος που 'χε διακριθεί στη μελέτη της μετεωρολογίας κι αστρολογίας, εξηγούσε με ορθολογιστικά κριτήρια τα φυσικά φαινόμενα. Το κείμενο της τελικής ποινής παραμένει άγνωστο, αναφέρονται όμως η φυλάκιση, ο οστρακισμός και ο θάνατος. Παρενέβη ο Περικλής υπέρ του.
     Άλλη λαμπρή προσωπικότητα η οποία καταδικάστηκε σε θάνατο για αθεΐα, ήταν ο Σωκράτης. Οι θεολογικές απόψεις του Σωκράτη πάντως αμφισβητούνται. Ο συντηρητικός κωμικός Αριστοφάνης τον παρουσίαζε ως άθεο ενώ ο Ξενοφάνης ως αρκετά θρησκευόμενο. Ο Πλάτων τονε παρουσιάζει σαν μυστικιστή. Ο ίδιος είχε δηλώσει στον Κρατύλο και τον Φαίδρο ότι δεν μπορεί ν' αποφανθεί σχετικά με τους μύθους και θεούς. Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε επίσης, ότι προσφεύγει στις φυσικές επιστήμες για να διερευνήσει τα μυστικά της φύσης, αν κι οι υποστηρικτές του αρνούνται τις κατηγορίες. Ο Διαγόρας, καταδικάστηκε τον ίδιο χρόνο με τον Πρωταγόρα, το 415 ΠΚΕ. Αν κι είχε ξεκινήσει έντονα θρησκευόμενος, μετά έγινε άθεος. Μαθήτευσε στο Δημόκριτο και πείσθηκε πως η θρησκευτική πίστη αποτελεί τη συνέπεια του ανθρώπινου τρόμου μπροστά στα φυσικά φαινόμενα. Μια άλλη εκδοχή, είναι ότι ο Διαγόρας έχασε τη πίστη του όταν ένας μαθητής του, του έγραψε ένα παιάνα και μετά ευτύχισε. Το γεγονός ότι δεν υπήρχε θεία δίκη ή πρόνοια (που παραπέμπει στο πρόβλημα του κακού) έκανε το Διαγόρα να στραφεί στην αθεϊα. Ο Διαγόρας γελοιοποίησε δημόσια το Θεό Διονύσιο, γελοιοποίησε τα Ελευσίνια Μυστήρια κι επικηρύχθηκε για να συλληφθεί νεκρός ή ζωντανός. Ίχνη από δίκες για αθεϊσμό σώζονται και για το Διογένη τον Απολλωνιάτη, που θεωρούσε τους μύθους και τις θρησκείες ως αλληγορίες και τίποτα περισσότερο. Ο Στίλπων από τα Μέγαρα πάλι απέφευγε ν' απαντήσει δημόσια περί των θεών ενώ περιγελούσε τον ανθρωπομορφισμό των παραδοσιακών θεών. Ο Θεόδωρος ο Άθεος, από τη Κυρήνη (σήμερα Λιβύη) θεωρείται τυπικό παράδειγμα άθεου. Πρεσβεύει ότι ο σοφός είναι υπεράνω της συνηθισμένης ηθικής, υπεράνω πατρίδας και θρησκείας. Δικάστηκε από τον Άρειο Πάγο κι εξορίστηκε. Φαίνεται ωστόσο πως αυτές οι διώξεις είχαν μάλλον πολιτικό χαρακτήρα, καθώς υπήρχαν ονομαστοί άθεοι, οι οποίοι δεν διώχθηκαν ποτέ, όπως ο Ίππων ο Ρηγίνος κι ο φιλόσοφος του ύστερου 5ου αί. Αριστόδημος, ο οποίος συνήθιζε να χλευάζει τους πιστούς.
     Τον 5ο αι. ΠΚΕ, οι σοφιστές άρχισαν να αμφισβητούν αρκετές παραδοσιακές θεωρίες της ελληνικής κουλτούρας. Ο Πρόδικος ο Κείος θεωρείται ότι ισχυρίστηκε πως ο άνθρωπος επινόησε τις θεότητες, από ευγνωμοσύνη για τα αγαθά που του παρείχε η φύση. O Πρόδικος εισηγήθηκε μια θεωρία 3 σταδίων για τις απαρχές του πολυθεϊσμού. Αρχικά, ο πρωτόγονος άνθρωπος αποκαλούσε τα φρούτα, τους ποταμούς και γενικά τα πράγματα από τα οποία ήταν εξαρτημένος, ως θεούς. Μετά, οι άνθρωποι που επινοήσανε πως να μεγιστοποιούν τα οφέλη από αυτές τις α' ύλες, ονομάστηκαν θεοί. Ο Πρόδικος εντόπιζε την έναρξη της θρησκείας στη γεωργία για την οποία η Αθήνα παινευόταν ότι αυτή την επινόησε. Ο Πρωταγόρας, από τα Άβδηρα της Θράκης, δήλωσε: «Για τους θεούς δε μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση: η αδηλότητα των θεών και η βραχύτητα του ανθρωπίνου βίου». Ο Ευρυπίδης στο έργο του Βελλεροφώντης έγραφε «μερικοί λένε πως υπάρχουν θεοί από πάνω μας; Δεν υπάρχουν, όχι δεν υπάρχουν μη σε ξεγελάνε, μην αφήσεις τους παλιούς μύθους να σε παραπλανήσουν». Ο σκεπτικισμός του φαίνεται κι από φράσεις όπως «οι θεοί, όποιοι κι αν είναι οι θεοί» ή «ο Ζεύς, όποιος κι αν είναι ο Ζεύς». Υπάρχουν αναφορές ότι δικάστηκε για αθεΐα, αλλά δεν είναι βέβαιο.
     Ο Αριστοφάνης συνέβαλε επίσης στην υποβάθμιση των θείων. Ο Θρασύμαχος αρνήθηκε τη θεία πρόνοια. Οι Στωικοί θεωρούνε πως οι θεοί είναι αρχαίοι επιφανείς άνδρες που θεοποιήθηκαν. Ο Περσεύς ισχυρίζεται πως οι άνθρωποι μάλλον λάτρευαν ό,τι τους ήταν χρήσιμο. Ο Κριτίας παρουσιάζει το Σίσυφο να λέει πως οι θεοί επινοήθηκαν από κάποιο "άνδρα ικανότατο" ως εγγυητές της αρετής εξ αιτίας του φόβου της τιμωρίας. Μάλιστα, ισχυρίζεται σε απόσπασμα, που αρκετοί αμφισβήτησαν τη γνησιότητα του, πως «οι θεοί είναι αδύνατο να υπάρχουν, έτσι όπως τους υποθέτουν αρκετοί». Ο Ευήμερος ο Μεσσήνιος πίστευε πως οι Θεοί ήτανε παλιοί βασιλιάδες, που μετά το θάνατο τους θεοποιήθηκαν μες από τους μύθους, επειδή βοηθούσανε και την άρχουσα πολιτική τάξη να διατηρεί την ηγεμονία της. Θεωρούσε π.χ. την Αφροδίτη ως τη 1η εταίρα κι ο βασιλιάς της Κύπρου την έκανε θεά, ενώ η Αθηνά υπήρξε πολεμοχαρής βασίλισσα. Κατηγορήθηκε πως άπλωσε τον αθεϊσμό σε όλη την κατοικημένη Γη. Άλλο ρεύμα, αντίθετο με τον Πλατωνικό δυισμό, ήταν το ρεύμα του στωικισμού, που μάλλον εκπροσωπεί τον υλιστικό πανθεϊσμό. Έχει χαρακτηριστεί ως «θρησκευτικότητα χωρίς θεό». Η θεότητα είναι στη πραγματικότητα όλη η φύση κι ο άνθρωπος είναι μέρος του παγκόσμιου όλου, όπως κι όλα τα έμβια. Δεν υπάρχει υπερβατικότητα, αλλά θεοποίηση του ανθρώπου που ζει σε αρμονία με τη φύση.
     Οι πολιτειακές αναταραχές και το τέλος της ανεξαρτησίας της πόλης-κράτους στο 2ο μισό του 4ου αι. ΠΚΕ, θα καταλύσουνε τη τοπική θρησκεία υπέρ του ατομικισμού, του σκεπτικισμού και της αθεΐας, παρά τα μέτρα του Πλάτωνα. Η κλασσική θρησκεία ήτανε το μεγάλο θύμα των μεταρρυθμίσεων. Το θρησκευτικό κέντρο αποδυναμώθηκε κι υπήρξεν έκρηξη στάσεων, είτε προς τη κατεύθυνση της λογικής, είτε της θεωρητικής αθεΐας, είτε προς τον ανορθολογισμό, τον πολλαπλασιασμό των αιρέσεων και της μαγείας. Οι ανθρωπόμορφοι θεοί του Ολύμπου χάνονται κι ο λαός εγκαταλείπει τη λατρεία. Τη θέση των θεών, λαμβάνουν θεοποιημένοι ηγεμόνες. Ο Επικουρισμός υπήρξεν άλλο ένα προϊόν της κατάρρευσης των παραδοσιακών θρησκειών τον 4ο και 3ο αι. ΠΚΕ. Ο Επικουρισμός διαβεβαιώνει για την ύπαρξη των θεών, ωστόσο τους αποδίδει υλική φύση, ηρεμία κι αταραξία, ενώ δεν ασχολούνται με τα ανθρώπινα. Δεν δημιουργήσανε τον κόσμο, δε παρεμβαίνουνε, δεν τιμωρούν ούτε ανταμείβουνε. Δεν τους προσφέρει τίποτα η εξύμνηση τους. Επηρεασμένος από Λεύκιππο, Δημόκριτο κι άλλους Ατομιστές, υποστήριξε μιαν υλιστική θεωρία που το Σύμπαν κυβερνάται από φυσικούς νόμους που δεν αλλάζουνε και δε χρειάζεται κάποια θεία παρέμβαση. Ο επικουρικός Φιλόδημος ταξινόμησε τις διάφορες μορφές αθεϊσμού ως εξης:

 * Αυτοί που λένε οτι είναι άγνωστο αν υπάρχουν θεοί και πως μοιάζουν,
 * Αυτοί που λένε ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχουν θεοί,
 * Αυτοί που το υπονοούν.

     Σύμφωνα με τον J.A. Fesugiere, o επικουρισμός μάλλον ανάγεται στην αντίδραση για το φόβο των ανθρώπων προς τους θεούς, που φθείρει την ανθρωπότητα. Η απόρριψη των θεών ήταν η αντίδραση του ανθρώπου που θέλει να ελέγχει το πεπρωμένο του. Η άποψη αυτή γίνεται πιο έντονη στον επιφανέστερο συνεχιστή του Επίκουρου, τον Ρωμαίο Λουκρήτιο (100-50 ΠΚΕ), όπου στα ποιήματα του παρουσιάζει τους θεούς ως ανθρώπινα δημιουργήματα και τη θρησκεία υπεύθυνη για τη μοιρολατρία του ανθρώπου. Κατά τον Λουκρήτιο, ο Επίκουρος έσωσε τον άνθρωπο από τη θρησκεία, καθώς με την ανατροπή της, του ξανάδωσε την αξιοπρέπεια του. Ο επικουρισμός, αποτέλεσε και 1η σοβαρή απόπειρα άθεης ηθικής, που εδράζεται στην αναζήτηση της προσωπικής επίγειας ευτυχίας. Η ευτυχία ορίζεται ως η απουσία φυσικού πόνου και ψυχικής σύγχυσης. Αποκλειόταν η άσωτη ζωή που ήτανε πηγή δεινών. Για τον επικουρισμό, ιδίως όπως τον εξέφρασε ο Λουκρήτιος, η κόλαση είναι το "εγώ" κι οι φόβοι αποτελούνε το υπαρξιακό άγχος, από το οποίο απαλλάσσεται οριστικά ο άνθρωπος με το θάνατο του. Αργότερα, οι χριστιανοί θα απορρίψουνε τον Επικουρισμό, διότι καθιστά το άτομο μοναδικό κύριο της μοίρα του. Επίσης, προβάλλει ως υπέρτατη αξία την αναζήτηση ηδονής ενώ ο χριστιανισμός εξαίρει τη κακουχία και τον πόνο.
     Παρά τις προειδοποιήσεις Πλάτωνα, η παραδοσιακή θρησκεία κατέρρεε. Η άποψη των κυνικών για τους θεούς δεν είναι αποσαφηνισμένη. Ο Αντισθένης διακήρυττε την ενότητα της θεότητας, ενώ ο Διογένης, με φήμη πως είναι άθεος, διακωμωδούσε τις θεότητες. Στα τέλη του 4ου αι. ΠΚΕ η αθεΐα ήταν αρκετά κοινή. Ο μαθητής του Θεόδωρου του Άθεου, Βίων Βορυσθενίτης ο Καρνεάδης διδάσκανε δημόσα τη μη ύπαρξη των θεών. Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος ενόχλησε, αλλά κανείς δεν τόλμησε να τον διώξει. Τον 2ο αι. ΠΚΕ, νέος νόμος εφαρμόστηκε που απαγόρευε στους φιλόσοφους να διδάσκουνε την αθεΐα, όμως απεδείχθη αναποτελεσματικός. O αριστοτελισμός αποτέλεσε μια νέα τάση και παρά τη διαβεβαίωση για ύπαρξη του 1ου κοινού, ωστόσο είχε έντονα υλιστικά στοιχεία με τους θνητούς να ζουν μια φορά, το σύμπαν είναι αιώνιο κι άπλαστο. Το 2ο αι. ΠΚΕ, μετά τη κατάκτηση της Ελλάδας απ' τους Ρωμαίους, ανθούν ο στωικισμός, ο επικουρισμός, ο σκεπτικισμός, όλα θετικά διακείμενα προς την αθεΐα. Οι θεοί λησμονούνται και το κενό το καλύπτει η αθεΐα στους αριστοκρατικούς κύκλους κι η δεισιδαιμονία στο λαό. Ο Λουκρήτιος, ο Βρούτος, ο Κάσσιος κι ο Κικέρων, μαρτυρούνε πως η αθεΐα ήτανε διαδεδομένη κείνη την εποχή.
     Αυτή την εποχή εμφανίστηκε ο Χριστιανισμός. Τότε υπήρχε πληθώρα θρησκειών: Μίθρας, Ίσις, Όσιρις, Κυβέλη, Ζεύς, καθώς κι άλλες ανατολίτικες θρησκείες που σχετίζονταν με την αστρολογία. Το 50 ΚΕ ο Παύλος απευθύνθηκε στην Αγορά της Αθήνας.Οι εξηγήσεις δεν έπεισαν, παρότι γενικά οι φιλόσοφοι της εποχής άκουγαν τους διάφορους περιηγητές από την Ανατολή. Ο Παυλικιανισμός απορρίφθηκε εξ αιτίας της ανάξιας εικόνας που απέδιδε στον Θεό, καθώς υποβιβαζότανε σ' άνθρωπο. Επίσης, το να παραβαίνει τους νόμους της φύσης, ήτανε πάλι προβληματικό. Γι' αυτό οι χριστιανοί θεωρούνταν άθεοι, ή αθεότατοι από ορισμένους. Τόσον οι χριστιανοί όσο κι ειδωλολάτρες σύντομα θα χρησιμοποιούσαν τη λέξη «άθεος» για να κατηγορήσουν ο ένας τον άλλο.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ & ΑΛΛΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Υπάρχουνε πάρα πολλές παραδόσεις κι έθιμα στη σημερινή κοινωνία, που έχουνε τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελλάδα. Σημαντικό στοιχείο, σχετικά με τη διαχρονικότητα αυτών των εθίμων και παραδόσεων είναι, όχι μόνον η εισχώρηση και διατήρησή τους στη σημερινή κοινωνία, αλλά πως ακόμα κι αρκετές θρησκείες, διατηρήσανε τα σημαντικότερα από τα έθιμα αυτά και τα οικειοποιήθηκαν. Στον Ελλαδικό χώρο, η διατήρηση αυτών των παραδόσεων από την Εκκλησία, ίσως και να 'γινε γιατί πολύ απλά δεν ήθελαν να τα στερήσουν από τους Έλληνες που παίζανε πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή τους και γενικότερα στην Ελληνική κοινωνία των αρχαίων χρόνων. Mε το πέρασμα των αιώνων, το νόημα στα περισσότερα απ' αυτά τα έθιμα και τις παραδόσεις άλλαξε, όπως κι ο αρχικός λόγος δημιουργίας τους. Ας δούμε τα σημαντικότερα απ' αυτά τα έθιμα τα οποία φυσικά και κάμποσα διατηρούνται μέχρι σήμερα, και θα εκπλαγείτε:

Νηστεία: Οι Αθηναίοι νήστευαν όταν γιόρταζαν τα Ελευσίνια Μυστήρια,τα Θεσμοφόρια κ.τ.λ. Το ίδιο έκαναν και οι Σπαρτιάτες πριν ξεκινήσουν μια σπουδαία πολεμική επιχείρηση.
Μετάληψη: Οι ειδικοί σύνδεσμοι του Διονύσου με το κρασί βγαίνουν από την πρωτοχρονιάτικη χρήση του κρασιού στα Ανθεστήρια,όπου οι πρόγονοί μας έπιναν κρασί τιμώντας τον θεό Διόνυσο.
Κόλλυβα - Το Γλυκό Των Νεκρών: Το γλυκό των νεκρών ήταν γνωστό στην Ελληνική αρχαιότητα που το είχε και αυτή κληρονομήσει με το ίδιο όνομα από τους προϊστορικούς προελληνικούς πολιτισμούς.
Ταφή: Τη ταφή του νεκρού, το στήσιμο μνημείου μαζί με τους συγγενείς του νεκρού και τα μνημόσυνα τα συναντούμε στους Διονυσιακούς Θιάσους.
Μυστικός Δείπνος: Το τραπέζι των θιασοτών είναι σταθερό χαρακτηριστικό των Ελευσινίων Μυστηρίων.Οι μύστες τραπεζώνονταν μαζί με τον θεό,κατασταίνοντας έναν σύνδεσμο κοινωνίας μαζί του.
Γάμος: Ο 1ος εγγεγραμμένος στα αρχεία της Ελλάδος είναι της Πηνελόπης στην Οδύσσεια, αλλά και στην Ιλιάδα ο Ήφαιστος πλουμίζει την ασπίδα του Αχιλλέα με την εξής επιγραφή: Ιστόρησε και γάμους,τις νύφες που γυρνάνε από τα σπίτια τους με φώτα και λαμπάδες και τις περνούσαν με νυφιάτικα τραγούδια από τις ρούγες.
Αναστενάρια: Καθώς και τα Ταυροκαθάψια είναι τα πιο συγκεκριμένα Ελληνικά τελετουργικά που επιβιώνουν έως σήμερα.Τα αναστενάρια έρχονται κατ΄ευθείαν από τα Διονυσιακά όργια. Τα Ταυροκάψια δε, ήταν ασκήσεις νεαρών με ταύρους στη Κρήτη, εξ ου κι ο μύθος του Μινώταυρου.
Βάπτιση: Στην αρχαιότητα συνήθιζαν να βαπτίζουν τα αγάλματα των Θεαινών επιδιώκοντας την αναγέννησή τους μες στο νερό. Αλλά κι η ανάδυση της Αφροδίτης από τα κύμματα, κατά τη μυθολογία, η γέννησή της από το νερό είναι συμβολισμός της άμεσης σχέσης νερού, γονιμοποίησης και γέννησης.
Σπάσιμο αγγείων: Είναι παγανιστικό έθιμο και καταδικαζότανε στο Μεσαίωνα.
Μνημόσυνα: Σε επιγραφή της Μαγνησίας μια σειρά από τιτλούχοι Διονυσιακού Θιάσου αφήνουνε κληροδοτήματα για να τους γίνονται κάθε χρόνο μνημόσυνα στον Διονυσιακό μήνα Λιναιόνα.Τα 3ήμερα τα 9άμερα και τα 40 είναι αρχαίο ελληνικό νεκρικό έθιμο όπου οι Έλληνες απίθωναν στον τάφο του νεκρού τροφές.
Το Πάσχα: Τοποθετήθηκε στα Αδώνια που εορτάζονταν κάθε άνοιξη με την αναπαράσταση του θανάτου του Άδωνι. Οι γυναίκες στολίζανε το νεκρικό κρεββάτι του παιδιού του Έρωτα, όπως στολίζεται ο σημερινός επιτάφιος με λουλούδια,πρασινάδες και καρπούς, στη συνέχεια ακολουθούσε η περιφορά του επιτάφιου με μοιρολόγια! Την επόμενη μέρα τραγουδάγανε και πανηγυρίζανε την ανάσταση του ωραίου Άδωνι.
Τα αυγά τού Πάσχα: Μία από την αρχαιότερη Ορφική Θεογονία που ο Έρως βγαίνει από το αυγό που το γέννησε η νύχτα.Το κοσμογονικό αυγό θα το βρούμε στη κατά Ιερώνυμον κι Ελλάνικον Θεογονία στη ραψωδική θεογονία και στον Επιμενίδη.
Τα κάλαντα: Ήταν η εορτή των Ελλήνων το μήνα Πυανοψιών.Τα Πυανέψια προς τιμή της σκυράδος Αθηνάς και του Απόλλωνα κι αργότερα του Διονύσου γιορτάζανε τη γονιμότητα του χρόνου που 'φευγε και τη συνέχιση της γονιμότητας του επόμενου χρόνου. Όλο το 2μερο των εορτών της πρωτοχρονιάς που λεγόταν κάλαντα, άναβαν φανάρια έξω από το σπίτι τους και τραγουδούσανε συνέχεια.
Προστάτης των θαλασσών: Ο Ποσειδώνας καθερείται από προστάτης των θαλασσών και παραδίδει υπηρεσία στον άγιο Νικόλαο που καταλαμβάνει και τους ναούς του.
Θεοφάνεια: Οι πρόγονοί μας γιορτάζανε την επιστροφή του θεού Απόλλωνα απ' τη χώρα των υπερβορείων όπου περνούσε τον χειμώνα του κατά την λαϊκή δοξασία.Την νέα αποκάλυψη του θεού τη γιορτάζανε στους ιεούς και την ονομάζανε θεοφάνεια.
Παναγία η ελεούσα: Δαίμων λατρευόμενος στην Αθήνα. Στον βωμό του ιδρυομένου στην αγορά κατέφευγαν οι ξένοι ζητούντες προστασία οσάκις καταδιώκονταν οπότε κι η ονομασία των όρμων. Η Ελεούσα πρόσφερε καταφύγιο κι η λέξη έχει τη ρίζα της στο ρ. ελεώ.
Τα Χριστούγεννα: η εορτή της ανάμνησης της γεννήσεως του Ιησού Χριστού δηλαδή-, πρόκειται για τη μεγαλύτερη γιορτή του Χριστιανισμού, φέρνοντας μέρες χαράς για όλους τους Χριστιανούς. Λόγω βέβαια της «οικονομικής εκμετάλλευσης» και του τεράστιου «οικονομικού τζίρου της εορτής», εορτάζονται πλέον σχεδόν σ όλο τον κόσμο. Ιχνηλατώντας την ιστορικότητα της εορτής ανακαλύπτουμε ενδιαφέροντα στοιχεία που αφορούν στην ημερομηνία της εορτής, αλλά και συσχετίσεις με συνήθειες στον αρχαίο κόσμο. Αναζητώντας την ακριβή ημερομηνία γενέσεως του Ιησού ανακαλύπτουμε πως αφενός στη Καινή Διαθήκη δε γίνεται αναφορά για την εορτή Χριστουγέννων κι αφετέρου ότι κανείς από τους Αποστόλους δεν τήρησε την 25η Δεκέμβρη σα γενέθλιο μέρα του. Στη πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς γεννήθηκε ο Χριστός, -υπολογίζεται πως γεννήθηκε μεταξύ του 6 - 2 π. X.. Υπάρχουν όμως ενδείξεις που συνηγορούνε στη φθινοπωρινή γέννηση του κι όχι στη χειμερινή. Το εδάφιο από το Ευαγγέλιο του Λουκά π.χ. αναφέρει: «Οι ποιμένες ήσαν κατά το αυτό μέρος διανυκτερεύοντες εν τοις αγροίς, και φυλάττοντες φύλακας της νυκτός επί το ποίμνιον αυτών».
     Η φράση αυτή έρχεται σε αντίθεση με τις πρακτικές των βοσκών καθώς τον χειμώνα λόγω του ψύχους οι ποιμένες δεν διανυκτερεύουνε στους αγρούς. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η γέννηση του Ιησού δεν έγινε Δεκέμβρη αλλά το φθινόπωρο εφόσον τα κοπάδια δεν ήτανε στις στάνες. Γνωρίζουμε επίσης ότι η γέννηση συνέπεσε, με την απογραφή, που συνήθως γινόταν μετά τη συγκομιδή, κατά τις αρχές Οκτώβρη. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης επίσης συσχετίζει τη γέννηση του Χριστού με την εορτή της «Σκηνοπηγίας», η οποία γινόταν Οκτώβρη.
     Στην Αγία Γραφή γενέθλιες κι ονομαστικές εορτές δεν συνιστούνται. Στη πραγματικότητα τα Χριστούγεννα δεν συμπεριλαμβάνοντα στις αρχαίες γιορτές της Χριστιανικής Εκκλησίας και μάλιστα η τήρηση των γενεθλίων καταδικαζότανε σαν έν αρχαίον Ελληνικόν ειδωλολατρικόν έθιμον απεχθές στους Χριστιανούς. Ημέρα μνήμης των αγίων και μαρτύρων, όριζαν αυτή του θανάτου. Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει σχετικά : «Τα Χριστούγεννα δεν ήταν ανάμεσα στις πρώτες εορτές της Εκκλησίας. Ο Ειρηναίος και ο Τερτυλλιανός την παραλείπουν από τους καταλόγους των εορτών». Έτσι Τα Χριστούγεννα ως εορτή των γενεθλίων του δεν γιορτάζονταν τα 1α 300 χρόνια. Η καθιέρωση της 25ης Δεκέμβρη ως ημέρα των Χριστουγέννων έγινε στη Ρώμη από τον Πάπα Ιούλιο τον Α', τον 4ο μ.Χ. αι., μετά από έρευνα που έγινε στα αρχεία της Ρώμης για τη χρονιά επί Αυγούστου απογραφής, και κατόπιν υπολογισμών βάση των Ευαγγελίων. Ένα στοιχείο που λήφθηκε υπόψιν είναι η φράση από το κατά Ιωάννη γ'30: «Εκέινον δει αυξάνειν, εμέ ελαττούσθαι».
     Στη πραγματικότητα όμως αυτό συνέβη διότι η συγκεκριμένη ημερομηνία συνέπιπτε με τις αρχαίες εορτές του Χειμερινού Ηλιοστασίου και την «Επιστροφή» του Ηλίου. Έκτοτε ο Χριστός όφειλε να είναι ο Ήλιος ο δίδων το φως εις τον κόσμο. Πριν εορταζόταν στις 6 Γενάρη μαζί με τη βάπτιση του Ιησού (Θεοφάνεια). Αργότερα το έθιμο πιθανολογείται ότι μεταφέρθηκε στην Ανατολή, πιθανόν από το Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό το 378-381 περίπου μ.Χ. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος (345-407 μ.Χ.) σε ομιλία του για τη γέννηση του Χριστού, αναφέρει ότι είχαν αρχίσει στην Αντιόχεια να γιορτάζονται τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκέμβρη. Το σίγουρο είναι ότι την εποχή του Ιουστινιανού, τον 6ο αι., ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκέμβρη είχε εξαπλωθεί σχεδόν σε όλη την Ανατολή. Όπως και να 'χει όμως δεν είναι και το θέμα μας αυτό καθαυτό, παρα το να παραλληλισθεί η εν λόγω εορτή με κάποια των Αρχαίων, έτσι συνεχίζουμε.
     Οι αρχαίοι Έλληνες κατά τη χειμερινή τροπή του ήλιου γιορτάζανε τη γέννηση του Διονύσου. Ο Διόνυσος αποκαλούταν «σωτήρ» και θείο «βρέφος», το οποίο γεννήθηκε από τη παρθένο Σεμέλη. Ήταν ο καλός «Ποιμήν», του οποίου οι ιερείς κρατούνε τη ποιμενική ράβδο, όπως συνέβαινε και με τον Όσιρη. Τον χειμώνα θρηνούσανε το σκοτωμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, αλλά στις 30 Δεκέμβρη γιορτάζανε την αναγέννησή του. Οι γυναίκες-ιέρειες ανεβαίνανε στη κορφή του ιερού βουνού και κρατώντας ένα νεογέννητο βρέφος φώναζαν «ο Διόνυσος ξαναγεννήθηκε. Ο Διόνυσος ζει» , ενώ σε επιγραφή αφιερωμένη στον Διόνυσο αναγράφεται:«Εγώ είμαι που σε προστατεύω και σε οδηγώ, εγώ είμαι το 'Αλφα και το Ωμέγα»
     Αυτή η αρχαία Ελληνική γιορτή, είχε επίσης ταυτιστεί και με την εορτή του Ηλίου, τον οποίο οι αρχαίοι λαοί είχαν θεοποιήσει. Συγκεκριμένα στους Έλληνες, είχε ταυτιστεί με τον Φωτοφόρο Απόλλωνα του Ηλίου, ο οποίος απεικονιζόταν πάνω στο ιπτάμενο άρμα του να μοιράζει το φως του Ηλίου. Οι αρχαίοι λαοί αναπαριστούσαν την κίνηση του ήλιου με την ζωή ενός ανθρώπου που γεννιόταν κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου που μεγάλωνε βαθμιαία καθώς αυξάνονταν και οι ώρες που ο ήλιος φωταγωγούσε την Γη, και πέθαινε ή ανασταίνονταν τον Μάρτιο την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας, συμβολίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αναγέννηση του φυτικού βασιλείου μέσα από την μήτρα της Γης. Το χειμερινό Ηλιοστάσιο 22-25 Δεκεμβρίου σημαίνει την αρχή του χειμώνα, και ο Ηλιος αρχίζει βαθμιαία να αυξάνει την ημέρα έως ότου εξισωθεί με την νύχτα, κατά την Ιση-μερία τον Μάρτιο. Τότε ο Ήλιος νικά το σκοτάδι, και έρχεται η άνοιξη, η εποχή της αναγέννησης για την φύση.
     Η εορτή αυτή πέρασε και στην αρχαία Ρώμη με τις δημοφιλείς γιορτές των Σατουρνάλιων, προς τιμήν του Κρόνου τον Δεκέμβριο αλλά και της θεάς Δήμητρας, γι΄ αυτό και έκαναν θυσίες χοίρων για την ευφορία της γης . Τα Σατουρνάλια ήταν από τις σημαντικότερες και ονομάζονταν: « DIES INVICTI SOLIS », δηλαδή «Ημέρα του αήττητου ήλιου». Μια γιορτή που φυσικά την είχαν πάρει απο την γιορτή του Φωτοφόρου Απόλλωνα-Ηλίου. Στην αρχαία Ρώμη, η εορτή άρχιζε στις 17 Δεκέμβρη και διαρκούσε 7 μερες. Στην εορτή αυτή αντάλλασσαν δώρα, συνήθως λαμπάδες και στα παιδία δίνανε πήλινες κούκλες και γλυκά σε σχήμα βρέφους για να θυμίζουνε το Κρόνο, που τρώει τα παιδιά του. Σταδιακά λοιπόν τα γενέθλια του θεού Ήλιου μετατραπήκανε σε γενέθλια του Υιού του Θεού. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί πως οι «εθνικοί» αποκαλούσαν την Πρώτη Ημέρα της εβδομάδας Ημέρα του θεού-Κυρίου Ήλιου, ορολογία την οποία αργότερα χρησιμοποίησαν και οι εκκλησιαστικοί Πατέρες για λόγους σκοπιμότητας ίσως. Κάτι που διασώζεται έως σήμερα στα Αγγλικά ως SUN-DAY, στα Γερμανικά SONN-TAG. Ο Ιουστίνος ο μάρτυς (114-165 μ.Χ.) γράφει στη 2η απολογία του για τον Ιησού «...σταυρώθηκε, πριν το Σάββατο, ΠΟΥ ΗΤΑΝ Η ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ "ΚΡΟΝΟΥ" και την επόμενη ημέρα ΠΟΥ ΗΤΑΝ Η ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ (θεού) "ΗΛΙΟΥ" κι η οποία μετονομάσθηκε σε ΚΥΡΙΑΚΗ, αναστήθηκε κι εμφανίσθηκε στους μαθητές Του...»...
     Οι Αιγύπτιοι στις 25 Δεκέμβρη γιορτάζανε τη γέννηση του θεού-ήλιου Όσιρη. Μετά την δολοφονία του, ένα δένδρο ξεφύτρωσε στο οποίο η Ίσις,σε κάθε επέτειο της γέννησης του στις 25 Δεκέμβρη, άφηνε δώρα γύρω από το δένδρο. Οι Βαβυλώνιοι, κι οι Φοίνικες ονόμαζαν το θεό-ήλιο Βαάλ , οι Πέρσες λάτρευαν τη γέννηση του Αήττητου-ήλιου και θεού Μίθρα Βασιλιά, ενώ οι Βραχμάνοι στην γέννηση του ψάλλουν: «Εγέρσου ω βασιλιά του κόσμου, έλα σε μας από τις σκηνές σου». Τα παιδιά γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας ελιάς ή δάφνης στολισμένα με μαλλί (σύμβολο υγείας και ομορφιάς) και καρπούς κάθε λογής, τραγουδώντας για καλύτερη τύχη και γονιμότητα της γης. Πολλά από τα παιδιά έφεραν τον κλάδο σπίτι τους και τον κρεμούσανε στη πόρτα όπου έμενε όλο το έτος.(κάτι που συνηθίζουμε να κάνουμε σήμερα τη Πρωτομαγιά).
     "Το χριστουγεννιάτικον δένδρον συμβολίζει την αιωνιότητα της ζωής, διότι δεν γηράσκει και δεν χάνει, επομένως, την νεότητά του. Το δένδρον όμως των Χριστουγέννων δεν το ευρίσκω, εγώ τουλάχιστον, ως ξενικήν συνήθειαν, ως νομίζεται γενικώς, αλλ' εν μέρει ως αρχαίαν ελληνικήν. Είναι, δηλαδή, υπολείμματα της περιφήμου "ειρεσιώνης", και της "ικετηρίας" των αρχαίων Ελλήνων, και μάλιστα των αρχαίων Αθηναίων. Ήσαν δε η μεν Ικετηρία κλάδος ελαίας, από του οποίου εκρέμων ποκάρια μαλλιού, και έφερον αυτόν όσοι ήθελον να ικετεύσουν τον Θεόν ομαδικώς, δια την απαλλαγήν του τόπου από δεινού τινός κακού, π.χ. από νοσήματος, πανώλους, χολέρας ή ομοίου. Ως επί το πολύ, όμως, εβάσταζε την Ικετηρίαν άνθρωπος, ο οποίος ήθελε να τεθή υπό την προστασίαν θεού και της ανωτέρας αρχής, για να προβή εις αποκαλύψεις εναντίον ισχυρών ανθρώπων ή αρχόντων." (Φίλιππος Βρεττάκος "Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των" Άρθρο: "Κληρονομία του αρχαίου κόσμου", εφημερίς "Εθνος", 31 Δεκεμ.1937).

   "Φέρουν δε κατά την εορτήν την ειρεσιώνην, κλάδον ελαίας τυλιγμένον μέσα είς μαλλιά, όπως τότε τήν ίκειηρίαν και γεμάτην άπο τα πρώτα διάφορα δπωρικά, ε!ς ένδειξιν ότι έπαυσεν η αφορία και συγχρόνως τραγουδοϋν: "Η ειρεσιώνη* σου φέρνει σύκα κι αφράτα ψωμιά, σου φέρνει και μέλι μέσα στο ποτήρι και λάδι για να ψήσης και μπουκάλι γεμάτο οίνο για να μεθύσης και να πέσεις σε ύπνο".

     Το χριστουγεννιάτικο δέντρο εμφανίστηκε 1η φορά στη Γερμανία στο τέλος του 16ου αι., αλλά ως τις αρχές του 19ου δεν ήταν διαδεδομένο ευρέως -τοποθετούνταν μόνο στις εκκλησίες. Το δέντρο ως Χριστιανικό σύμβολο, συμβολίζει την ευτυχία που κρύβει για τον άνθρωπο η γέννηση του Χριστού. Σταδιακά το δένδρο άρχισε να γεμίζει με διάφορα χρήσιμα είδη- κυρίως φαγώσιμα κι αργότερα ρούχα κι άλλα είδη καθημερινής χρήσης, (κάτι που γινόταν στους αρχαίους Ελληνικούς ναούς) συμβολίζοντας τη προσφορά των Θείων Δώρων. Στην σύγχρονη Ελλάδα το έθιμο το εισήγαγαν οι Βαυαροί με τον στολισμό στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833. Μετά τον το Β' Παγκ. Πόλ. το δέντρο με τις πολύχρωμες μπάλες μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια.
     Φυσικά μεγάλη εντύπωση προκαλεί και το μυθολογικό γεγονός του "Αγιοβασίλη" με το έλκηθρο του που το κινούν οι ιπτάμενοι τάρανδοι. Ούτε αυτό όπως καταλαβαίνετε, δεν θα μπορούσε να μη παρθεί απο την Αρχαία Ελλάδα. Όπως αναφέρθηκε πιο πριν, τον μήνα Δεκέμβρη, οι Έλληνες γιόρταζαν τον Διόνυσο αλλά και τον Φωτοφόρο Απόλλωνα-Ήλιο παριστάνοντας τον πάνω στο ιπτάμενο άρμα του, να μοιράζει το φως. Το άρμα έγινε έλκηθρο, τα άλογα έγιναν τάρανδοι και το "δώρο" του φωτός που μοίραζε στους ανθρώπους έγινε δώρα για τα παιδάκια.
Τέλος το κόψιμο της βασιλόπιτας αποτελεί εξέλιξη του αρχαιο Ελληνικού εθίμου του εορταστικού άρτου, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στους θεούς σε μεγάλες αγροτικές γιορτές, όπως τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια, που θα τις δούμε προσεχώς.

_________________________
 * ειρεσιώνη, είδος κλαδιού ελιάς ή δάφνης, όμοια με το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο. Το όνομα του στολισμένου αυτού κλαδιού προέρχεται από τα μάλλινα (είριον=μαλλί) κορδελάκια λευκού και πορφυρού χρώματος που του κρεμάγανε μαζί με μπισκοτάκια από μέλι, λάδι και κρασί. Με το δεντράκι αυτό οι άνθρωποι ευχαριστούσαν τον Απόλλωνα για τη καλή σοδειά του καλοκαιριού κι εύχονταν ο ερχόμενος χρόνος να είναι επίσης ευνοϊκός. Ένας νεαρός του οποίου οι γονείς ήταν ακόμα εν ζωή (παίς αμφιθαλής) περιέχυνε την ειρεσιώνη με κρασί από έναν τελετουργικό αμφορέα και κρεμούσε το δεντράκι στη πύλη του ναού του Απόλλωνα. Άλλη ονομασία της ειρεσιώνης ήταν ικετηρία (από το ικετεύω, παρακαλώ). Αυτά κατά τη διάρκεια της γιορτής των Πυανοψίων, που θα δούμε στο άρθρο. Σύμφωνα με άλλες πηγές (π.χ. Αριστοφάνης), την ειρεσιώνη τη κρεμούσαν και στα σπίτια, ιδίως στα αγροτικά, στη πόρτα του σπιτιού και την άφηναν εκεί έναν ολόκληρο χρόνο μέχρι να το ανανεώσουν με νέο κλαδί. Το παλιό το καίγανε.
^{----------------------------------------------}

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΓΕΝΙΚΑ: Για να κλείσω τούτο το επίσης μακροσκελές άρθρο και πριν περάσω στα υπόλοιπα -ένδυση διατροφή, γιορτές, κλπ- στο επόμενο, θα βάλω τώρα μερικές γενικές πληροφορίες και γνώσεις, ώστε να τελειωσει το Β' Μέρος λιγάκι διασκεδαστικά Ναι καλά διαβάσατε, θα υπάρξει και Γ' Μέρος μετά. Πάμε λοιπόν στα διάφορα...
     Οι αρχαίοι Έλληνες είχανε 12 μήνες, όπως έχουμε κι εμείς σήμερα, ενώ η χρονολόγηση των ετών γινόταν με βάση τις Ολυμπιάδες.
Στην Αθήνα η 1η μέρα του μήνα ονομαζόταν άνοδος, ίσως γιατί η λιτανεία των γυναικών ανέβαινε στο ιερό που βρισκότανε ψηλότερα, κοντά στη Πνύκα, όπου γινόταν η σύναξη της Εκκλησίας του Δήμου. Εκτός απο άλλα διάφορα ιερά αντικείμενα για τη λατρεία, έφερναν μαζί τους και μικρά γουρουνόπουλα.
     Η αρχή του έτους ήταν μεταξύ της αλλαγής των εποχών χειμώνα-άνοιξης, εκτός από το Αττικό Ημερολόγιο, στο οποίο το έτος άρχιζε μετά το Θερινό Ηλιοστάσιο.
     Ο 1ος μήνας του πολιτικού έτους κατά το Γρηγοριανό Hμερολόγιο ο Ιανουάριος, είναι ο 5ος μήνας του αρχαίου έτους, του καλούμενου ενιαυτού κι ο 11ος του ρωμαϊκού ημερολογίου. Ο Ιανουάριος αντιστοιχεί κατά το 1ο μισό με τον Ποσειδεώνα και κατά το έτερο με τον Γαμηλιώνα του αρχαίου ελληνικού αττικού ημερολογίου.
     Κάθε μήνας ήταν αφιερωμένος σε έναν ή δύο από τους δώδεκα Ολύμπιους θεούς.
     Ο μήνας των αρχαίων Ελλήνων αρχίζει κατά την εκάστοτε εμφάνιση της σελήνης στον ουρανό, που αποκαλείται Νέα Σελήνη. Π.Χ ο μήνας Γαμηλιών το 2015, αρχίζει την 21η Ιανουαρίου και λήγει την 19η Φεβρουαρίου. Ο Ανθεστηριών αρχίζει την 20η Φεβρουαρίου και τελειώνει την 19η Μαρτίου, κλπ.
     Το νέον έτος για τους αρχαίους Αθηναίους αρχίζει την 1η Εκατομβαιώνος που πάντοτε πρέπει να πέσει μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Γι' αυτό κάθε δύο ή τρία χρόνια προστίθετο ο μήνας Β' Ποσειδεών.
     Η μέρα για τους αρχαίους Έλληνες αρχίζει κατά τη δύση του ηλίου κι όχι όπως σήμερα τα μεσάνυχτα.
     Ο πλέον τιμημένος θεός ήταν ο Απόλλωνας (5 από τους 12 μήνες αφιερωμένοι σε αυτόν) κι ακολουθούσε η αδελφή του Άρτεμις (με 3 μήνες -7 κι οι δύο μαζί).
     Ο Δίας είχε 2 μήνες, τον ένα μαζί με την Ήρα, ενώ από 1 είχαν οι Ποσειδών, Διόνυσος κι Αθηνά.
Ο Β' Ποσειδεών ή εμβόλιμος, δεν εμφανιζόταν κάθε χρόνο, αλλά κάθε δυο ή τρία χρόνια , ώστε ο μηνάς Εκατομβαιών να αρχίζει πάντα μετά το Θερινό Ηλιοστάσιο.

     Αρχαίοι Μήνες: Εκατομβαιών Ιουλ- Αύγ) Μεταγειτνιών (Αυγ- Σεπτ) Βοηδρημιών (σεπτ-οκτ) Πυανοψιών (οκτ-νοεμβ) Μαιμακτηριών (νοεμ -δεκ) Ποσειδεών (δεκ-Γεν) Ανθεστηριών (φλεβ -μαρ) Ελαφηβολιών (μαρ - απρ) Μουνιχιών (απρ -μαη) Θαργηλιών (μαη -Ιουν) Σκιροφοριών (ιουν-ιουλ).

     Αντί για εβδομάδες, οι μήνες διαιρούνταν σε τρεις δεκάδες, τις οποίες ονόμαζαν:

τη 1η 10άδα «ισταμένου», «αύξοντος» ή «αρχομένου»,
τη 2η 10άδα «μηνός μεσούντος», και
τη 3η 10άδα «φθίνοντος» ή «απιόνος μηνός».

     Η 1η μέρα κάθε μήνα ονομαζόταν «νουμηνία» κι ήταν αφιερωμένη στον Απόλλωνα. Συμπίπτει με τη 1η όψη της Νέας Ημισελήνου, τη 1η εμφανισή της δηλαδή στον ουρανό, όπως ρητά αναφέρει ο Ησίοδος. Κάθε 2-3 χρόνια προστίθετο ένας εμβόλιμος μήνας, ο Ποσειδεών, ώστε η 1η μέρα κάθε μήνα να συμπίπτει πάντοτε με την εμφάνιση της Σελήνης στον ουρανό. Αυτή καλούνταν Νέα Σελήνη. Τις υπόλοιπες ημέρες τις ονόμαζαν ως εξής:

Τις δέκα μέρες της πρώτης δεκάδας τις ονόμαζαν 1η, 2η, 3η, κλπ. ισταμένου ή αρχομένου
Τις επόμενες δέκα ημέρες τις ονόμαζαν 1η, 2η, 3η, κλπ. μεσούντος ή επί δεκάδι
την δέκατη μέρα της δεύτερης δεκάδας την ονόμαζαν «εικάδα», δηλαδή εικοστή του μηνός
Τις τελευταίες δέκα ή εννέα ημέρες του μήνα τις ονόμαζαν 1η, 2η, 3η, κλπ. επί εικάδη. Επίσης τις μέρες της τρίτης δεκάδας τις μετρούσαν και αντίθετα, δηλαδή την 21η του μηνός την έλεγαν και δεκάτη ή ενάτη φθίνοντος ή απιόντος, κλπ. ανάλογα αν ο μήνας ήτα πλήρης (30 ημέρες) ή κοίλος (28 ημέρες).
Την τελευταία μέρα του μήνα την έλεγαν «ένη» ή «νέα», δηλαδή παλαιά ή νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα.

     Το αττικό ημερολόγιο πήρε την τελική του μορφή το 430 π.Χ. από τον Μέτωνα, γεωμέτρη, αρχιτέκτονα κι αστρονόμο, ο οποίος όρισε τους πλήρεις και κοίλους μήνες, καθώς και τα έτη στα οποία θα προστίθετο ο μήνας Ποσειδεών. Αργότερα, το ημερολόγιο του Μέτωνα διορθώθηκε από τον Κάλιππο και τον Ίππαρχο. Στο πιο καλά τεκμηριωμένο λοιπόν Αττικό ημερολόγιο, οι μέρες του πρώτου δεκαημέρου (μετά τη νουμηνία) αριθμούνταν από το 2 έως το 10 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «ισταμένου». Οι επόμενες ημέρες αριθμούνταν από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί δεκάδι». Η δέκατη μέρα του δεύτερου δεκαημέρου (εικοστή του μηνός) την ονόμαζαν «εικάς». Οι ημέρες του τελευταίου δεκαημέρου, είτε αριθμούνταν κανονικά από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί εικάδη», είτε αριθμούνταν αντίστροφα από το 10 έως το 2 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «απιόντος». Η τελευταία ημέρα του μήνα λεγόταν «ένη και νέα», δηλαδή παλιά και νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα. Προσέξτε ότι δεν ήταν απαραίτητα η 30η του μήνα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η 29η, παραλείποντας την «9η επί εικάδη» / «2η απιόντος». Με παρόμοιο τρόπο γινόταν η ονοματοδοσία και στα λοιπά ημερολόγια.
     Και ενώ αρχικά η διάρκεια των μηνών κι η εισαγωγή του εμβόλιμου μήνα ήταν αυθαίρετες και βασίζονταν καθαρά σε εμπειρικές παρατηρήσεις, με τη πάροδο του χρόνου φαίνεται πως σε κάποια ημερολόγια -σίγουρα όχι σε όλα και σίγουρα όχι ταυτόχρονα- άρχισαν να εφαρμόζονται πιο επιστημονικές προσεγγίσεις. Αρχικά αξιοποιήθηκε η «οκταετηρίς», ένας κύκλος 8 ηλιακών ετών μετά τον οποίο οι σεληνιακοί μήνες επανέρχονται στις ίδιες περίπου ημερομηνίες του ηλιακού έτους. Η εισήγηση της αποδίδεται στον Κλεόστρατο. Στη συνέχεια αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Μέτωνος, ένας κύκλος 19 ηλιακών ετών που ισούνται σχεδόν με 235 σεληνιακούς μήνες. Ο κύκλος αυτός επιβάλει τη χρήση συνολικά 7 εμβόλιμων μηνών στα 19 χρόνια, οι οποίοι εισάγονταν στα έτη 3, 6, 8, 11, 14, 17 και 19 του κύκλου. Ο εισηγητής του ήταν ο Μέτων ο Αθηναίος περίπου το 432 πΧ. Τέλος αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Καλλίππου, μια βελτίωση του Κύκλου του Μέτωνος, που τον επεκτείνει σε 76 ηλιακά έτη και 940 σεληνιακούς μήνες. Ο εισηγητής του ήταν ο Κάλλιππος περίπου το 330 πΧ.


                                       Οι μέρες κάθε μήνα

     Κάθε ελληνικό κράτος χρησιμοποιούσε τα δικά του ονόματα για τους μήνες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ονόματα των μηνών σχετίζονταν με κάποια από τις εορτές που τελούνταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Όταν ήταν η χρονιά που έπρεπε να γίνει χρήση ενός εμβόλιμου μήνα, ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον χαρακτηρισμό «εμβόλιμος» - πχ μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποσειδωνιών» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποσειδωνιών Εμβόλιμος» - ή σε άλλες περιπτώσεις «o δεύτερος» - πχ μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποιτρόπιος» κι ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποιτρόπιος o δεύτερος».

Αιτωλικό ημερολόγιο
Προκύκλιος, Αθαναίος, Βουκάτιος, Διός, Ευθυαίος, Ὁμολώιος,
Ἑρμαίος, Διονύσιος, Αγύειος, Ἱπποδρόμιος, Λαφραίος, Πάναμος

Αττικό ημερολόγιο
Ἑκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών,
Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών

Βοιωτικό ημερολόγιο
Βουκάτιος, Ἑρμαίος, Προστατήριος, Αγριώνιος, Θειλούθιος, ( ; ),
Ὁμολώιος, Ἱπποδρόμιος, Πάναμος, Παμβοιώτιος, Δαμάτριος, Ἀλαλκομένιος

Δελφικό ημερολόγιο
Βουκάτιος, Ἡραίος, Απελλαίος, ( ; ), Δαδαφόριος, Ποιτρόπιος,
Βύσιος, Αρτεμίσιος, Ἡράκλειος, Βοαθόος, Ιλαίος, Θεοξένιος

Ημερολόγιο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Φοινικαίος, Κράνειος, Λανοτρόπιος, Μαχανεύς, Δωδεκατεύς, Εύκλειος,
Αρτεμίσιος, Ψυδρεύς, Γαμείλιος, Αγριάνιος, Πάναμος, Απελλαίος

Λακωνικό ημερολόγιο
Ἡράσιος, Απελλαίος, Διόσθυος, ( ; ), Ελευσίνιος, Γεράστιος,
Αρτεμίσιος, Δελχίνιος, Φλιαστός, Ἑκατομβεύς, Κάρνειος, Πάναμος

Λοκριδικό ημερολόγιο
Οι μήνες στο ημερολόγιο της Λοκρίδας δεν είχαν όνομα, απλά αριθμούνταν ως 1ος, 2ος κτλ.

Μακεδονικό ημερολόγιο
Αυδηναίος, Περίτιος, Δύστρος, Ξανθικός, Αρτεμίσιος, Δαίσιος,
Πάνημος, Λώος, Γορπιαίος, Υπερβερεταίος, Δίος, Απελλαίος

Ροδιακό ημερολόγιο
Αγριάνιος, Βαδρόμιος, Θευδάσιος, Δάλιος, Αρταμίτιος, Πάναμος,
Πεδαγειτνύος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος, Θεσμοφόριος, Σμίνθιος, Διόσθυος

ΒΡΙΣΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Ναι μη σας φαίνεται παράξενο, κι οι αρχαίοι ρίχνανε μπινελίκια αν τους τη βαρούσε. Τι θαρρείτε; Σοφοί άνθρωποι και δεν θα τα χώνανε σε τακτά; Λοιπόν παρακάτω παραθέτω τις βρισιές τους και διασκεδάστε:

ΑΒΡΟΒΆΤΗΣ: θηλυπρεπής άνδρας με γυναικείο βάδισμα [αβροβάτης = αβρός(τρυφερός) + βαίνω (προχωρώ, εισέρχομαι)
ΑΝΑΣΕΙΣΊΦΑΛΛΟΣ: φιλήδονη γυναίκα που πιάνει και κουνάει τον φαλλό [ανασεισίφαλλος = ανασείω + φαλλός]
ΒΔΈΩ: πέρδομαι [βδέω = βρωμάω]
ΓΛΩΤΤΟΔΕΨΈΩ: κάνω μαλάξεις με τη γλώσσα
ΓΟΓΓΎΛΗ: βυζί / στήθος [γογγύλη = ολοστρόγγυλη]
ΓΥΝΑΙΚΟΠΊΠΗΣ: μπανιστιρτζής [ γυναικοπίπης = γυναίκα + οπιπτεύω]
ΔΡΟΜΆΣ: πόρνη του δρόμου [δρομάς = δρόμος]
ΕΣΧΆΡΑ: γυναικείο αιδοίο [εσχάρα = από το ρήμα ίσχω (εμποδίζω)]
ΕΎΠΥΓΟΣ: γυναίκα με ωραία οπίσθια [εύπυγος = ευ + πυγή ]
ΚΑΣΣΩΡΊΣ: πόρνη [κασσωρίς = από το κάσις (αδελφός, εταίρος)]
ΜΎΖΟΥΡΙΣ: γυναίκα που βυζαίνει πέος [μύζουρις = μυζάω + ουρά (πέος)]
ΠΗΘΙΚΑΛΏΠΗΞ: άνθρωπος πανούργος [πιθηκαλώπηξ = πίθηκος = αλώπηξ]
ΠΌΣΘΩΝ: άνδρας με μεγάλο πέος [πόσθων = από το πόσθη(πέος)]
ΡΩΠΟΠΕΡΠΕΡΉΘΡΑΣ: άνδρας που εκστομίζει ακατάπαυστα χαζομάρες [ρωποπερπερήθρας = ρώπος(φτηνόπραγμα) + πέρπερος (φλυαρία)]
ΗΔΟΝΟΘΉΚΗ: το αιδοίο
ΚΎΝΤΕΡΟΣ: ο αναίσχυντος, ο κοπρίτης [> κύων]
ΚΊΝΟΥΡΗΣ αυτός που περπατά επιδεικνύοντας τα γεννητικά του όργανα [κίνουρης = κινέω + ουρά]
ΛΈΧΡΙΟΣ [ > λέχριος (λεχρίτης)]
ΛΥΔΊΑ: η πόρνη στην ρωμαϊκή εποχή, επειδή συνήθως ήταν από την ομώνυμη περιοχή της Μικρασίας οι πόρνες πολυτελείας.
ΛΌΧΜΗ: το τριχωτό αιδοίο [> λόχμη (θάμνος)]
ΣΠΟΔΗΡΙΛΑΎΡΑ: αυτός που τρώει κόπρανα [σποδή (καταβροχθίζω) + λαύρα (απόπατος)]
ΧΑΛΚΙΔΊΤΙΣ: η πολύ φτηνή πόρνη, αυτή που εκδίδεται για ένα χάλκινο νόμισμα.
ΑΜΆΡΕΥΜΑ: κατακάθι της κοινωνίας (ους. αμάρα=χαντάκι)
ΒΔΈΛΥΓΜΑ: σίχαμα
ΈΚΦΑΥΛΟΣ: ατιμασμένος
ΚΌΒΑΛΟΣ: παράσιτο
ΚΌΠΡΕΙΟΣ: τιποτένιος
ΜΙΆΣΤΩΡ: μίασμα
ΣΚΩΡΑΜΊΣ: απατεώνας / καθίκι
ΑΡΧΟΛΊΠΑΡΟΣ : αυτός που ποθεί σφοδρά την εξουσία αλλά κι ο ευτελώς πρόθυμος προς τους κατέχοντες την εξουσία.
ΒΩΜΟΛΟΧΊΑ: βρισιά, χυδαιότητα, απρεπής λέξη, αισχρολογία.

     Η ιστορία της λέξης βωμολοχία, έχει ως εξής: Ο επαίτης, ανυπόμονος, θρασύς και πεινασμένος, ζητούσε με πιεστικό τρόπο μερίδα και ως εκ τούτου, επιτίθετο λεκτικά στον τελεστή της θυσίας χρησιμοποιώντας αισχρές εκφράσεις. Άρχιζε τότε μία απρεπής και μη κόσμια συνομιλία μεταξύ επαίτη κι υπεύθυνου των θυσιών, που κατέληγε σε χυδαίες εκφράσεις και τσακωμούς. Αυτή η αισχρή και χυδαία στιχομυθία, ονομάστηκε βωμολοχία. Βωμολόχος είναι λοιπόν ο περί τους βωμούς λοχών (παραμονεύων, ενεδρεύων) επαίτης, με σκοπό να λάβει κάτι από τα κρέατα των θυσιών.

                 ΤΕΛΟΣ Β' ΜΕΡΟΥΣ     ΤΟ Γ' ΜΈΡΟΣ ΕΔΏ!