Εισαγωγή

     Ζούμε στο σήμερα κι έχουμε τις συνήθειές μας, τα έθιμά μας, τις παραδόσεις μας, τους άγραφους νόμους καθώς και το πως ονοματίζουμε κάποια πράγματα, κι αυτό φυσικά το θεωρούμε απόλυτα φυσιολογικό. Επίσης όμως κάθε λίγο και λιγάκι, μνημονεύουμε τους Αρχαίους Ημών Προγόνους και συζητάμε, σχολιάζουμε ή διδασκόμεθα, τη φιλοσοφία τους, τα επιτεύγματά τους, τις μάχες και τα πολιτικά τους, κι εν γένει ό,τι είναι να συζητηθεί ή διδαχθεί, με αποτέλεσμα να μας βελτιώσει τη ζωή και το νου μας. Υπάρχουν όμως πράγματα, που δεν τα γνωρίσαμε, διδαχθήκαμε ή μελετήσαμε, γιατί είτε μας φανήκαν ανούσια, ή αδιάφορα ή... δεδομένα γνωστά, ενώ δεν είναι έτσι ακριβώς. Τούτο λοιπόν το άρθρο, έρχεται να καλύψει όσο μπορεί κι όσο επιτρέπουν οι δυνάμεις κι οι πηγές, αυτό το σχηματισμένο καιρό, κενό. Πώς και τί τρώγανε; Πως λέγανε τις μέρες ή τους μήνες τους, πως βριζόντουσαν, ποιά ήτανε τα έθιμά τους, οι προσκολλήσεις τους, οι δεισιδαιμονίες τους κλπ. Μπορεί να ξέρουμε σχεδόν τα πάντα για ένα φιλόσοφο, αλλά το τί έτρωγε, τί πίστευε, τι απέφευγε, τι προτιμούσε, αν τονε πιάνανε τα διαόλια του τί μπινελίκια κατέβαζε, δεν τα μάθαμε ποτέ. Κι υπάρχουνε τριγύρω σκόρπια. Τώρα λοιπόν θα υπάρχουνε κι εδώ. αφού λέω να τα μαζέψω όλα κι ελπίζω κι αυτό το άρθρο να πάρει τη θεσούλα του, μαζί με τα άλλα.
     Πριν όμως περάσουμε σε πιο λεπτομερείς κι ειδικές λεπτομέρειες επί μέρους, λέω να ξεκινήσω από την αρχή, τη ρίζα. Τί είναι, πως αναπτύχθηκε και σχηματίστηκε η... Αρχαία Ελλάδα. Νομίζω πως το πιο σωστό είναι αυτό. Δέστε τις ζώνες γιατί κάνουμε βουτιά 35 αιώνων και περιπλέον για να πιάσουμε τις άκρες των νηματίων της πατρίδας μας. Φύγαμεεεε. Π. Χ.

===================

                                       ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

     Ο όρος Αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον ελληνικό κόσμο κατά τη περίοδο της αρχαιότητας. Αναφέρεται όχι μόνο στις περιοχές του σύγχρονου ελληνικού κράτους, αλλά όπου εγκαταστάθηκαν και διαβιώσανε στους αρχαίους χρόνους ελληνικοί πληθυσμοί, συμπεριλαμβανομένων της Κύπρου, της Ιωνίας, της Μεγάλης Ελλάδας (Σικελία και Νότια Ιταλία) και των διάσπαρτων ελληνικών εγκαταστάσεων στις ακτές της Μεσογείου, αλλά μέχρι και τον Εύξεινο Πόντο.

ΓΕΝΙΚΑ: Μετά τη κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων το 12ο αι., τα ελληνικά φύλα εισήλθανε στη φάση των «σκοτεινών αιώνων» για την οποία λίγες γνώσεις διαθέτουμε, εξ ου κι η ονομασία της περιόδου αυτής. Η πληθυσμιακή πίεση οδήγησε τα ελληνικά φύλα της ηπειρωτικής Ελλάδας σε μετανάστευση στα νησιά και την αντίπερα ακτή του Αιγαίου. Την επόμενη περίοδο, οι εντεινόμενες επαφές των ελληνικών φύλων με την Ανατολή συμβάλλανε στη δημιουργία αλφαβήτου και την ανάπτυξη της ναοδομίας και της γλυπτικής. Με μονάδα οργάνωσης τη πόλη, οργανώθηκε η ίδρυση αποικιών στις ακτές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου από περίπου το 750 έως το 550 π.Χ.. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από έντονες κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες στο εσωτερικό των πόλεων, που στην Αθήνα καταλήξανε στην εγκαθίδρυση δημοκρατίας. Στις αρχές του 5ου αι., ένας συνασπισμός ελληνικών πόλεων απέκρουσε την επίθεση της Περσικής αυτοκρατορίας. Μετά τη λήξη των πολέμων, την ηγεμονία της συμμαχίας ανέλαβε η Αθήνα, που αναδείχθηκε σε πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο του ελληνικού κόσμου κι οδηγήθηκε σε σύγκρουση με την άλλη μεγάλη ελληνική δύναμη, τη Σπάρτη. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος έληξε το 404 π.Χ. με ήττα της Αθήνας και των συμμάχων της. Εξασθενημένες από τους συνεχείς μεταξύ τους πολέμους κατά τον 4ο αι. π.Χ., οι ελληνικές πόλεις υποτάχθηκαν στην ανερχόμενη ισχύ του μακεδονικού βασιλείου.
     Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος οδήγησε τους Έλληνες σε μία επιτυχή εκστρατεία κατάλυσης της Περσικής Αυτοκρατορίας. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου το 323, οι διάδοχοί του διαμοίρασαν την αυτοκρατορία του σε διάφορα βασίλεια. Ο ελληνικός πολιτισμός γνώρισε μεγάλη διάδοση στα εδάφη των βασιλείων αυτών και, μετά τη κατάκτησή τους από τη Ρώμη, σε πολλές περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στους νεώτερους χρόνους, ο πολιτισμός των αρχαίων Ελλήνων άσκησε σημαντική επίδραση στη γλώσσα, τη πολιτική, τη φιλοσοφία, την επιστήμη και τις τέχνες, ιδίως κατά τη περίοδο της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη και κατά τις κλασικιστικές περιόδους το 18ο και 19ο αι. στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, και η ρωμαϊκή εκδοχή του αποτελεί το θεμέλιο λίθο του νεώτερου δυτικού πολιτισμού.
     Η περίοδος από το 1600 π.Χ. έως το 1100 π.Χ., η Ύστερη εποχή του Χαλκού, ονομάζεται Μυκηναϊκή Περίοδος. Η περίοδος από περίπου το 1100 π.Χ. έως περίπου το 800 π.Χ. ονομάζεται Σκοτεινοί αιώνες ή Γεωμετρική Εποχή, για την οποία διαθέτουμε πλέον τις ανάλογες αρχαιολογικές μαρτυρίες, αλλά κι ενδιαφέρουσες θεωρίες σημαντικών ιστοριογράφων της εποχής μας, που ενίοτε αντικρούουνε τις κλασικές γνώσεις μας για τη ροή της ελληνικής ανάπτυξης. Από τον 8ο ως και τον 6ο π.Χ. αι. έχουμε την Αρχαϊκή Εποχή. H Κλασσική εποχή οριοθετείται με την έναρξη του 5ου π.Χ. αιώνα και το θάνατο του Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ., οπότε ξεκινά κι η Ελληνιστική εποχή. Η τεκμηρίωση των ιστορικών γεγονότων που συνοδεύουν την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού, πέραν των φιλολογικών μαρτυριών ιστορικών όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ή ρητόρων όπως ο Δημοσθένης κι ο Ισοκράτης ή φιλοσόφων όπως ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης είναι εφικτή και μέσω της ερμηνείας των αρχαιολογικών ευρημάτων. Επίσης,παρόλο που σε γενικές γραμμές η αρχαία ιστοριογραφία επικεντρώνεται κυρίως στην ανάπτυξη της Αθήνας, σύγχρονοι ερευνητές έχουνε δημοσιεύσει σωρεία μελετών και για τις άλλες πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, παρέχοντάς μας πλέον μια σφαιρική εικόνα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.
     Από περίπου τη 10ετία του 1980 για την έρευνα της ιστορίας και προέλευσης πληθυσμών πραγματοποιούνται γενετικές μελέτες που αξιοποιούνε π.χ. το ανθρώπινο DNA. Πρόκειται για ένα πεδίο που, αν και παράγει αποτελέσματα φαινομενικά εντυπωσιακά, δεν είναι ακόμα μεθοδολογικά ώριμο, ούτε παράγει αποτελέσματα η ερμηνεία των οποίων μπορεί από μόνη της να δώσει απαντήσεις σε σύνθετα ιστορικά ερωτήματα, αν κι ενδέχεται, σε συνδυασμό με τα πορίσματα της αρχαιολογίας ή της γλωσσολογίας, να ενισχύσει υπάρχουσες θεωρίες.
Σύμφωνα με τις ενδείξεις από την ως τώρα έρευνα, ελληνόφωνοι πληθυσμοί μεταναστεύσανε στην ελληνική χερσόνησο κατά το τέλος της 3ης π.Χ. χιλιετίας, αναμίχθηκαν με τους τοπικούς προελληνικούς πληθυσμούς και στη συνέχεια διαμόρφωσαν αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ως αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Στον ελλαδικό χώρο είχανε λοιπόν προηγηθεί οι φορείς της γεωργικής επανάστασης της ύστερης μεσολιθικής και της νεολιθικής εποχής και, στη συνέχεια, του Πρωτοελλαδικού, Κυκλαδικού και του λαμπρού Μινωικού πολιτισμού.
     Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουνε πιθανή εισβολή επήλυδων (ξενόφερτων εκ του επέρχομαι) περί το τέλος της Πρωτο-Ελλαδικής ΙΙΙ περιόδου (2000 π.Χ.). Μια παλαιότερη εισβολή πιστοποιείται αρχαιολογικά κατά το τέλος της Πρωτο-Ελλαδικής ΙΙ περιόδου, 200 χρόνια νωρίτερα. Το ποια από τις 2 εισβολές είναι η κάθοδος των ελληνόφωνων (Πρωτοελλήνων) στον ελλαδικό χώρο δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα. Έχει διατυπωθεί η (στηριγμένη σε φιλολογικά δεδομένα) θεωρία οτι η 1η εισβολή προήλθε από πρωτο-λουβιακά στοιχεία της Μ. Ασίας, τα οποία άφησαν στην ελληνική γλώσσα τα προελληνικά φθογγικά στοιχεία -σσ-, -νθ και -νδ- (βλ. λέξεις Παρνασσός, Κόρινθος, Λίνδος). Αυτή η θεωρία για τη πρωτοκαθεδρία των Λουβίων στον ελλαδικό χώρο δεν είναι δεκτή από όλους τους ερευνητές, ωστόσο δεν αμφισβητείται ο ινδοευρωπαϊκός χαρακτήρας του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος.
     Τα αρχαιολογικά ευρήματα στη δυτική (Νυδρί Λευκάδας) και την ανατολική Ελλάδα (Εύτρηση, Ορχομενός Βοιωτίας) κάνουν ελκυστική την υπόθεση της διαδρομής των ελληνόφωνων από Βορρά προς Νότο δυτικά της Πίνδου, με πιθανή ταυτόχρονη κίνηση από τα ανατολικά προς τα δυτικά, μέσω των νησιών του Αιγαίου. Η μετακίνηση δε φαίνεται να συνοδεύτηκε παντού από καταστροφές, παρ' όλο που τα αρχαιολογικά δεδομένα υποδεικνύουνε κάποια βίαια επεισόδια κατά τη διάρκεια των εισβολών αυτών. Σίγουρα, όμως, παρατηρούνται αλλαγές στον πολιτισμικό εξοπλισμό ακόμα κι εκεί που δεν παρατηρούνται καταστροφές. Τίποτα, πάντως, δεν μπορεί να 'ναι απολύτως βέβαιο για τη σκοτεινή αυτή εποχή, όπως π.χ. οποιαδήποτε υπόθεση για την εθνολογική διαφοροποίηση ή μη, αυτών των ομάδων εισβολέων. Οι προσπάθειες στο παρελθόν να αποδοθούνε συγκεκριμένα πολιτιστικά χαρακτηριστικά -όπως τα γκρίζα «μινυακά»* αγγεία κι ο τύπος οικοδομήματος που είναι γνωστός ως «μέγαρον»- στους ελληνόφωνους εισβολείς δεν είναι πια αποδεκτές σήμερα. Δεν ευσταθεί, ακόμα, η παλιά αντίληψη πως οι ελληνόφωνοι έφεραν τον κεραμικό τροχό, το άρμα και τις οχυρωμένες ακροπόλεις. Αντίθετα, τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουνε πως υπήρξε σαφής πολιτισμική οπισθοδρόμηση κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο κι ότι οι νεοφερμένοι απέκτησαν ανώτερο πολιτισμό μόνον όταν ήρθαν σ' επαφή με άλλους πολιτισμούς, όπως αυτόν των γειτόνων τους στο Αιγαίο.

_______________________________
 * μινυακά, Αρχλ.= Προϊστορικά αγγεία που βρέθηκαν στον Ορχομενό της Βοιωτίας. Οφείλουνε την ονομασία αυτή στους Μινύες, αν και νεότερες έρευνες αποκλείουνε τη συσχέτιση αυτή. Χαρακτηριστικά των αγγείων είναι το σκούρο χρώμα του πηλού κι η στιλβωμένη επιφάνειά τους. Τα αρχαιότερα είναι χειροποίητα, ενώ τα νεότερα, δηλαδή από τον 17o αι. π.Χ. ως τη μυκηναϊκή εποχή, είναι κατασκευασμένα με τροχό. Μερικά έχουνε βρεθεί και σε πολλά άλλα μέρη της αρχαίας ελλαδικής επικράτειας, όπως στη Μήλο, στη Θεσσαλία και στη Τροία. Μινύες = Οι Μινύες ήταν προϊστορικό ελληνικό έθνος που κατοικούσε στη Βοιωτία και μάλιστα στον Ορχομενό της Βοιωτίας σε αντιδιαστολή με τον Ορχομενό της Θεσσαλίας, όπως διαφαίνεται να συμφωνούν οι: Όμηρος (Ιλιάδα Β΄511 και Οδύσσεια ια΄ 284), Ησίοδος (αποσπάσματα 144), Πίνδαρος (Ολ. ΧΙV), και Θουκυδίδης (IV 76). Επιπρόσθετα σημειώνει ο Στράβων ότι αυτοί οι Μινύες της Βοιωτίας διέφεραν από κείνους της Θεσσαλίας, ΙΧ 2, 3, 40.
     Γενάρχης κι επώνυμος ήρωας των Μινύων, όπως επίσης σημειώνει ο Παυσανίας (ΙΧ 37, 7), ήταν ο Μινύας του οποίου τον τάφο (θησαυρό) είχε δει και αυτός ο ίδιος. Επιπρόσθετα όπως σημειώνει και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος ο γενάρχης Μινύας καταγόταν από την Ιωλκό της Θεσσαλίας ("την γαρ Ιωλκόν Μινύαι ώκουν, ώς φησι Σιμωνίδης εν Συμμίκτοις"). Ίσως αυτή η Ιωλκός να πρόκειται για την "Μινύα πόλις Θετταλίας, ή πρότερον Αλμωνίας" (που αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης).
     Κατά την αρχαιολογική σκαπάνη κι ιστορική έρευνα, σήμερα έχει γίνει αποδεκτό ότι οι Μινύες που εγκαταστάθηκαν στον Ορχομενό της Βοιωτίας υπήρξε έθνος δραστήριο και ιδίως ναυτικό που ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με άλλα ελληνικά φύλα ομόδοξα, ομόγλωσσα και ομότροπα, με συνέπεια να αποκτήσει μεγάλο πλούτο και ισχύ. Σε απόδειξη αυτού ο Παυσανίας αναφέρει τον πολύ πλούσιο θησαυρό, (μνήμα), του γενάρχη Μινύα που ο ίδιος είδε και που ανήκε στους λεγόμενους μεσο-ελλαδικούς χρόνους, δηλαδή τον 17ο με 16ο αιώνα π.Χ. Σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ότι οι Μινύες αυτοί άκμασαν ιδίως κατά το πρώτο ήμισυ της 2ης χιλιετίας π.Χ. και επί μακρό διάστημα έτσι ώστε ν΄ αποκτήσουν πολλές αποικίες.
     Αλλά και οι Μινύες της Θεσσαλίας δεν υπήρξαν κατώτεροι αυτών που αναδείχθηκαν ιδιαίτερα ως ναυτικός λαός. Βέβαια η μορφολογία του εδάφους της Θεσσαλίας την εποχή εκείνη συνέβαλε κατά πολύ στην ανάδειξή τους αυτή. Ειδικότερα θεωρείται ότι η Αργοναυτική εκστρατεία ήταν δημιούργημα των Μινύων της Θεσσαλίας στα πλαίσια των μεγάλων τότε επιχειρήσεων - μετακινήσεων και δημιουργίας νέων αποικιών που σημειώθηκαν την εποχή εκείνη.
     Σημαντικότερες αποικίες των Μινύων ήταν στη Τέω, τη Λήμνο, τη Σαντορίνη, την Πύλο, το Ακρωτήριο Ταίναρο αλλά και η Μινώα Αμοργού στο λόφο πάνω από το λιμάνι Καταπόλων, κ.ά. που όλες είναι παράλιες ή νήσοι Αιγαίου. Εκτός όμως του Μινύα άλλος σημαντικός μυθικός βασιλιάς αυτών ήταν ο Εργίνος που σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία ηττήθηκε από τον Ηρακλή και έγινε φόρου υποτελής των Θηβών, όπως σημειώνουν ο Διόδωρος, ο Ισοκράτης και ο Παυσανίας (που ίσως ν΄ αποτελεί μια αλληγορική ερμηνεία της Καθόδου των Ηρακλειδών). Σημειώνεται ότι την ίδια εποχή καταλύθηκαν και οι Μυκήνες. Μετά όμως από την ολοκληρωτική επικράτηση των Δωριέων, 9ος αιώνας π.Χ., φαίνεται πως το κράτος των Μινύων εξαφανίσθηκε).
^{---------------------------------------------------------}

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΌΣ: Η πληθυσμιακή και πολιτισμική ανάμειξη μεταξύ των νεοφερμένων πρωτοελλήνων και των προελλήνων οδήγησε στη γένεση του ελληνικού πολιτισμού. Οι περιοχές νότια της Θεσσαλίας δεχτήκανε την ισχυρή επίδραση του ανεπτυγμένου Μινωικού πολιτισμού, γεγονός που οδήγησε στην άνθηση του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Αντίθετα, τα βορειοδυτικά ελληνικά φύλα, τα οποία έμειναν άμοιρα της Μινωικής επίδρασης, παρέμειναν σε χαμηλότερο πολιτιστικό επίπεδο. Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός έδωσε τα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα της Νότιας Ελλάδας (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλος, Ορχομενός κ.α.) και της Κρήτης καθώς και τη 1η ελληνική γραφή, τη Γραμμική Β'. Στις πινακίδες της ανιχνεύουμε και τα 1α στοιχεία της μετέπειτα αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Η παρακμή του Μυκηναϊκού κόσμου στο τέλος της Υστερο-Ελλαδικής περιόδου (στα τέλη του 13ου αι. π.Χ.) οδήγησε στη σταδιακή εξαφάνιση των μυκηναϊκών κέντρων κατά την Υπομυκηναϊκή περίοδο, η οποία τελειώνει το 1.100 π.Χ. περίπου, την ολοκληρωτική εξαφάνιση της γραφής και τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες.
Κάποτε οι μελετητές συνέδεαν τις καταστροφές του τέλους της μυκηναϊκής εποχής με την Επιστροφή των Ηρακλειδών και τη Κάθοδο των Δωριέων οι οποίες περάσανε στη μνήμη της αρχαίας ηρωικής παράδοσης. Σήμερα όμως, λίγοι θα δέχονταν την υπόθεση μιας τέτοιας εισβολής, όπως τη δέχονταν οι αρχαίοι Έλληνες. Είναι πιο αποδεκτή η θεωρία της προσωρινής αναστάτωσης λόγω επιδρομών, ενώ η εισβολή νέων φύλων μετατίθεται στα γεγονότα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (Σκοτεινοί Αιώνες).
     Με το τέλος της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, οι Έλληνες διακρίνονται ήδη στις φυλές που γνωρίζουμε από τη Κλασσική εποχή. Η παλαιότερη θεωρία κατά την οποία οι ομιλητές των αχαϊκών κι ιωνικών διαλέκτων ήρθανε κατά κύματα στην εποχή της καθόδου των ελληνόφωνων στον ελλαδικό χώρο δεν είναι πια αποδεκτή. Επομένως, πριν το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου, δεν μπορούμε να μιλάμε για σαφή διαχωρισμό των μετέπειτα ελληνικών διαλέκτων αλλά για 3 το πολύ γλωσσικές ομάδες. Τη βόρειο-ελληνική και τους 2 φορείς της Μυκηναϊκής, την Αρκαδική (ή Αρκαδοκυπριακή) και την Αιολική, που ήτανε συνδεδεμένες μεταξύ τους. Κατ' άλλους μελετητές, οι δυο σπουδαιότερες διάλεκτοι στο Μυκηναϊκό χώρο ήταν η Αρκαδοκυπριακή κι η Ιωνική.
     Κατά τους σκοτεινούς αιώνες που ακολούθησαν, έλαβε χώρα η τελευταία μεγάλη αναστάτωση στον ελλαδικό χώρο, δηλαδή η Κάθοδος των Δωριέων. Είναι γεγονός πως η αρχαία παράδοση γύρω από την έλευση των Δωριέων έχει διασώσει κάποιο ιστορικό πυρήνα, όπως τη κατά προσέγγιση διαδρομή τους από βορρά προς νότο. Στη παράδοση αυτή, όμως, έχουν παρεισφρύσει πολλές φανταστικές λεπτομέρειες και στοιχεία της πολιτικής προπαγάνδας των μετέπειτα ελληνικών πόλεων-κρατών. Αρχαιολογικά, τα πιθανά αποδεικτικά στοιχεία της καθόδου των Δωριέων είναι πολύ δύσκολο να αποτιμηθούν. Επίσης, δεν είναι αποδεκτό πως οι Δωριείς ήταν αυτοί που φέραν από τη βόρεια Βαλκανική τη χρήση του σιδήρου, καθώς θεωρείται εισαγωγή από την Ανατολή. Γίνεται πάντως ελκυστική η υπόθεση πως οι Δωριείς ήτανε πολιτιστικά καθυστερημένοι νομάδες κτηνοτρόφοι στο περιθώριο του μυκηναϊκού κόσμου, που κάποια στιγμή ανέλαβαν έντονη επιθετική δραστηριότητα, πιεζόμενοι κι αυτοί από τα βόρεια.


              Εδώ με κόκκινο οι Ελληνικές και με κίτρινο οι Φοινικικές αποικίες

     Με το τέλος της δωρικής επέκτασης, από τις μη βορειοελληνικές διαλέκτους στη Πελοπόννησο απέμεινε μόνο η αρκαδική, στα ορεινά της Αρκαδίας. Εκείνη την εποχή είχε ήδη αρχίσει ο Α' Αποικισμός κι οι Αιολείς αποικήσανε τα νησιά του Β. Αιγαίου και την Αιολία της Μικράς Ασίας ενώ οι Ίωνες το κύριο μέρος των νησιών του Αιγαίου και τη κλασσική Ιωνία. Κατά τον 8ο αι. π.Χ. προβάλλοντας από τη Γεωμετρική Περίοδο η Ελλάδα μεταβάλλει τον πολιτισμό της από προφορικό σε γραπτό. Η χρήση ενός προσαρμοσμένου από τη φοινικική γραφή αλφάβητου μας παρέχει τις 1ες γραπτές μαρτυρίες μιας ουσιαστικής μεταβολής για τον ελληνικό πολιτισμό, ενώ η ανάπτυξη της μνημειακής γλυπτικής και της κεραμικής τον θεμελιώνει σε μια τεχνολογική και καλλιτεχνική βάση. Βέβαια, η ενοποιημένη άποψη που έχουμε σήμερα για τον ελληνικό πολιτισμό δε συνεπάγεται και την ανάλογη ενότητα σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο εκείνα τα χρόνια. Εξαιτίας της γεωγραφικής της ιδιαιτερότητας η Ελλάδα της αρχαϊκής και της κλασσικής περιόδου ακολουθεί λίγο-πολύ τον τοπικισμό της μυκηναϊκής εποχής, διαιρεμένη σε μικρές ανεξάρτητες κοινότητες που χαρακτηρίζονται με τον γενικό όρο πόλις-κράτος. Τον 8ο αι. επίσης εμφανίστηκε ως ανώτατη μονάδα ανεξάρτητης πολιτικής οργάνωσης η πόλις. Οι ελληνικές πόλεις ήταν αστικοί οικισμοί που λειτουργούσαν ως πολιτικά κέντρα. Οι συνθήκες κι η διαδικασία δημιουργίας των πόλεων μένουν αδιευκρίνιστες, αλλά τη περίοδο της δημιουργίας τους παρατηρείται πληθυσμιακή αύξηση κι η δημιουργία των 1ων ναϊκών οικοδομημάτων.
     Η οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου αλλά κι οι ενδοκοινοτικές πολιτικές συγκρούσεις οδήγησαν ένα τμήμα του ηπειρωτικού και του νησιωτικού πληθυσμού σ' ένα ρεύμα αποικισμών, που 'χεν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μεταναστευτικού κύματος προς όλες τις περιοχές της Μεσογείου. Από το 750 π.Χ. ως το 550 π.Χ. οι Έλληνες δημιούργησαν αποικίες προς όλες τις κατευθύνσεις. Προς την ανατολή αποκίστηκε αρχικά η Κύπρος, προς το βορρά η Χαλκιδική, οι Ερετριείς ίδρυσαν τη Μεθώνη, ενώ κυρίως η Μίλητος ίδρυσε πολυάριθμες αποικίες στις ακτές της Θράκης, τον Βόσπορο και τις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Προς τη δύση οι Έλληνες αποικίσανε τις ακτές του Ιονίου (η Κόρινθος αποίκισε τη Κέρκυρα, την Επίδαμνο, την Απολλωνία κ.λπ.), την Ιλλυρία, τη Σικελία και τη Νότια Ιταλία, τη Κορσική και τις βόρειες μεσογειακές ακτές ως τις Ηράκλειες στήλες. Ελληνικές αποικίες απαντώνται, επίσης, στην Αίγυπτο και τη Λιβύη. Πόλεις όπως οι Συρακούσες, η Νάπολη, η Μασσαλία ή η Κωνσταντινούπολη προκύψαν από τις ελληνικές αποικίες των Συρακουσών, Νεάπολης, ή του Βυζάντιου, αποικίας των Μεγαρέων.
     Ως 1ος ελληνικός αποικισμός αναφέρεται το αποτέλεσμα των πληθυσμιακών μεταναστεύσεων και των ανακατατάξεων που συνέβησαν στον Ελλαδικό χώρο από τα μέσα του 11ου ως τα τέλη του 9ου αι. π.Χ.. Οι μετακινήσεις αυτές οδήγησαν στον αποικισμό των νησιών του Αιγαίου, της Κύπρου, της Κρήτης, των Επτανήσων και της δυτικής ακτής της Μ. Ασίας από ελληνικά φύλα της ηπειρωτικής Ελλάδας και την ίδρυση νέων πόλεων που αποτέλεσαν τα μετέπειτα χρόνια σημαντικά κέντρα του ελληνικού πολιτισμού. Ο αποικισμός πραγματοποιήθηκε σε διαδοχικά κύματα και κατά φυλετικές ομάδες και διακρίνεται σε Αιολικό, Ιωνικό, Δωρικό και Αχαϊκό (Αρκαδικό) αποικισμό.
     Κατά τη διάρκεια του 13ου αι. π.Χ. οι Δωριείς με πιθανή αφετηρία τις περιοχές της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας μετακινήθηκαν νοτιώτερα και σχημάτισαν έν ισχυρό κράτος στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδας με κέντρο τη μετέπειτα Δωρίδα. Οι Δωριείς που σε αντίθεση με τους παλαιότερους κατοίκους της νότιας Ελλάδας γνώριζαν την επεξεργασία του σιδήρου επεκτάθηκαν γρήγορα δημιουργώντας ένα μεγάλο κράτος στα ορεινά της κεντρικής Ελλάδας που εκτός από τη μετέπειτα Δωρίδα θα πρέπει να εκτεινόταν δυτικότερα σε περιοχές που κατείχαν στα ιστορικά χρόνια οι Αιτωλοί κι οι Λοκροί. Καταλαμβάνοντας την περιοχή εκτόπισαν τους παλαιότερους της κατοίκους, τους Δρύοπες οι οποίοι κατέφυγαν στην νότια Εύβοια, στα νησιά των δυτικών Κυκλάδων και στην νότια Αργολίδα. Στην Εύβοια δημιούργησαν κράτος με έδρα τη Κάρυστο ενώ στη Νότια Αργολίδα ίδρυσαν τις πόλεις Ερμιόνη, Ασίνη, Ηιόνες και Μάσητας. Η μετακίνηση των Δρυόπων ήταν η 1η σημαντική μετακίνηση στον χώρο της νότιας Ελλάδας τη περίοδο της μετάβασης από την εποχή του χαλκού στην εποχή του σιδήρου.
     Μετά την εδραίωση τους στην περιοχή της Στερεάς οι Δωριείς οργάνωσαν εκστρατεία κατά των πλούσιων κι ισχυρών βασιλείων των Αχαιών στη Πελοπόννησο. Στην εκστρατεία τους συμμετείχαν και γειτονικά φύλα, όπως οι Αιτωλοί κι οι Βοιωτοί που είτε συμμάχησαν απλά με τους Δωριείς είτε βρίσκονταν κάτω από την εξουσία τους εκείνη τη περίοδο. Στα μέσα του 12ου αι. π.Χ. οι Δωριείς εισέβαλαν στη Πελοπόννησο περνώντας με πλοία τον πορθμό του Ρίου. Σύμφωνα με τη παράδοση για να περάσουνε στη Πελοπόννησο από το στενό του Ρίου-Αντίρριου ναυπήγησαν στόλο στη περιοχή κι απ' αυτό το γεγονός η τοποθεσία αυτή ονομάστηκε Ναύπακτος. Μετά το πέρασμά τους στη Πελοπόννησο διασπάστηκαν σε 4 τμήματα και καθένα απ' αυτά κινήθηκε για τη κατάληψη των κυριότερων Αχαϊκών βασιλείων. Μία ομάδα με αρχηγό τον Κρεσφόντη κινήθηκε προς τη Μεσσηνία και κατέλυσε το βασίλειο της Πύλου. 2η ομάδα με αρχηγό τον Αριστόδημο, κινήθηκε στη Λακωνία κι εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη και 3η ομάδα με αρχηγό τον Τήμενο κατέλαβε το Άργος και τις Μυκήνες. Υπολογίζεται πως η καταστροφή των Μυκηνών από την εισβολή των Δωριέων έγινε γύρω στο 1150 π.Χ. Τέλος 4η ομάδα με αρχηγό τον Αλήτη κινήθηκε προς τον Ισθμό και κατέλαβε τη περιοχή της Κορινθίας.
     Η επικράτηση των Δωριέων στη Πελοπόννησο προκάλεσε νέες ανακατατάξεις και μετακινήσεις πληθυσμών. Οι Αχαιοί της Αργολίδας μετακινήθηκαν βορειότερα κι εγκαταστάθηκαν στη περιοχή της μετέπειτα Αχαΐας. Από τη περιοχή εκτόπισαν τους Ίωνες οι οποίοι αργότερα διωκόμενοι κι από τη περιοχή της Κορινθίας μετακινηθήκαν ανατολικότερα. Αρχικά εγκαταστάθηκαν στην Εύβοια εκτοπίζοντας τους παλαιότερους κατοίκους της, τους Άβαντες και στη συνέχεια πέρασαν στο Αιγαίο και στα Μικρασιατικά παράλια. Οι Ίωνες τις Αττικής κατάφεραν ν' αποκρούσουνε την εισβολή των Δωριέων, γεγονός που μαρτυρά κι η παράδοση του βασιλιά Κόδρου.
     Αιολικός αποικισμός: Την ίδια περίοδο που οι Δωριείς κινούνταν προς τη Πελοπόννησο πραγματοποιήθηκαν κι άλλες μετακινήσεις στον Ελλαδικό χώρο. Οι Θεσσαλοί προερχόμενοι από τη περιοχή της Θεσπρωτίας μετακινήθηκαν στη περιοχή της Θεσσαλίας εκτοπίζοντας παλαιότερα αιολόφωνα φύλα που κατοικούσανε στη περιοχή. Ανάμεσα στις φυλές που ζούσανε στη Θεσσαλία πριν την εγκατάσταση των Θεσσαλών ήταν κι οι Βοιωτοί οι οποίοι μετακινήθηκαν νοτιώτερα κι εγκαταστάθηκαν στη περιοχή της Βοιωτίας. Άλλοι πληθυσμοί της Θεσσαλίας κι οι παλαιότεροι κάτοικοι της Βοιωτίας μετά την απώλεια των περιοχών τους κατέφυγαν στις περιοχές του Βορειοανατολικού Αιγαίου κι εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Λέσβο, τη Τένεδο και τις Εκατόννησους (Μοσχονήσια). Οι πληθυσμοί αυτοί ονομάστηκαν αργότερα Αιολείς από τ' όνομα ενός Θεσσαλικού φύλου που συμμετείχε στη μετανάστευση. Οι Αιολείς, τα επόμενα χρόνια αποίκισαν την απέναντι Μικρασιατική ακτή η οποία ονομάστηκε Αιολίδα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει την ίδρυση 12 πόλεων στο τμήμα αυτό της Μικρασιατικής ακτής. Αυτές ήταν οι οι: Αιγές, η Αιγειρόεσσα, η Γράνεια, η Κίλλα, η Κύμη, η Λάρισα η Αιολίς, η Μύρινα, το Νέο Τείχος, το Νότιο, η Πιτάνη, η Σμύρνη κι η Τήμνος. Τον 7ο αι. π.Χ. οι Αιολείς επεκτάθηκαν και στη περιοχή της Τρωάδας ιδρύοντας τις πόλεις Γάργαρα, Άσσος, Άνταδρος, Κεβρή, Σκήψις, Νεάνδρεια και Πιτύεια. Στην Αιολική μετανάστευση συμμετείχαν κι Αχαιοί της Πελοποννήσου που ακολούθησαν τους Αιολόφωνους. Η παράδοση αναφέρει τον Ορέστη ως ηγέτη της μετανάστευσης των Αιολέων κι η βασιλική οικογένεια των Πενθίλίδων της Μυτιλήνης υποστήριζε πως είλκυε τη καταγωγή της από τον Ορέστη.
     Ιωνικός αποικισμός: Οι Ίωνες πριν τη κάθοδο των Δωριέων ζούσανε στη βόρεια Πελοπόννησο, στη Μεγαρίδα και στην Αττική. Μετά την απώλεια των περιοχών τους από τους Δωριείς κι Αχαιούς της Αργολίδας, μετακινήθηκαν ανατολικότερα κι εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Εύβοια εκτοπίζοντας τους παλαιότερους της κατοίκους, τους Άβαντες. Στα μέσα του 11ου αι. π.Χ αποίκησαν τις βόρειες Κυκλάδες και μαζί με Ίωνες της Αττικής αποίκησαν τα νησιά Σάμος και Χίος και το κεντρικό τμήμα των Μικρασιατικών παραλιών που ονομάστηκε τα επόμενα χρόνια Ιωνία. Οι Ίωνες ίδρυσαν 12 πόλεις που διατήρησαν φυλετικούς δεσμούς και παρέμειναν ενωμένες σ' ένα είδος κοινοπολιτείας, το κοινό των Ιώνων. Οι πόλεις του κοινού ήταν η Μίλητος, η Μυούς, η Πριήνη, η Έφεσος, η Κολοφώνα, ή Λέβεδος, η Τέως, οι Κλαζομενές, οι Ερυθρές η Φώκαια κι οι νησιωτικές πόλεις Χίος και Σάμος. Θρησκευτικό τους κέντρο αποτελούσε ο ναός του Ποσειδώνα, στη περιοχή της Μυκάλης.
     Στη περιοχή της Ιωνίας εκτός από τους Ίωνες εγκαταστάθηκαν κι άλλες φυλές όπως Αχαιοί της Πελοποννήσου, Αρκάδες, Άβαντες, Μινύες από τον Ορχομενό, Φωκείς και Μολοσσοί. Οι Άβαντες εγκαταστάθηκαν στη Χίο και προηγήθηκαν των Ιώνων που εγκαταστάθηκαν στο νησί αργότερα. Εγκατάσταση Αχαιών από τη Πυλία αναφέρεται στη Κολοφώνα, ενώ εγκατάσταση Αχαιών από την Αργολίδα στη περιοχή των Κλαζομενών. Στη Τέω αναφέρεται εγκατάσταση Μινύων και στη Φώκαια εγκατάσταση Μινυών και Φωκέων. Οι περισσότερες παραδόσεις των Ιωνικών πόλεων θεωρούν ηγέτη της μετανάστευσης κάποιον απόγονο του Κόδρου και παρουσίαζαν ως αφετηρία τους την Αττική.
     Δωρικός εποικισμός: Οι Δωριείς που κατέλαβαν το Άργος και τη Κόρινθο επεκτάθηκαν σταδιακά σε ολόκληρη τη βορειοανατολική Πελοπόννησο. Μετά την αποτυχία κατάληψης της Αττικής στράφηκαν προς τη θάλασσα. Με αφετηρία τα δωρικά κράτη της Αργολίδας αποίκησαν, την Αίγινα, τις νότιες Κυκλάδες, τη Κύπρο, τη Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και τη νοτιοδυτική ακτή της Μ. Ασίας. Συγκεκριμένα Δωριείς από τη Τροιζήνα αποίκησαν την Αλικαρνασσό, από την Επίδαυρο τη Κω κι από το Άργος τη Ρόδο, τη Κρήτη και τα νησιά των Κυκλάδων. Τα επόμενα χρόνια εγκαταστάθηκαν και Δωριείς από τη Λακωνία στη Κρήτη, στη Θήρα, στη Μήλο και στη Κνίδο. Οι Δωριείς άποικοι της περιοχής των Δωδεκανήσων και της Νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας, συνδέθηκαν με μία μορφή κοινοπολιτείας, τη Δωρική Εξάπολη η οποία περιλάμβανε τις πόλεις Αλικαρνασσό, Κνίδο, Λίνδο, Ιαλυσό, Κάμειρο και Κω. Κέντρο των Δωριέων της Μ. Ασίας ήταν ο ναός του Απόλλωνα στο ακρωτήριο Τριόπιο.
     2ος ελληνικός αποικισμός ονομάστηκε η οργανωμένη αποικιακή εξάπλωση των αρχαίων Ελλήνων στον χώρο της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, κατά τη περίοδο του 8ου, του 7ου και του 6ου αι. π.Χ. Ο αποικισμός αυτός διέφερε από τον 1ο γιατί αποτέλεσε οργανωμένη επιχείρηση από τη μητρόπολη σε αντίθεση με την απλή μετακίνηση φυλών που συντελέστηκε κατά τον 1ο. Πολλές αποικίες που ιδρύθηκαν αυτή τη περίοδο εξελίχθηκαν σε πόλεις ισχυρές κι έγιναν ανεξάρτητες από την μητρόπολη.
     Τα αίτια του 2ου αποικισμού είχαν να κάνουν με τη δημογραφική έκρηξη αυτής της περιόδου, την ανάπτυξη του εμπορίου, την ανάγκη  για εξασφάλιση περισσότερων α' υλών αλλά και με πολιτικά γεγονότα της περιόδου που οδήγησαν ομάδες πληθυσμού στην εξορία. Η αύξηση του πληθυσμού δημιούργησε στενότητα χώρου και περιορισμό των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που αναλογούσαν σε κάθε πολίτη κάτι που ενίσχυσε την ανάγκη για εγκατάσταση μέρους του πληθυσμού σε άλλη περιοχή. Η περιοχή εγκατάστασης που διέθετε ανεκμετάλλευτους πόρους θα μπορούσε επίσης να προμηθεύει τη μητρόπολη με μέρος των αγαθών που θα παρήγαγε. Η ανάπτυξη του εμπορίου ήταν από τα σημαντικότερα κίνητρα ίδρυσης αποικιών. Οι αποικίες αυτές θα δημιουργούσαν νέες αγορές, θα προμήθευαν τη μητρόπολη με σημαντικές α' ύλες και θα αποτελούσαν σημαντικούς ενδιάμεσους σταθμούς στα μακρινά εμπορικά ταξίδια της εποχής. Τέλος η ταραγμένη πολιτική κατάσταση σε πολλές πόλεις με την εγκαθίδρυση τυραννικών πολιτευμάτων οδηγούσε τους πολιτικούς αντιπάλους στην εξορία και στην αναζήτηση νέου τόπου εγκατάστασης.
     Η ίδρυση των αποικιών ήταν αποτέλεσμα οργανωμένης επιχείρησης. Η αποστολή οργανωνόταν από τη μητρόπολη, ενώ σε πολλές περιπτώσεις συνεργάζονταν περισσότερες πόλεις. Η θέση της αποικίας επιλεγότανε προσεκτικά με στόχο να προσφέρει εμπορικά πλεονεκτήματα αλλά κι ασφάλεια απέναντι σε επιδρομείς. Για να δημιουργηθεί ένα αίσθημα ασφάλειας κι εμπιστοσύνης σχετικά με τη θέση της νέας αποικίας απέδιδαν την επιλογή της θέσης σε χρησμό του μαντείου των Δελφών. Η αποστολή διέθετε πάντα έναν αρχηγό που ονομαζόταν οικιστής. Στις νέες πόλεις οι άποικοι μοιράζονταν τη γη, συνήθως με κλήρωση. Το σύστημα εξουσίας που διαμορφωνόταν θύμιζε συνήθως αυτό που ίσχυε στη μητρόπολη.
     1οι ιδρυτές αποικιών ήταν οι Ευβοείς που ίδρυσαν αποικίες κατά τις αρχές του 8ου αι. π.Χ. στη Κάτω Ιταλία και στη Χαλκιδική. Τα 2 ισχυρά κράτη τις Εύβοιας, η Χαλκίδα κι η Ερέτρια ίδρυσαν πολυάριθμες αποικίες στη Χαλκιδική με σημαντικότερη την Όλυνθο κι ήταν οι 1οι που αποίκησαν τη Κάτω Ιταλία. 1η αποικία που ίδρυσαν εκεί ήταν οι Πιθηκούσσες στο νησί Ίσκια. Στην συνέχεια ίδρυσαν τις αποικίες Κύμη, Ζάγκλη, Ρήγιο και Νάξο. Στα τέλη του 8ου αι. η Εύβοια πέφτει σε παρακμή με το ξέσπασμα του Ληλάντιου πολέμου και τη σκυτάλη της ίδρυσης αποικιών πήραν άλλες ελληνικές πόλεις. Κατά τον 7ο αι. ιδρύονται πολυάριθμες αποικίες στο Ιόνιο, στη Κάτω Ιταλία, στη Θράκη και στη Μάυρη Θάλασσα. Ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν ακόμα και στις Μεσογειακές ακτές της Γαλλίας, στη Κυρρηναϊκή χερσόνησο στην Αφρική αλλά και στην Αίγυπτο. Στην αποικιακή εξάπλωση αυτή πρωτοστάτησαν πόλεις όπως η Κόρινθος, η Μίλητος, τα Μέγαρα κι η Φώκαια.
     Στη Βόρεια Ελλάδα ιδρύθηκαν πολλές αποικίες κυρίως στη περιοχή της Χαλκιδικής αλλά και στη περιοχή της Θράκης. Η Χαλκιδική αποικίστηκε από Ευβοείς, κυρίως από τη Χαλκίδα. Στις αποικίες αυτές όφειλε το όνομά της. Σημαντικότερες αποικίες των Ευβοέων στη Χαλκιδική ήταν η Όλυνθος (στον αποικισμό της συμμετείχαν κι Αθηναίοι), η Τορώνη, η Μένδη, η Σερμύλη, ή Άφυτις κι οι Κλεώνες στη χερσόνησο του Άθου. Άλλες σημαντικές αποικίες στη Χαλκιδική ήταν η Άκανθος , αποικία που ίδρυσαν άποικοι από την Άνδρο κι η Ποτίδαια, αποικία της Κορίνθου. Στη περιοχή της Θράκης οι περισσότερες αποικίες ιδρύθηκαν από Ίωνες από τα παράλια της Μ. Ασίας. Σημαντικότερες αποικίες ήταν η Μαρώνεια και τα Άβδηρα. Οι Μιλήσιοι ίδρυσαν επίσης στα στενά του Ελλήσποντου τις πόλεις Άβυδος και Καρδία και στη Προποντίδα τη Ραιδεστό. Οι Σάμιοι αποίκισαν το νησί της Σαμοθράκης, γεγονός στο οποίο οφείλει το όνομά της. Τέλος οι Πάριοι αποίκησαν τη Θάσο με αρχηγό οικιστή τον πατέρα του ποιητή Αρχίλοχου.
     Η περιοχή του Ιονίου και της Ιλλυρίας αποικίστηκε αποκλειστικά σχεδόν από Κορινθίους. Ιδρύσανε σημαντικές αποικίες κατά μήκος του θαλάσσιου δρόμου προς τη Κάτω Ιταλία και τη δύση με τις οποίες πέτυχαν να γίνουνε κυρίαρχοι στο εμπόριο της δυτικής πλευράς της Μεσογείου. Σημαντικότερες αποικίες των Κορινθίων ήταν η Λευκάδα, ο Αστακός, το Ανακτόριο, το Άκτιο, η Αμβρακία, κι η Κέρκυρα. Οι Κορίνθιοι ίδρυσαν ακόμα 2 σημαντικές αποικίες στην Ιλλυρία που εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις, την Απολλωνία και την Επίδαμνο.
Οι 1οι που αποίκησαν τη Κάτω Ιταλία ήταν οι Ευβοείς, οι οποίοι με εκκίνηση τις Πιθηκούσσες (στο νησί Ίσχια) ίδρυσαν μια σειρά από πόλεις στη περιοχή. 2η πόλη που ίδρυσαν ήταν η Κύμη, σχεδόν απέναντι από την Ίσχια. Άποικοι από τη Κύμη ίδρυσαν στη Σικελία την Ζάγκλη και στην απέναντι ακτή το Ρήγιο. Οι Ευβοείς ίδρυσαν ακόμα τη πόλη Νάξο η οποία έγινε η βάση για την ίδρυση των πόλεων Λεοντίνοι, Ταυρομένιο και Κατάνη.
     Η ισχυρότερη αποικία της Σικέλίας ήταν οι Συρακούσες, αποικία των Κορινθίων τον 8ο αι. π.Χ. Την ίδια περίοδο περίπου, άποικοι από τη περιοχή της Αχαΐας ιδρύσανε τις πόλεις Σύβαρη και Κρότωνα στον κόλπο του Τάραντα αλλά και το Μεταπόντιο στην ίδια περιοχή. Στην ίδια περιοχή φυγάδες από τη Σπάρτη ιδρύσανε τον Τάραντα που εξελίχθηκε σε μία από τις ισχυρότερες πόλεις της περιοχής. Άλλα ελληνικά κράτη που ιδρύσαν αποικίες στη Κάτω Ιταλία ήταν τα Μέγαρα με τα Μέγαρα Υβλαία και το Σελινούντα, η Φώκαια ίδρυσε την Ελέα, οι Ρόδιοι τη Γέλα μαζί με Κρήτες και τη Μελιγουνίδα (Λιπάρα) μαζί με Κνιδίους, καθώς κι οι Λοκροί τους Επιζεφύριους Λοκρούς στη Σικελία. Πολλές αποικίες της περιοχής έγιναν με τη σειρά τους μητροπόλεις για νέες αποικίες όπως οι Συρακούσσες που ιδρύσανε τη Καμάρινα στα νότια της Σικελίας ή η Ζάγκλη που πρωτοστάτησε στην ίδρυση της αποικίας Ιμέρα. Επίσης η Νάξος όπως είδαμε παραπάνω συμμετείχε στην ίδρυση πολλών αποικιών ενώ η πολή Σύβαρη ίδρυσε την αποικία Ποσειδωνία στα βόρειά της. Η πόλη Γέλα που ήταν αποικία Ροδίων και Κρητικών ίδρυσε τη πόλη του Ακράγαντα.
     Στον αποικισμό του Εύξεινου Πόντου πρωτοστάτησαν οι Μεγαρείς και κάποιες Ιωνικές πόλεις όπως η Μίλητος, η Φώκαια κι η Τέως. Οι περισσότερες αποικίες στη περιοχή του Πόντου και της Προποντίδας ιδρυθήκανε τον 7ο αι. π.Χ. Στη περιοχή της Προποντίδας οι Μεγαρείς ιδρύσανε τις πόλεις Αστακό, Χαλκηδόνα και Βυζάντιο σε ιδιαίτερα προνομιακές θέσεις. Η Μίλητος ίδρυσε τη Κύζικο κι οι Φωκαείς τη Λάμψακο. Στη περιοχή του Εύξεινου πόντου στις δυτικές ακτές οι Μεγαρείς ιδρύσανε τις πόλεις Σηλυμβρία και πολύ αργότερα τη Μεσημβρία. Λίγο βορειότερα στη περιοχή της σημερινής Ρουμανίας οι Μιλήσιοι ιδρύσανε τις πόλεις Ίστρια κι Οργάμη. Μια ακόμα πόλη που ίδρυσε η Μίλητος στη δυτική ακτή του Εϋξεινου Πόντου ήταν η Απολλωνία. Στα νότια του Εύξεινου πόντου σημαντικότερη αποικία ήταν η Σινώπη που σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ήταν αποικία της Μιλήτου. Η ακριβής χρονολογία ίδρυσής της δεν είναι σήμερα γνωστή αλλά φαίνεται πως ιδρύθηκε κατά στα μέσα περίπου του 7ου αι. π.Χ. Η Σινώπη με τη σειρά της ίδρυσε στη περιοχή του Πόντου τις πόλεις Τραπεζούντα, Κερασούντα, Κύτωρο, Κοτύωρα, Κρώμνα, Πτέριον, Τίειον κ.α. Σημαντική πόλη που ιδρύθηκε στη νότια ακτή του Εύξεινου Πόντου ήταν επίσης η Μεγαρική αποικία Ηράκλεια που ιδρύθηκε στα μέσα του 6ου αι. π.Χ..
     Στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου κυριάρχησε η Μίλητος. Οι αποικίες της σ' αυτή τη περιοχή ήταν η Ολβία και το Παντικάπαιο (σημερινό Κερτς). Κατά τη διάρκεια του 6ου αι. π.Χ. οι Μιλήσιοι ιδρύσανε στη περιοχή της σημερινής Ουκρανίας την Οδησσό. Βορειότερα από τις εκβολές του Δούναβη οι Έλληνες αποίκησαν ένα νησάκι, το σημερινό Μπερεζάν (πιθανόν τότε να 'τανε χερσόνησος). Αυτό βρίσκεται στις εκβολές των ποταμών Μπουγκ (για τους αρχαίους Έλληνες, ποταμός Ύπανις) και Δνείπερου (οι αρχαίοι τον όνόμαζαν Βαρυσθένη). Η νησίδα ή χερσόνησος, ονομαζόταν από τους αρχαίους Βαρυσθενίδα. Απέναντι απ' αυτή, βρισκόταν ήδη ή οικοδομήθηκε αργότερα η Ολβία. Δίπλα στην Ολβία οικοδομήθηκε άλλη μία ελληνική αποικία -αυτή είχε ως μητρόπολη την Ιστρία. Στη χερσόνησησο της Κριμαίας (οι Ελληνες τότε την ονόμαζαν Ταυρική Χερσόνησο ή Χερσόνησο των Ταύρων) ιδρύθηκαν επίσης οι πόλεις Συμφερόπολη (κοντά στο σημερινό Ζολοτόι), Νυμφαίον κι Ερμώνασσα (κοντά στο σημερινό Κεκουβάτσκ). Στην Αζοφική Θάλασσα (Μαιώτιδα Λίμνη για τους αρχαίους) ιδρύθηκε η Τάναϊς (στο Ροστόφ), η Τυριτάκη, το Μυρμήκιον, η Κερκίνη κι η Φαναγορία -η τελευταία ήταν αποικία Τηίων. Στα ανατολικά παράλια που ανήκανε στην αρχαία Κολχίδα και τα οποία σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος τους ανήκουνε κυρίως στη Γεωργία και στην αυτόνομη περιοχή της Αμπχαζίας, Έλληνες ιδρύσανε τη Φάσι και τη Διοσκουριάδα. Η τελευταία ονομάστηκε Σεβαστούπολη από τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς κι εκεί βρίσκεται σήμερα το Σουχούμι), τα ερείπια των αρχαίων και βυζαντινών κτισμάτων βρίσκονται κυρίως κάτω από το νερό πλέον.
     Οι ελληνικές αποικίες εξαπλώθηκαν μέχρι την Ισπανία και τη Βόρεια Αφρική. Στη Β. Αφρική, στη χερσόνησο της Κυρηναϊκής άποικοι από τη Θήρα, ιδρύσανε τη Κυρήνη, που εξελίχθηκε σε πολύ ισχυρή πόλη της περιοχής. Άλλες αποικίες στη Κυρηναϊκή που αποτέλεσαν αργότερα μαζί με τη Κυρήνη τη Κυρηναϊκή Πεντάπολη ήταν η Βάρκη, οι Ευεσπερίδες (στη θέση της σημερινής Βεγγάζης), η Ταύχειρα κι η Απολλωνία.
Στη βόρεια πλευρά της Μεσογείου οι Φωκαείς, ίδρυσαν στις ακτές της Γαλλίας τη Μασσαλία. Η Μασσαλία με τη σειρά της έγινε βάση για την ίδρυση ακόμα πιο απομακρυσμένων αποικιών στη περιοχή της Ισπανίας. Η Φώκαια ίδρυσε επίσης στη Κορσική τη πόλη Αλαλία και στη Σαρδηνία την Ολβία. Οι Φωκαείς έφτασαν μέχρι τις ακτές της Ιβηρικής χερσονήσου. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ένας τοπικός βασιλιάς προσκάλεσε τους Φωκαείς να ιδρύσουνε μίαν αποικία στη περιοχή και τους παρείχε χρηματική βοήθεια για την οχύρωση της πόλης. Οι Φωκαείς στη περιοχή αυτή ιδρύσανε το Εμπόριο κι αργότερα το ακόμα πιο απομακρυσμένο Ημεροσκοπείον. Κατά τα μέσα του 7ου αι. ιδρύθηκε κι η μοναδική ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ή Ναύκρατη. Ο Φαραώ Ψαμμήτιχος Α' της Αιγύπτου παραχώρησε σε Μιλήσιους εμπόρους μιαν έκταση στις όχθες του Νείλου για να ιδρύσουν έναν εμπορικό σταθμό που εξελίχθηκε σε ακμάζουσα πόλη μέχρι τη Περσική εισβολή στην Αίγυπτο το 525 π.Χ.
     Με την ολοκλήρωση του αποικισμού, η κατανομή του ελληνισμού στη Μεσόγειο έχει ολοκληρωθεί. Ως τα μέσα του 6ου π.Χ. αι., η Ελλάδα έγινε το πολιτισμικό και γλωσσικό κέντρο μιας γεωγραφικής περιοχής πολύ μεγαλύτερης των φυσικών ορίων της. Αν κι οι αποικίες δεν ελέγχονταν πολιτικά από τις μητροπόλεις τους, λόγω της απόστασης από αυτές, η διατήρηση των εμπορικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών δεσμών βοήθησε στη δημιουργία ενός ζωντανού ιστού αλληλεπίδρασης. Η κλασσική περίοδος χαρακτηρίζεται έντονα από την ανάπτυξη της πόλης-κράτους, που είχε ήδη γίνει η βασική μονάδα κοινωνικής και πολιτικής συγκρότησης του ελληνικού κόσμου.
     Καθώς στην Ιωνία οι ελληνικές πόλεις, όπου συμπεριλαμβάνονταν μεγάλα κέντρα, όπως η Μίλητος κι η Αλικαρνασσός, δε μπόρεσαν να διατηρήσουνε την ανεξαρτησία τους περιήλθανε στη κυριαρχία της περσικής αυτοκρατορίας προς τα μέσα του 6ου π.Χ. αι.. Το 499 π.Χ. οι Έλληνες των ιωνικών πόλεων ξεκινήσανε την Ιωνική Επανάσταση κι η Αθήνα μαζί με την Ερέτρια κινηθήκανε προς βοήθειά τους. Το 490 π.Χ. ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος Α', έχοντας καταστείλει την εξέγερση των ιωνικών πόλεων από το 494 π.Χ., έστειλε το στόλο του να τιμωρήσει τις 2 πόλεις. Ο περσικός στρατός κατέστρεψε την Ερέτρια κι αποβιβάστηκε στην Αττική, αλλά στη μάχη του Μαραθώνα ηττήθηκε από τους Αθηναίους κι άλλους υπό το στρατηγό Μιλτιάδη.
     10 χρόνια αργότερα, ο διάδοχος του Δαρείου, Ξέρξης Α', ηγήθηκε μίας πολύ ισχυρότερης ναυτικής και στρατιωτικής δύναμης εναντίον των Ελλήνων. Αφού καθυστερήθηκε από το βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα στις Θερμοπύλες, ο Ξέρξης προέλασε στην Αττική και πυρπόλησε την Αθήνα. Οι Αθηναίοι, όμως, είχαν εγκαταλείψει τη πόλη τους και μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας χάρη στην ιδιοφυΐα του Θεμιστοκλή. Τον επόμενο χρόνο, οι Έλληνες υπό την ηγεσία του Σπαρτιάτη στρατηγού Παυσανία, νίκησανε τον περσικό στρατό στις Πλαταιές. Η 2η ήττα των Περσών κι ο θάνατος του στρατηγού τους Μαρδόνιου οδηγήσανε στην οπισθοχώρησή του στην Ασία. Η κατάληψη της Σηστού από τους Έλληνες την ίδια χρονιά, θεωρείται το τέλος των περσικών πολέμων. Η σημασία που είχε για τους Έλληνες η νίκη τους εναντίον των Περσών ήτανε ζωτική. Απομάκρυνε τον κίνδυνο υποταγής και προκάλεσε και μια σειρά κοινωνικών αλλαγών στο εσωτερικό των πόλεων. Ακόμη άνοιξε ο δρόμος ώστε η Αθήνα ν' αναδειχθεί ως ηγετική πολιτική, στρατιωτική κι οικονομική δύναμη στον ελλαδικό χώρο, ιδρύοντας τη Δηλιακή ή Α' Αθηναϊκή Συμμαχία.
     Μετά τους Περσικούς πολέμους η πόλη της Αθήνας έγινε ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης στη θάλασσα και το εμπόριο, αν και σοβαρός ανταγωνιστής της παρέμεινε η Κόρινθος με τη γεωργική παραγωγή και τα φημισμένα κεραμικά της εργαστήρια. Ηγετική φυσιογνωμία του χρυσού αιώνα όπως αποκαλείται για την αθηναϊκή ανάπτυξη και τη κυριαρχία της στις άλλες πόλεις υπήρξεν ο Περικλής, για τον οποίο πληροφορίες συλλέγουμε από τον Θουκυδίδη και τον Πλούταρχο. Είναι κείνος που χρησιμοποιεί τα χρήματα των συμμάχων του, προκειμένου να χτίσει τον Παρθενώνα κι άλλα λαμπρά μνημεία της κλασσικής Αθήνας. Ως τα μέσα, καθοδηγούμενη από την απληστία της Αθήνας η συμμαχία της Δήλου μετατράπηκε ουσιαστικά σε αθηναϊκή αυτοκρατορία, γεγονός που επικυρώθηκε από τη μεταφορά του συμμαχικού θησαυρού από τη Δήλο στον Παρθενώνα το 454 π.Χ.
     Όπως ήταν φυσικό ο πλούτος της Αθήνας προσείλκυσε χαρισματικούς ανθρώπους απ' όλη την Ελλάδα, παρ' όλη την αυστηρότητα του καθεστώτος των μετοίκων. Η ίδια η αθηναϊκή πολιτεία προώθησε τη γνώση και τις τέχνες. Έγινε το κέντρο της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και των τεχνών (θέατρο και γλυπτική). Ορισμένα από τα μεγαλύτερα ονόματα των τεχνών και των γραμμάτων έζησαν στην Αθήνα αυτής της περιόδου: ανάμεσά τους δραματικοί ποιητές όπως ο Αισχύλος, o Σοφοκλής, o Ευρυπίδης κι ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης, φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων κι ο Σωκράτης, ιστοριογράφοι όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης κι ο Ξενοφών, ποιητές όπως ο Σιμωνίδης και γλύπτες όπως ο Φειδίας. Η πόλη έγινε -σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Περικλή- «το σχολείο της Ελλάδας».
     Οι άλλες ελληνικές πόλεις-κράτη αποδέχθηκαν αρχικά την αθηναϊκή ηγεμονία στον διαρκή πόλεμο κατά των Περσών, αλλά σταδιακά η Αθήνα εξελίχθηκε σε ιμπεριαλιστική δύναμη. Μετά την ολοκληρωτική νίκη των Ελλήνων επί των Περσών όμως, ορισμένες πολιτείες δυσανασχετησανε κι επεχείρησαν να αποσχισθούν από τη συμμαχία, με αποτέλεσμα τη πλήρη κι ωμή επίδειξη πολεμικής ισχύος από μέρους της Αθήνας, όπως τουλάχιστον καταθέτει ο Θουκυδίδης στον περίφημο διάλογο των Μηλίων, μεσούντος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο διάλογος, έτσι όπως κατατίθεται από τον ιστορικό, είναι επίδειξη πολιτικού ρεαλισμού, σ' ό,τι αφορά τη πολεμική ισχύ. Επιβάλλεται το δίκαιο του ισχυροτέρου κι η άποψη των Μηλίων πως η παράδοση είναι πράξη δειλίας, αντιμετωπίζεται περιφρονητικά από τους Αθηναίους (Θουκυδίδης 5.100). Αν οι Μήλιοι επιδείξουνε σωφροσύνη -κλασσική αρετή στη κοινωνία του 5ου π.Χ. αι.- τότε θα αναγνωρίσουν ότι δεν είναι αγών από του ίσου περί ανδραγαθίας κι ότι η τιμωρία δεν είναι η αισχύνη (Θουκυδίδης 5.101). Το θέμα είναι η επιβίωση κι εδώ οι ηθικοί φραγμοί δεν έχουν κανένα νόημα. Σύμφωνα με τη γλώσσα του αθηναίου ιστορικού, είναι δύσκολο ν' ανταγωνιστεί κανείς τη φυσική πραγματικότητα -στη προκειμένη περίπτωση τη πολεμική ισχύ των Αθηνών. Αυτό είναι το κομβικό σημείο με το οποίο ανοίγουνε και κλείνουν οι Αθηναίοι το διάλογό τους με τους Μηλίους. Αντίθετα με τους Αθηναίους του Ηρόδοτου, που ποτέ δεν παραδίδονται στον Ξέρξη κι αρνούνται να προδώσουνε τους Έλληνες, οι Αθηναίοι του Θουκυδίδη αποτιμούνε ψυχρά τη πολεμική ισχύ τους και φυσικά ακολουθούνε τη λογική αυτής της αποτίμησης με τ' ανάλογα αποτελέσματα ενός εμφύλιου σπαραγμού.


         Με κόκκινο οι σύμμαχοι των Αθηνών και με μπλε των Σπαρτιατών στον Π.Π.

     Αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Πελοποννησιακός πόλεμος ήτανε στη πραγματικότητα ο 2ος πόλεμος μεταξύ των συνασπισμών της Αθήνας και της Σπάρτης. Η σύγκρουση μεταξύ τους έχει τις ρίζες της στους περσικούς πολέμους του 5ου π.Χ. αι.. Μετά από τη περσική εκστρατεία του Ξέρξη ενάντια στην Ελλάδα και την επακόλουθη απώθησή του το 479, οι Αθηναίοι αναλάβανε την ηγεσία του πολέμου ενάντια στη Περσία στις ελληνικές ακτές της Μ. Ασίας. Η συμμαχία της Δήλου, που σχηματίστηκε το 478, πήρε τη μορφή μιας αυτοκρατορίας, καθώς οι Αθηναίοι άρχισαν να χρησιμοποιούνε την ωμή δύναμη, για να αποτρέψουν οποιονδήποτε από τους «συμμάχους» τους ν' αποσυρθεί απ' αυτήν. Τούτο είχεν αποτέλεσμα την εγρήγορση της Σπάρτης κι εν τέλει τη στρατιωτική επέμβασή της ενάντια στις φιλοδοξίες των Αθηναίων για πανελλήνια κυριαρχία.
     Ο Πελοποννησιακός πόλεμος διαιρείται παραδοσιακά σε τρεις φάσεις: τον Αρχιδάμειο πόλεμο (431-421 π.Χ.), την Ειρήνη του Νικία με τη Σικελική εκστρατεία (420-413 π.Χ.) και τον Ιωνικό πόλεμο (412-404). Τα 1α 10 χρόνια του πολέμου πήραν το όνομα του σπαρτιάτη βασιλέα Αρχίδαμου Β', που ξεκίνησε τον πόλεμο ενάντια στην Αθήνα και του οποίου η προσεκτική πολιτική κυριάρχησε στη σπαρτιατική στρατηγική των 1ων πολεμικών επιχειρήσεων. Η σπαρτιατική στρατηγική σύμφωνα με τον Αρχίδαμο ήταν η συγκέντρωση των στρατευμάτων της συμμαχίας στον Ισθμό κι η εισβολή στην αττική γη. Η στρατηγική των Αθηναίων, αντίθετα, προϊόν της ευφυΐας του Περικλή ήταν η απόσυρση των κατοίκων της υπαίθρου εντός των τειχών κι η εκτεταμένη επιθετική παρουσία του αθηναϊκού στόλου στις ακτές της Πελοποννήσου (Ναύπακτος). Παρόλο που αυτή η στρατηγική απέδωσε καρπούς ο λοιμός που ξέσπασε στην Αθήνα αφάνισε περίπου τα 2/3 των πολιτών, περιλαμβανομένου του Περικλή και των γιων του.
     Μετά τον θάνατο του Περικλή οι Αθηναίοι εγκαταλείψανε κατά προτροπή του δημαγωγού Κλέωνα, τη πρότερη συντηρητική κι αμυντική τακτική τους φέρνοντας τον πόλεμο κοντά στη Σπάρτη και τους συμμάχους της και χτίζοντας φρούρια σε σημαντικές για τον πόλεμο περιοχές. Έν από τα σημαντικότερα βρισκότανε κοντά στη Πύλο, στο νησάκι της Σφακτηρίας. Εκεί οι Αθηναίοι όχι μόνο δέχονταν τους αποστάτες είλωτες της σπαρτιατικής συμμαχίας, αλλά εξωθούσανε τους είλωτες σε εξέγερση. Οι αποφασιστικές μάχες, τις οποίες κέρδισαν οι Αθηναίοι κι ο άπειρος πολεμικά Κλέων, δοθήκανε στη Πύλο και τη Σφακτηρία. Οι Σπαρτιάτες υπό την καθοδήγηση του Βρασίδα στραφήκανε στην αθηναϊκή αποικία της Αμφίπολης, η οποία ήλεγχε τους πόρους του παρακείμενου ορυχείου αργύρου, πόρους με τους οποίους χρηματοδοτείτο οι αθηναϊκός στρατός. Στη μάχη της Αμφίπολης τόσον ο Κλέων όσο κι ο Βρασίδας σκοτώθηκαν. Οι αντίπαλοι αντάλλαξαν αιχμαλώτους κι υπέγραψαν ανακωχή.
     Η ειρήνη του Νικία κράτησε 6 περίπου έτη, χωρίς ούτε μια στιγμή να πάψουν οι αψιμαχίες κι οι τακτικοί ελιγμοί ανάμεσα στα αντίπαλα στρατόπεδα, όπως κι οι εσωτερικές εντάσεις στην αθηναϊκή και τη σπαρτιατική συμμαχία. Καθ' ον χρόνον οι Σπαρτιάτες απείχαν από τη στρατιωτική δράση, ορισμένοι από τους συμμάχους τους άρχισαν να μιλούν για εξέγερση. Υποστηρικτής τους ήταν το Άργος, ισχυρή πολιτεία στη Πελοπόννησο. Οι Αργείοι, σύμμαχοι των Αθηναίων, κατόρθωσαν να σχηματίσουν ισχυρή συμμαχία κατά των Σπαρτιατών. Στη μάχη της Μαντίνειας το 418 π.Χ., Οι Λακεδαιμόνιοι με τους γείτονές τους Τεγεάτες, αντιμετώπισαν τον ενωμένο στρατό του Άργους, των Αθηνών και της Μαντίνειας της Αρκαδίας. Η συμμαχία είχε γίνει και με τις διπλωματικές κινήσεις του Αλκιβιάδη, αλλά το αποτέλεσμα ήταν αντίθετο από ότι προσδοκούσε. Η Σπάρτη νίκησε, ισχυροποιήθηκε, σταθεροποίησε τη κατάσταση στη Πελοπόννησο και κανείς στη Πελοποννησιακή Συμμαχία δεν αμφισβήτησε τη πρωτοκαθεδρία της μέχρι το τέλος του πολέμου. Η φιλοδοξία του Αλκιβιάδη δεν περιορίστηκε μετά τη μάχη της Μαντίνειας. Αντίθετα μάλιστα μεγάλωσε, αν κρίνουμε από το μεγαλεπήβολο σχέδιό του για ανάμειξη της Αθήνας στη Δύση και συγκεκριμένα στη Σικελία όπου η πόλη της Εγέστας ζήτησε τη βοήθεια της Αθήνας κατά των Συρακουσών.
     Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β΄ (359-336 π.Χ.) μετά από την νίκη του στη Χαιρώνεια επί των Θηβαίων, το 338 π.Χ., και των Αθηναίων επιβάλλει την ηγεμονία του στον ελληνικό χώρο. Μετά τη δολοφονία του τονε διαδέχεται ο Μ. Αλέξανδρος ο οποίος το 334 π.Χ. θα ξεκινήσει τη μεγάλη προέλαση του στην Ασία καταλύοντας τη Περσική Αυτοκρατορία (νίκες επί των Περσών στον Γρανικό το 334 π.Χ., στην Ισσό το 333 π.Χ., στα Γαυγάμηλα το 331 π.Χ., κατάληψη Σογδιανής και Βακτριανής το 329 π.Χ. κι εκστρατεία στην Ινδία το 326 π.Χ.). Το 323 π.Χ. πεθαίνει από άγνωστα, σήμερα, αίτια στη Βαβυλώνα. Μετά το θάνατο του Μ.Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., οι κατακτήσεις διαμοιράστηκαν μεταξύ των διαδόχων του. Από τις συγκρούσεις μεταξύ των διαδόχων, προέκυψαν τα 4 ελληνιστικά βασίλεια: το πτολεμαϊκό στην Αίγυπτο, το βασίλειο των Ατταλιδών ή βασίλειο της Περγάμου, το βασίλειο των Σελευκιδών και το βασίλειο της Μακεδονίας το οποίο, από το 294 π.Χ. κι εξής, διοικούσαν μέλη της δυναστείας των Αντιγονιδών.


              Εδώ πως διαιρέθη το Μακεδονικό Βασίλειο μετά τη μάχη της Ιψού

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ-ΤΕΧΝΕΣ: Ο 3ος π.Χ, αι., είναι η εποχή της ακμής και της ισχύος των ελληνιστικών βασιλείων, κατά τη διάρκεια του οποίου επικρατεί σχετική σταθερότητα. Η σταθερότητα αυτή διαταράσσεται από το 200 π.Χ. με την έναρξη του Β' μακεδονικού πολέμου, που εγκαινίασε την ανάμειξη και τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις της ανερχόμενης δύναμης της εποχής, της Ρώμης, στις διενέξεις των ελληνιστικών πόλεων και βασιλείων. Παρόλο που το μακεδονικό βασίλειο προσπάθησε να αποκρούσει τις ρωμαϊκές δυνάμεις, η ήττα του Φιλίππου Ε΄ στις Κυνός Κεφαλαί το 197 π.Χ. και του Περσέα στη Πύδνα το 168 π.Χ. σημάνανε τη κατάλυση του βασιλείου. Την ίδια μοίρα ακολούθησαν και τα υπόλοιπα κράτη της ηπειρωτικής Ελλάδας, η οποία βρέθηκε ολόκληρη υπό ρωμαϊκή κυριαρχία το 146 π.Χ.. Η επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην ελληνιστική Ανατολή ολοκληρώθηκε το 30 π.Χ. με τη κατάλυση του τελευταίου εναπομείναντος ελληνιστικού βασιλείου, του πτολεμαϊκού.
     Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα επικεντρώθηκε στο ρόλο της αιτίας και της έρευνας. Επέδρασε σημαντικά στη σύγχρονη φιλοσοφία κι επιστήμη. Οι φιλόσοφοι της ελληνιστικής εποχής επηρεάσανε τους Μουσουλμάνους φιλοσόφους και τους Ισλαμιστές επιστήμονες του Μεσαίωνα, τους φιλοσόφους της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού καθώς και τις κοσμικές επιστήμες της σύγχρονης εποχής. Ούτε η αιτία ούτε κι η έρευνα ξεκίνησαν με τους Έλληνες. Ο καθορισμός της διαφοράς μεταξύ της αναζήτησης των Ελλήνων για τη γνώση και των αναζητήσεων των παλαιότερων πολιτισμών, όπως των αρχαίων Αιγυπτίων και των Βαβυλωνίων, υπήρξε για πολύ καιρό το αντικείμενο έρευνας των θεωρητικών του πολιτισμού. Μερικοί από τους πιο γνωστούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας ήταν ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης. Μέσα από έργα τους, όπως Η Πολιτεία του Πλάτωνα, αντλούμε πληροφορίες για την αρχαία ελληνική κοινωνία.
     Η αρχαία ελληνική κοινωνία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη λογοτεχνία. Πολλοί συγγραφείς θεωρούν πως η δυτική κουλτούρα, όσον αφορά τη λογοτεχνία, ξεκίνησε από τα ομηρικά έπη Ιλιάδα κι Οδύσσεια, τα οποία διακρίνονται για τις επιδέξιες και ζωντανές απεικονίσεις του πολέμου και της ειρήνης, της τιμής και της ατίμωσης, της αγάπης και του μίσους. Μία από τις πιο αξιοσημείωτες νεότερες Ελληνίδες ποιήτριες ήταν η Σαπφώ, η οποία καθιέρωσε ως είδος ποίησης τη λυρική.
     Ο θεατρικός συγγραφέας Αισχύλος άλλαξε τη δυτική λογοτεχνία για πάντα όταν εισήγαγε τις ιδέες του διαλόγου και των αλληλεπιδρώντων χαρακτήρων στη θεατρική συγγραφή. Με αυτόν τον τρόπο επινόησε το «δράμα»: η Ορέστεια 3λογία του θεωρείται το σπουδαιότερό του επίτευγμα. Άλλοι σημαντικοί θεατρικοί συγγραφείς ήταν ο Σοφοκλής κι ο Ευρυπίδης. Ο Σοφοκλής ανέπτυξε την ειρωνεία ως λογοτεχνική μέθοδο, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το έργο του Οιδίπους Τύραννος. Ο Ευριπίδης, από την άλλη, επεχείρησε μέσω των έργων του να αμφισβητήσει τις κοινωνικές συμβάσεις και τα ήθη, ενώ τα έργα του Μήδεια, Βάκχες και Τρωάδες έχουνε την ικανότητα να μας κάνουν να αναθεωρήσουμε τις αντιλήψεις μας όσον αφορά την ιδιοκτησία, το φύλο και τον πόλεμο. Ο Αριστοφάνης, ένας κωμωδιογράφος, καθόρισε και διαμόρφωσε την ιδέα της κωμωδίας, όπως ο Αισχύλος έκανε την τραγωδία μορφή τέχνης. Ορισμένα από τα πιο διάσημα έργα του είναι η Λυσιστράτη κι οι Βάτραχοι.
     Η φιλοσοφία εισήλθε στη λογοτεχνία με τους διαλόγους του Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, έγραψε πάρα πολλά έργα σχετικά με πολλούς επιστημονικούς κλάδους, αλλά η μεγαλύτερή του συνεισφορά στη λογοτεχνία ήταν πιθανόν το έργο του Περί Ποιητικής, μέσα από το οποίο κατανοούμε την αντίληψή του για το δράμα και το οποίο καθιερώνει τα 1α κριτήρια για τη λογοτεχνική κριτική.
     Η μουσική ήταν παρούσα σε όλους σχεδόν τους τομείς της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, από τους γάμους και τις κηδείες μέχρι τις θρησκευτικές τελετές, το θέατρο, την παραδοσιακή μουσική και τις απαγγελίες των επικών ποιημάτων. Υπάρχουν αρκετά δείγματα της ελληνικής μουσικής σημειογραφίας, καθώς και πολλές λογοτεχνικές αναφορές στην αρχαία ελληνική μουσική. Η ελληνική τέχνη απεικονίζει μουσικά όργανα και χορό. Η λέξη «μουσική» προέρχεται από το όνομα των Μουσών. Οι Μούσες ήτανε κόρες του Δία και προστάτιδες θεές των τεχνών.
     Η συνεισφορά των αρχαίων Ελλήνων ήταν μεγάλη στον τομέα των μαθηματικών, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τους βασικούς κανόνες της γεωμετρίας, τις ανακαλύψεις στη θεωρία των αριθμών, στη μαθηματική ανάλυση και στα εφαρμοσμένα μαθηματικά. Οι ανακαλύψεις αρκετών Ελλήνων μαθηματικών, όπως του Πυθαγόρα, του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη, χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία των μαθηματικών μέχρι και σήμερα.
     Οι Έλληνες ανέπτυξαν την αστρονομία, την οποία αντιμετώπισαν ως κλάδο των μαθηματικών. Τα 1α γεωμετρικά, τρισδιάστατα μοντέλα που εξηγούσανε τη κίνηση των πλανητών αναπτύχθηκαν κατά τον τον 4ο αι. π.Χ. από τον Εύδοξο από τη Κνίδο και τον Κάλλιπο από τη Κύζικο. Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός διατύπωσε την άποψη ότι η γη κινείται γύρω από τον άξονά της. κατά τον 3ο αι. π.Χ. ο Αρίσταρχος ο Σάμιος ήταν ο 1ος που έκανε αναφορά στο ηλιοκεντρικό σύστημα. Ο Αρχιμήδης στη πραγματεία του Ψαμμίτης αναβιώνει την υπόθεση του Αρίσταρχου ότι «τα αστέρια και ο Ήλιος παραμένουν ακίνητα, ενώ η Γη περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο σε κυκλική τροχιά». Ο Ερατοσθένης υπολόγισε την τροχιά της Γης με μεγάλη ακρίβεια.
     Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, μια συσκευή για τον υπολογισμό της κίνησης των πλανητών, χρονολογείται από το 80 π.Χ. περίπου και θεωρείται πρόγονος του αστρονομικού υπολογιστή. Ανακαλύφθηκε σε ένα αρχαίο ναυάγιο στο ελληνικό νησί των Αντικυθήρων, ανάμεσα στα Κύθηρα και τη Κρήτη. Αυτός ο μηχανισμός έγινε διάσημος για τη χρήση του διαφορικού γραναζιού καθώς και για τη σμίκρυνση και την πολυπλοκότητα των τμημάτων του. Ο αυθεντικός μηχανισμός εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και συνοδεύεται από έν αντίγραφο.
     Οι Έλληνες έκαναν, επίσης, σπουδαίες ανακαλύψεις στον ιατρικό τομέα. Ο Ιπποκράτης ήταν φυσικός της Κλασσικής εποχής και θεωρείται μία από τις πιο διαπρεπείς προσωπικότητες στην ιστορία της ιατρικής. Αποκαλείται «ο πατέρας της ιατρικής». Ίδρυσε την Ιπποκρατική ιατρική σχολή. Αυτή η σχολή έφερε επανάσταση στην ιατρική της αρχαίας Ελλάδας, δεδομένου ότι καθιέρωσε την ιατρική ως ένα ξεχωριστό επιστημονικό τομέα και την έκανε επάγγελμα.
     Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας έχει επηρεάσει σημαντικά τον πολιτισμό πολλών χωρών, τόσο της αρχαίας όσο και της σύγχρονης εποχής, ιδιαίτερα τους τομείς της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Στη Δύση, η τέχνη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προήλθε κατά κύριο λόγο από τα ελληνικά πρότυπα. Στην Ανατολή, οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου δέχθηκαν επιδράσεις από τον ελληνικό, τον ινδικό και τον πολιτισμό της κεντρικής Ασίας. Έτσι δημιουργήθηκε ο «Ελληνοβουδισμός». Στην Ευρώπη της Αναγέννησης, η ανθρωπιστική αισθητική και τα υψηλά τεχνικά πρότυπα της ελληνικής τέχνης ενέπνευσαν γενιές Ευρωπαίων καλλιτεχνών. Στα μέσα του 19ου αι., η κλασσική παράδοση που προερχόταν από την Ελλάδα κυριάρχησε στην τέχνη του δυτικού κόσμου.
     Η ελληνική μυθολογία αποτελείται από ιστορίες των αρχαίων Ελλήνων που αφορούν τους θεούς και τους ήρωές τους, τη φύση του κόσμου και την προέλευση και τη σημασία των θρησκευτικών πρακτικών. Οι κυριότεροι Έλληνες θεοί ήταν οι 12 θεοί του Ολύμπου,δηλαδή ο Δίας, η γυναίκα του Ήρα, ο Ποσειδώνας, ο Άρης, ο Ερμής, ο Ήφαιστος, η Αφροδίτη, η Αθηνά, ο Απόλλωνας, η Άρτεμις, η Δήμητρα κι ο Διόνυσος. Άλλες σημαντικές θεότητες ήταν η Ήβη, ο Άδης, ο Ήλιος, η Εστία, η Περσεφόνη κι ο Ηρακλής. Οι γονείς του Δία ήταν ο Κρόνος κι η Ρέα, οι οποίοι ήτανε κι οι γονείς του Ποσειδώνα, του Άδη, της Ήρας, της Εστίας και της Δήμητρας.





ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ: Η Αρχαία Ελλάδα υπήρξεν από τους εκπαιδευτές του κόσμου.Τα διανοητικά, αισθητικά και πολιτικά επιτεύγματα της κλασσικής Ελλάδας μαγεύουν εδώ κι αιώνες τους μελετητές του δυτικού πολιτισμού. Η ήδη αχανής βιβλιογραφία συνεχίζει να αυξάνεται κι η πλήρης κατανόηση του ελληνικού πολιτισμού απαιτεί κοπιαστική μελέτη των διαφορετικών του όψεων. Μία απ' αυτές τις όψεις είναι η εκπαίδευση, που συνδέεται άρρηκτα με κάθε είδους πολιτισμική ανάπτυξη. Αναμφίβολα, είναι γνωστό πως η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη ενός δυναμικού πολιτιστικού συνεχούς, που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον, επεκτάθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τις κτήσεις της και είναι γνωστό σήμερα με το γενικό όρο «δυτικός πολιτισμός». Ωστόσο, οποιαδήποτε μελέτη των επιδράσεων της αρχαίας ελληνικής εκπαίδευσης στο σύγχρονο κόσμο απαιτεί γνώση του ίδιου του αντικείμενου της εκπαίδευσης, έτσι όπως αναπτύχθηκε στις διαφορετικές πόλεις-κράτη της ελληνικής επικράτειας. Εδώ θα προσπαθήσουμε συνοπτικά να δούμε πώς γινόταν η εκπαίδευση καταρχήν στη Σπάρτη και τη Κρήτη και κατόπιν στην Αθήνα, καθώς το παράδειγμα των Αθηνών μιμήθηκε σχεδόν όλη η υπόλοιπη Ελλάδα.
     Σύμφωνα με το μύθο ο Σκύθης Ανάχαρσις, επιστρέφοντας από τα ταξίδια του, αναφέρει πως οι Σπαρτιάτες ήταν ο μόνος ελληνικός λαός με τον οποίο κατόρθωσε να συζητήσει λογικά, γιατί μόνον αυτός είχε το χρόνο να είναι σοφός. Παρ όλες τις αντιρρήσεις του Ηρόδοτου, φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους, όντας απελευθερωμένοι σχετικά από την ανάγκη του πλουτισμού. Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα. Έτσι, περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη. Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στη φυσική εξάσκηση, τη στρατιωτική εκπαίδευση το κυνήγι. τα δημόσια πράγματα και τις αποκαλούμενες «λέσχες», στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές, παρά μόνο για ό,τι θεωρείτο ευγενές. Σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα 7 του. Ακόμη και τότε, όμως, οι γονείς τους, φρόντιζαν να τα παίρνουν μαζί τους στα φειδίτια ή φιλίτια, τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών. Ακούγοντας τις συζητήσεις τους πάνω σε πολιτικά θέματα, τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Τα κορίτσια μένανε στο σπίτι και παίρνανε το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους. Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουνε κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι, 8 χοές οίνου, 5 μνες τυρί και μισή μνα σύκα. Αν ήτανε τόσο φτωχοί, που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν, τότε χάνανε τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στο σπαρτιατικό σύστημα. Γενικά, λοιπόν, τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους, δηλαδή για εκείνους που μπορούσαν να πληρώσουν την εγγραφή σε είδος.
     Ωστόσο, γίνονταν επίσης δεκτά κι άλλα παιδιά, αρκεί κάποιος να συνεισέφερε εκ μέρους τους το απαιτούμενο τίμημα, προκειμένου να συνοδεύουνε τα παιδιά του στο σχολείο. O αριθμός αυτών των σχολικών συνοδών εξαρτάτο άμεσα από το μέγεθος της συνεισφοράς σε είδος, αλλά δε γίνονταν πολίτες όταν μεγάλωναν. Η απόδοση της ιδιότητας του πολίτη γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν η αξία τους ή οι υπηρεσίες ήτανε τέτοιες που η πόλη-κράτος τις αναγνώριζε. Άλλοι μαθητές παρόμοιου είδους ήταν οι μόθωνες ή μόθακες** κι οι τρόφιμοι. Η διαφορά με τους τρόφιμους βρίσκεται στο γεγονός ότι ήτανε παιδιά ελεύθερων Σπαρτιατών και συνεπώς είχανε πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Σε μεταγενέστερες περιόδους, στην εποχή της φθοράς του θεσμού πόλης-κράτους εξαιτίας του μεγάλου δημογραφικού προβλήματος των ελληνικών πόλεων-κρατών, όσοι απολαμβάνανε της σπαρτιατικής εκπαίδευσης αποκτούσανε και πολιτικά δικαιώματα.
     Μετά τα 7, τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι κι οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης -ανάλογο με εκείνον της Κρήτης- σε αγέλες ή βούες***. Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες, οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών. Οι αγέλες τρέφονταν, κοιμούνταν κι έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου, ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση. Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι, οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία, για την οποία τόσο φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία. Ακόμη κι όταν έλειπε ο παιδονόμος ή οι μαστιγοφόροι, φαίνεται πως η πειθαρχία διατηρείτο ακέραια υπό την εποπτεία του βουαγόρα ή αγελάρχη, δηλαδή του περισσότερο θαρραλέου και λογικού αγοριού σε κάθε αγέλη. Επίσης, σε κάθε σχολείο τοποθετείτο ένας νέος που είχε συμπληρώσει το 20ο έτος κι ονομαζόταν είρην ή ιρήν. Εκείνος παρακολουθούσε προσεκτικά τις μάχες τους και τους χρησιμοποιούσε ως υπηρέτες στο σπίτι του για το γεύμα του. Τα μεγαλύτερα αγόρια του φέρνανε ξύλα για τη φωτιά, ενώ τα μικρότερα μαζεύανε λαχανικά. Βέβαια, ο μοναδικός τρόπος για να αποκτηθούν αυτές οι προμήθειες ήταν η κλοπή από τους κήπους ή τις λέσχες των ανδρών, γεγονός που αύξανε τις ικανότητες των νέων στην ανίχνευση. Αφού γευμάτιζαν όλοι μαζί, τότε ο είρην τους προέτρεπε να τραγουδήσουνε και κατόπιν να συζητήσουνε θέματα ηθικής ή πολιτικής.
     Ο είρην, ο παιδονόμος, ή οποιοσδήποτε πρεσβύτερος ασχολείτο με την εκπαίδευση ελεύθερα και εθελοντικά. Τούτο το σύστημα, βέβαια, εξαιτίας της απλότητάς του δεν κόστιζε στη πόλη-κράτος. Επίσης, ήτανε σύστημα απόλυτα φυσικής εκπαίδευσης. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως «μάθαιναν γράμματα γιατί κάτι τέτοιο ήταν χρήσιμο». Στη πραγματικότητα οι γραπτοί νόμοι ήτανε πολύ λίγοι και περνούσαν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης. Φυσικά, η ρητορική απαγορευόταν σε αντιπαράθεση με τις ελεγείες του Τυρταίου, αλλά η δύναμη του λόγου ήτανε πανταχού παρούσα. Ο Πλάτων στον Πρωταγόρα αναφέρει πως «αν συζητήσεις με ένα Λάκωνα, στην αρχή σου φαίνεται απλά ηλίθιος. Ξαφνικά, σε ένα κρίσιμο σημείο, πετάει λίγα λόγια και τότε οι συνομιλητές του φαίνονται μικρά παιδιά μπροστά του».
     Οπωσδήποτε, το αντικείμενο της σπαρτιατικής εκπαίδευσης δεν ήταν η συσσώρευση γνώσης κι η διανοητική οξύτητα, αλλά αυτό δε σημαίνει πως η Σπάρτη δεν ήταν αφεαυτής μια εκπαιδευτική δύναμη. Στη πραγματικότητα είναι λίγα τα όσα γνωρίζουμε, προκειμένου να έχουμε αντικειμενική άποψη και σε ορισμένες περιπτώσεις τα συμπεράσματά μας είναι αυθαίρετα ή αντιφατικά. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι οι Σπαρτιάτες εκτιμούσανε πολύ τον Όμηρο για το ηρωικό του ύφος, παρόλο που ο τρόπος ζωής που περιέγραφε ήταν Ιωνικός κι όχι Δωρικός. Σύμφωνα με τον Βέρνερ Τζάγκερ στο έργο του Παιδεία, η πεποίθηση πως η σπαρτιατική εκπαίδευση δεν ήταν τίποτε άλλο από στρατιωτική εκπαίδευση, προήλθε από τις αφηγήσεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά και του Πλάτωνα στους Νόμους, όπου περιγράφει το πνεύμα του συντάγματος του Λυκούργου. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό τούτες οι απόψεις να είναι προϊόν των συγκυριών της εποχής της παρακμής της Σπάρτης, που κυριευμένη από δίψα για δύναμη έχασε την ευνομία για την οποία τη θαύμαζε ο ελληνικός κόσμος.

_____________________
   ** Μόθακες αποκαλούνταν στην αρχαία σπαρτιατική κοινωνία τα τέκνα εκείνα που υπό άλλες συνθήκες δεν θα μπορούσαν να ανήκουν στην τάξη των ομοίων, ωστόσο αποκτούσαν τελικά κλήρο και πολιτικά δικαιώματα εφόσον είχαν ακολουθήσει και ολοκληρώσει επιτυχώς τη σπαρτιατική αγωγή. Ένας μόθακας μπορούσε να κατάγεται αρχικά από οικογένεια ξένων. Έχοντας όμως ανατραφεί στη Σπάρτη ακολουθώντας τα τοπικά έθιμα μπορούσε να θεωρηθεί ισάξιος πολεμιστής και πολίτης με τα παιδιά των Λακεδαιμονίων. Μια άλλη υπόθεση θέλει τους μόθακες τέκνα Σπαρτιατών (επίσημα ή νόθα) από γυναίκες που κατάγονταν από την τάξη των ειλώτων. Τρίτη περίπτωση είναι τα τέκνα Σπαρτιατών που για κάποιο λόγο είχαν απολέσει τα πολιτικά τους δικαιώματα, π.χ. γιατί είχαν πέσει σε δυσμένεια, ή γιατί ζούσαν σε οικονομική ανέχεια με αποτέλεσμα να μην μπορούν να συνεισφέρουν στα συσσίτια. Κοινός παρονομαστής όλων τον ανωτέρω ήταν η συμμετοχή στη σπαρτιατική αγωγή και στις περισσότερες περιπτώσεις η υιοθεσία του από κάποια εύπορη οικογένεια. Μετά την ολοκλήρωση της αγωγής, κάποιος που δεν γεννήθηκε γνήσιος Σπαρτιάτης μπορούσε να γίνει όμοιος πολεμιστής (έκτοτε ονομαζόταν νεοδαμώδης), να αποκτήσει πολιτικά δικαιώματα και κλήρο, ακόμη και να ανέλθει πολύ κοινωνικά, όπως έπραξε κάποτε ο περίφημος Λύσανδρος.
     Λέγονταν επίσης γιοι ειλώτων που εκπαιδεύονταν μαζί με νέους Σπαρτιάτες, απελευθερώνονταν κατόπιν, αλλά δεν είχανε πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
Τρόφιμοι δε, λέγονταν οι γιοι φτωχών ελεύθερων Σπαρτιατών.

 *** Βούες είναι άλλη λέξη για τις αγέλες. Τα παιδιά αυτά λοιπόν λέγονταν αγελαστοί ή βούα.
^{-----------------------------------------}

     Με τη σειρά του το κρητικό σύστημα εκπαίδευσης ήτανε παρόμοιο με κείνο της Σπάρτης από πολλές απόψεις. Κατά τον ίδιο τρόπο η διδασκαλία παρεχόταν από ένα πρεσβύτερο μέλος της κοινότητας, αλλά στη Κρήτη η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απ ό,τι στη Σπάρτη, καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα. Οι γυναίκες έπαιρναν το γεύμα τους στο σπίτι, ενώ οι άνδρες σε λέσχες που αποκαλούνταν ανδρεία. Στα ανδρεία συμμετείχαν όλα τα αρσενικά της οικογένειας. Συνήθως τα αγόρια δικαιούνταν το μισό της τροφής των ενήλικων, εκτός από τα ορφανά που δικαιούνταν πλήρη μερίδα στη λέσχη του νεκρού πατέρα τους.
     Στη πραγματικότητα η κρητική λέσχη είναι αμάλγαμα αρκετών οικογενειών σ' ένα είδος πατριάς, όλα τα αρσενικά μέλη της που δειπνούσαν μαζί. Τα αγόρια τούτης της πατριάς κοιμούνταν πιθανώς μαζί σε κοιτώνες της λέσχης και σχημάτιζαν ένα ξεχωριστό σχολείο. Στα κοινά συσσίτια με τη παρουσία των πρεσβύτερων ενθαρρύνονταν οι συζητήσεις γύρω από πολιτικά κι ηθικά θέματα, που όφειλαν να διδαχθούν. Οι πρεσβύτεροι εκλέγανε κάποιον να υπηρετήσει ως παιδονόμος ή επιστάτης των αγοριών της λέσχης. Κάτω από την επίβλεψή του τα αγόρια μαθαίνανε γράμματα, γυμνάζονταν διαρκώς, εκπαιδεύονταν στη χρήση των όπλων -ιδιαίτερα του τόξου- και στους πολεμικούς χορούς, όπως ο χορός των Κουρητών κι ο Πυρρίχειος. Μάθαιναν σαν τραγούδι τους νόμους της πατρίδας τους, για να τους αποστηθίζουν, μια κι η άγνοια των νόμων δε δικαιολογείτο. Ο παιάνας ήταν η κύρια μορφή τραγουδιού τους κι ήταν εκπαιδευμένοι στο λιτό ύφων των Λακεδαιμόνιων συναδέλφων τους.
     Οι νεαροί Κρήτες εκπαιδεύονταν στην ατομική και την ομαδική μάχη ενάντια σε άλλες λέσχες-σχολεία. Επίσης, διδάσκονταν την αντοχή σε πολλών ειδών δυσκολίες. Χειμώνα-καλοκαίρι φορούσαν τον ίδιο κοντό χιτώνα -όπως κι οι Σπαρτιάτες- και μάθαιναν ν' αψηφούνε τη ζέστη και το κρύο, τα ορεινά μονοπάτια και τα χτυπήματα που δέχονταν στα γυμνάσια και τις μάχες. Στα σχολεία παρέμεναν ως τα 17 τους, οπότε και γίνονταν έφηβοι με ειδική τελετή, τα Εκδύσια. Όπως οι νέοι της Αθήνας, έδιναν όρκο υπακοής στο κράτος και μίσους ενάντια στους εχθρούς του και κατόπιν έμπαιναν σε αγέλες, τις οποίες συγκέντρωναν γύρω τους πλούσιοι και διακεκριμένοι έφηβοι. Ο αριθμός των ατόμων που συγκέντρωνε μια αγέλη εξαρτάτο κυρίως από τον πλούτο και τη δημοτικότητα του νέου, γεγονός που προσδίδει στο θεσμό ένα αριστοκρατικό στοιχείο, σε αντίθεση με τη Σπάρτη.
     Ο πατέρας του νεαρού αρχηγού ήταν συνήθως ο αρχηγός της αγέλης -αγελάτης- κι είχε πλήρη εξουσία. Καθοδηγούσε τους νέους στο κυνήγι και τους δρόμους, δηλαδή τα γυμνάσια των εφήβων. Μάλιστα, οι Κρήτες που δεν είχαν ακόμη εισέλθει σε αγέλες εξαιρούνταν αυτών των γυμνασίων κι ονομάζονταν απόδρομοι. Ο αρχηγός της αγέλης μάζευε κοντά του την αγέλη όπου επιθυμούσε κι είναι πολύ πιθανό πως οι νέοι έτρωγαν και κοιμούνταν στο σπίτι του προστάτη τους. Η ζωή τους περιβαλλόταν από μια πολεμική ατμόσφαιρα και θεωρούσανε πολύτιμα αγαθά τη στρατιωτική στολή και τα όπλα τους. Στις αγέλες οι νεαροί Κρήτες έμεναν ως τη μέρα του γάμου τους, οπότε επέστρεφαν στα σπίτια και τις λέσχες τους.
     Από πρακτικής άποψης δεν μπορούμε να πούμε πολλά για τη κρητική εκπαίδευση. Από τον καιρό που ο Ιδομενέας σαλπάρισε από τη Τροία, η Κρήτη χάνεται από το επίκεντρο της ελληνική ιστορίας. Πολύ ισχυρή ως σύνολο κι ως προς την έκταση για να της επιτεθούν οι γείτονές της και συνάμα πολύ αδύναμη εξαιτίας των πολλών φέουδων, παρέμεινε απομονωμένη από την ηπειρωτική Ελλάδα και το αρχιπέλαγος ως το τέλος της περιόδου της ανεξαρτησίας των Ελληνικών πόλεων-κρατών.
     Στη Λακωνία και την Κρήτη -κυρίως αγροτικές περιοχές που στηρίζονταν στο σύστημα της γαιοκτησίας- δεν υπήρχε η ανάγκη εκπαίδευσης σε θέματα που σχετίζονταν με το εμπόριο ή τη βιοτεχνία. Θα περίμενε, λοιπόν, κανείς ν' ανακαλύψει πολλά τέτοια στοιχεία στους Αθηναίους ή τους Ίωνες της Μ. Ασίας. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν εντελώς διαφορετική. Για τον Έλληνα η λέξη εκπαίδευση σήμαινε εκπαίδευση του χαρακτήρα, αρμονική ανάπτυξη του σώματος, του νου και της φαντασίας και συνεπώς κάθε είδους τεχνική εκπαίδευση αποκλειόταν από τα ελληνικά σχολεία ως βάναυσος. Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται πως απέκτησαν αυτή την άποψη από τους λαούς που τους περιέβαλαν. Με τη σειρά του ο Πλάτων θεωρεί τον έμπορο ή τον τεχνίτη ακατάλληλο ως ενεργό πολίτη, όπως κι ο Αριστοτέλης, ο οποίος θεωρεί ανάξιο ό,τι παρεμβάλλεται στη σωματική ή τη διανοητική ανάπτυξη.
     Πώς, λοιπόν, διδάσκονταν οι τέχνες και το εμπόριο στην αρχαία Ελλάδα; Από τις φιλολογικές μαρτυρίες που διαθέτουμε, οι τέχνες ή το εμπόριο ήτανε κυρίως κληρονομική ενασχόληση. «Οι γιοι των τεχνιτών μαθαίνουν την τέχνη του πατέρα τους, όσο μπορούν οι πατέρες κι οι όμοιοί τους να τη διδάξουν». Στη Πολιτεία ο Πλάτων αναφέρει πως οι παίδες, των κεραμιστών -μια λέξη που περιλαμβάνει τους γιους και τους μαθητευόμενους- είναι στη πραγματικότητα υπηρέτες και βοηθοί για μακρύ χρονικό διάστημα, πριν τους επιτραπεί να φτιάξουνε το δικό τους κεραμικό. Οι μαθητές ενός γιατρού που ονομαζόταν Πιτταλός αναφέρονται από τον Αριστοφάνη, ενώ ο κωμωδιογράφος Σωσίπατρος βάζει ένα μάγειρα να λέει πως οι μαθητές του πρέπει να γνωρίζουν αστρολογία, αρχιτεκτονική και στρατηγική, πριν έρθουν να μαθητεύσουν δίπλα του. Με τη σειρά του ο Σόλων, προκειμένου να ενθαρρύνει τους αθηναίους τεχνίτες, έλεγε πως «ο πατέρας που δε δίδαξε το γιο του κάποια τέχνη, δεν μπορεί να απαιτεί βοήθεια στα γεράματά του».
     Υπήρχε, λοιπόν, ένα σύστημα μεταβίβασης της γνώσης, σε ό,τι αφορούσε στο εμπόριο και τις τέχνες, αλλά η γενική άποψη ήταν πως: «η τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσης. Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή, η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης, ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει» (Πλάτων, Νόμοι). Έτσι, οι Σπαρτιάτες κι οι Κρήτες δεν ήταν μόνοι. Είχανε την υποστήριξη όλης της Ελλάδας στην απόφασή τους να εξορίσουν από τα σχολεία τους κάθε ιδέα τεχνικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης. Παρόλαυτά η εκπαίδευση και πάλι έμεινε μισή, συγκρινόμενη με τα δεδομένα των σύγχρονων κοινωνιών. Και τούτο γιατί απευθυνόταν μόνο στα αγόρια της οικογένειας. Οι γυναίκες ζούσανε περίπου σε καθεστώς ανατολίτικου περιορισμού, εκτός ίσως από τη Χίο, τη Λοκρίδα, τη Κρήτη και φυσικά τη Σπάρτη. Σύμφωνα με τον Περικλή δια πέννας Θουκυδίδη, η Αθηναία μητέρα οφείλει να ζει τόσο αποσυρμένη ζωή, ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες, είτε για καλό ή για κακό.
     Ο Πλάτων είναι ο 1ος που ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των γυναικών, τις συζύγους των φυλάκων στη κοινότητα που περιγράφεται στη Πολιτεία. Δεν τις αντιμετωπίζει μόνον ως συζύγους, αλλά θεωρεί πως θα πρέπει κι εκείνες να λαμβάνουν μέρος στη διοίκηση της ιδανικής πολιτείας ως φύλακες. Θεωρεί πως οι γυναίκες των φυλάκων είναι ικανές για δημιουργική συνεισφορά στο κτίσιμο της κοινότητας, αλλά δεν περιμένει πως αυτό θα το κάνουν μέσω της οικογενειακής ζωής. Με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται στην επικρατούσα άποψη πως οι γυναίκες είναι μόνο για να κάνουνε παιδιά και να φροντίζουνε το νοικοκυριό τους. Παραδέχεται πως διαθέτουνε λιγότερη σωματική ρώμη, αλλά αυτό δεν μπορεί να τις εμποδίσει από το να μοιράζονται τα καθήκοντα των φυλάκων. Αν, λοιπόν, είναι ικανές να κάνουνε την ίδια δουλειά, τότε δικαιούνται τροφής και παιδείας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική, τη γυμναστική και τον πόλεμο, όπως ακριβώς οι άνδρες. Τούτη η άποψη είναι στη πραγματικότητα μια επαναστατική ανανέωση, που πιθανώς ξεσήκωσε πολύ γέλιο στην εποχή της. Είναι δυνατόν οι γυναίκες να γυμνάζονται γυμνές στην παλαίστρα, όταν μάλιστα σύμφωνα με τα λόγια του Ηρόδοτου η γυναίκα χάνει τη σεμνότητά της μαζί με τα ρούχα της;
     Όμως ο Πλάτων δε θεωρεί πως κινδυνεύει η ηθική από τους κανόνες που θέτει. Σκέπτεται πως ήταν οι βάρβαροι εκείνοι που επέβαλαν τη άποψη πως η γύμνια είναι ατιμωτική ακόμη και για τους άνδρες, επηρεάζοντας τους Έλληνες της Μ. Ασίας. Η άποψή του συμβολίζει τις γενικότερες κοινωνικές αλλαγές του 4ου ΠΚΕ αι., μια εποχή κατά την οποία οι καλλιτέχνες άρχισαν να απεικονίζουνε τη γυναίκα γυμνή. Από την άλλη οι γυναίκες είναι επιτυχημένες στην ιατρική και τη μουσική. Γιατί όχι, λοιπόν και στα αθλητικά ή το χειρισμό των όπλων; Επιπλέον, ο αυξανόμενος αριθμός των γυναικείων ρόλων στη τραγωδία δείχνει πως η γυναίκα σε αυτή την εποχή ανακαλύπτεται ως ανθρώπινο ον και πως συζητείται πλέον δημόσια το δικαίωμά της στην εκπαίδευση. Ο Πλάτων προσθέτει μερικές σπαρτιατικές πινελιές στο σχέδιό του. Αν, όμως, αφαιρεθούν ορισμένα από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, αυτό που μένει είναι ένα σύγχρονο πρόγραμμα για την εκπαίδευση των γυναικών. Αυτό το θέμα, όμως, δικαιούται γενικότερης ανάλυσης κι ερμηνείας, γιατί αναδεύει σκοτεινές πτυχές ενός λαμπρού κατά τα άλλα πολιτισμού, επηρεασμένου ωστόσο σαφώς από το μύθο της πατριαρχίας. Ας επιστρέψουμε στη προσπάθειά μας να καταγράψουμε -έστω και συνοπτικά- την εκπαίδευση στην υπόλοιπη Ελλάδα.
     Θα δούμε πώς ήτανε διαρθρωμένη η παιδεία στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις. Το σύνηθες σύστημα της Α'βάθμιας -θα μπορούσαμε να πούμε- εκπαίδευσης στην Αθήνα είναι ευθύνη των γραμματιστών, των κιθαριστών και των παιδοτρίβων. Οι γραμματιστές διδάσκανε γραφή, ανάγνωση και στοιχεία αριθμητικής και διδάσκανε τους μαθητές τους να διαβάζουνε και να μαθαίνουν από στήθους τους μεγάλους ποιητές -Όμηρο, Ησίοδο κ.α. Οι κιθαριστές με τη σειρά τους διδάσκανε τ' αγόρια πώς να παίζουνε την επτάχορδη λύρα και να τραγουδάνε τα έργα των λυρικών ποιητών. Οι παιδοτρίβες φρόντιζαν για τη φυσική τους ανάπτυξη με τρόπο επιστημονικό. Τους δίδασκαν πάλη, παγκράτιο, πυγμαχία, τρέξιμο, δισκοβολία, άλμα και ποικίλες άλλες ασκήσεις στη παλαίστρα. Σε αυτό το 3πλό σύστημα ενίοτε προστίθετο και το σχέδιο ή η ζωγραφική, ειδικότερα από τα τέλη του 4ου ΠΚΕ αι. (ξεκινά 1η Γενάρη 400 π.Χ. και τελειώνει 31 Δεκέμβρη 301 π.Χ.). Ωστόσο, το σύνηθες σύστημα εκπαίδευσης περιελάμβανε λογοτεχνία, μουσική κι αθλητικά.
     Ποιό απ' όλα διδασκότανε 1ο; Μάλλον διδάσκονταν όλα ταυτόχρονα, αν κι η φυσική εκπαίδευση σε απλουστευμένη μορφή ήταν η 1η ενασχόληση των αγοριών από τα 6 τους. Για τις πιο περίπλοκες ασκήσεις και τεχνικές έπρεπε να περιμένουνε τουλάχιστον ως τα 12. Ωστόσο, τόσον ο Πλάτων όσο κι ο Αριστοτέλης επιμένουνε πως η φυσική προετοιμασία πρέπει να ξεκινά αρκετά χρόνια πριν από κάθε είδους διανοητική εκπαίδευση. Τη κύρια ευθύνη για τη σειρά προετοιμασίας και τη διευθέτηση τέτοιων θεμάτων είχεν ο παιδαγωγός της οικογένειας, που ανήκε στο υπηρετικό προσωπικό.
     Σε παλαιότερες εποχές τούτη η Α'βάθμια εκπαίδευση διαρκούσε ως τα 18, αλλά προς το τέλος του 5ου ΠΚΕ αι. δημιουργήθηκε Β'βάθμιο σύστημα εκπαίδευσης. Η πιο σημαντική μαρτυρία έρχεται από τον Πλάτωνα, που περιγράφει στη Δημοκρατία ένα σύστημα μαθητείας στα μαθηματικά λίγο πριν την εφηβεία. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη εφαρμοζότανε 3 χρόνια πριν την εφηβεία, αν και στη πραγματικότητα η παρακολούθηση των μαθημάτων δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη. Ενίοτε οι γιοι των φτωχών ολοκληρώνανε γοργά το πρόγραμμα της Α'βάθμιας εκπαίδευσης, ενώ οι γόνοι των πλουσίων τη καθυστερούσαν όσο θέλανε, γεγονός που ο Ξενοφών θεωρεί απαξιωτικό για την αθηναϊκή εκπαίδευση.
     Μετά τα 18 οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσανε στη πολεμική τους εκπαίδευση. Τον 1ο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσανε στην Αθήνα και τον 2ο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μάλλον διαθέτανε λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις. Ωστόσο, όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία, τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά κι η εκπαίδευσή τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο, το οποίο παρακολουθούσανε λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι. Ως πρόδρομος του 1ου πανεπιστημίου, η 2χρονη εκπαίδευση των εφήβων δικαιούται τον τίτλο της Γ'βάθμιας εκπαίδευσης, παρόλο που ως τον 3ο ΠΚΕ αι. παρείχε μόνο στρατιωτική εκπαίδευση.
     Η αθηναϊκή εκπαίδευση, όπως κι η εκπαίδευση των άλλων πόλεων, διαιρείται σε 3 στάδια: Το Α'βάθμιο, από τα 6 ως τα 14, το Β'βάθμιο από τα 14 ως τα 18 και το Γ'βάθμιο από τα 18 ως τα20. Από τα 3 στάδια, το 3ο μόνον ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος. Το 2ο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους. Από το 1ο τα γράμματα ήταν μάλλον δια νόμου υποχρεωτικά, όπως φαίνεται από ένα παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα κι ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα και κολύμπι. Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στρέψουνε τη προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο, ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική, την ιππασία, τη γυμναστική, το κυνήγι και τη φιλοσοφία.
     Η παιδεία των αρχαίων στη πλήρη μορφή της υπήρξε προνόμιο των εύπορων τάξεων, κάτι που αδιάκριτα συμβαίνει ως τη σύγχρονη εποχή μας με συγκαλυμμένο ή απροκάλυπτο τρόπο. Ωστόσο, είναι φανερό πως ο στόχος της ελληνικής εκπαίδευσης στην αρχαιότητα θεωρητικά και πρακτικά ήταν η παραγωγή του καλλίτερου δυνατού πολίτη κι όχι ο πλουτισμός -σε αντιστροφή προς τη σύγχρονη πραγματικότητα. Αναζητούσε το καλό της κοινότητας κι όχι το καλό του ατόμου. Βέβαια οι μέθοδοι και τα υλικά της μαθητείας διέφεραν από περιοχή σε περιοχή, όμως το ζητούμενο ήτανε το ίδιο, η εκπαίδευση του χαρακτήρα, κάτι που οι Έλληνες γονείς ζητούσαν επίμονα από τους διευθυντές των σχολείων.
     Επίσης σημαντική -αν κι όχι στη περίπτωση της Σπάρτης ή της Κρήτης, όπου το ιδανικό ζητούμενο ήταν η ανδρεία, η τόλμη, η στρατιωτική μαθητεία και η διακυβέρνηση- ήταν η αναζήτηση της αισθητικής και της φαντασίας, μέσω της τέχνης και της μουσικής. Τούτο γινόταν μέσω της εξατομίκευσης και της απομάκρυνσης του παιδιού από τις επιρροές της οικογένειας. Τόσον ο νεαρός Σπαρτιάτης όσο κι ο νεαρός Αθηναίος ή Εφέσιος από τα 6 μόλις χρόνια του περνούσε όλη τη μέρα του μακριά από το σπίτι, με τη συντροφιά των συνομηλίκων του στη παλαίστρα ή τους δρόμους. Μάθαινε να ξεκόβει από την οικογένειά του και να σχετίζεται με τους αυριανούς συμπολίτες του. Αναμφίβολα έχανε πολλά από αυτό το σύστημα, αλλά έτσι εξασφαλιζόταν η ενότητα κι η συνέχεια της πόλης-κράτους. Όλα εξασφάλιζαν πως το παιδί θα συνειδητοποιούσε ότι είναι μέλος μιας κοινότητας, για την ευτυχία και την ευημερία της οποίας η προσωπική τους επιθυμία ή ευχαρίστηση έπρεπε να υποτάσσεται. Με αυτό τον τρόπο αναπτύχθηκε κι έμεινε στην ιστορική μνήμη η αίσθηση της αυτοθυσίας για χάρη της πολιτείας ή της κοινότητας.
---------------------------

     Εδώ κλείνει το Α' μέρος που αφορούσε στην Αρχαία Ελλάδα. Αναγνωρίζω πως ήτανε λιγάκι μονότονο και μάλλον κουραστικό, αλλά έτσι είναι όταν παραθέτει κανείς στεγνές γνώσεις. Παρακολουθήσαμε λοιπόν τον... σχηματισμό της, τον αποικισμό και την εξάπλωσή της, το πολιτισμό, την εκπαίδευσή της, τους πολέμους της και θα συνεχίσω στο επόμενο με άλλα θέματα, όπως έθιμα, μυστήρια, ένδυση κλπ. Ελπίζω να το απολαύσατε κι εσείς όσο κι εγώ όσο το έστηνα.   Π. Χ.

                                                  ΤΟ Β' ΜΕΡΟΣ ΕΔΏ!